अहिलेका धार्मिक र साम्प्रदायिक समस्याको दोषी को ?

A+ A A-

सबै धर्मावलम्बी मिलेर बसेको नेपालमा अहिले केही साम्प्रदायिकताका झिल्काहरू देखिइराखेका छन् । धरान, सर्लाही र नेपालगञ्जमा देखिएका धार्मिक विवाद र अशान्तिको स्थितिले त्यस्तै संकेत गर्छ ।

देशमा शान्तिसुरक्षा कायम गर्ने र यस्ता असामाजिक द्वन्द्व नियन्त्रण गर्ने जिम्मेवारी सरकारको मात्रै होइन, समाजको पनि हो र समाज यो जिम्मेवारीबाट भाग्न मिल्दैन । किनकि, यो सुरक्षाको विषयसँगसँगै समाजकै उपज हो, सामाजिक मुद्दा हो । यसको जिम्मेवारी राजनीतिक पार्टीहरूले पनि लिनुपर्छ । यो समस्या नियन्त्रण गर्नका लागि व्यक्ति, समाज, सामाजिक संस्था तथा सरकारी निकायहरू सम्मिलित बहुपक्षीय दृष्टिकोण तथा प्रयास चाहिन्छ । यहाँ केही कार्यनीतिहरूका बारेमा चर्चा गर्ने जमर्को गरिएको छ ।

संवादलाई बढावा

हाम्रोजस्तो बहुजातीय, बहुधार्मिक, बहुसांस्कृतिक र बहुलवादी समाजमा विभिन्न समुदायबीच समझदारी बढाउन र गलत धारणाहरू कम गर्न खुला र सम्मानजनक संवादलाई बढावा दिन जरुरी छ । समुदायबीच समस्या देखिएमा संवाद गरिएन भने अविश्वास तथा नचाहिँदा हल्लालाई चिर्न सकिँदैन । जसले गर्दा समस्या समाधान हुनुको सट्टा भित्रभित्रै अनेक शंका आशंका उत्पन्न भई नयाँनयाँ रूपमा विस्फोट हुने खतरा रहन्छ । त्यसैले समाजमा जति धेरै विविधता छ, उति धेरै संवादलाई बढावा दिनुपर्छ ।

शिक्षा र चेतना

समाजमा रहेका विभिन्न धर्म तथा समुदायबीच चेतना र सहिष्णुता बढाउन भिन्न धर्म तथा समुदायका धार्मिक विश्वास, चलन र संस्कृतिबारे एक अर्को समुदायले जानकारी राख्नुपर्छ । त्यसका लागि विविध धर्म–संस्कृतिबारे विद्यालय पाठ्यक्रममै समावेश गरिनु आवश्यक हुन्छ । जसले गर्दा सानै उमेरदेखि समाजको विविधता, धर्म संस्कृति र एकअर्काका आस्थाप्रति अर्को समुदायका व्यक्तिको पनि आदर तथा सहिष्णुता बढाउन मद्दत पुग्छ । त्यसले आपसी सद्भावलाई मद्दत पुग्छ ।

सामाजिक सञ्जालमा नियन्त्रण

नेपालगञ्जमा सद्भाव भड्किनुको मुख्य कारण सामाजिक सञ्जालको दुरुपयोग नै हो । धरान होस् वा सर्लाही, एकअर्काविरुद्ध घृणाजन्य प्रोपोगान्डाले सद्भाव खलबल्याउन र द्वन्द्व चर्काउन मुख्य भूमिका खेलेको देखिन्छ ।

नेपालगञ्जमा सद्भाव भड्किनुको मुख्य कारण सामाजिक सञ्जालको दुरुपयोग नै हो । धरान होस् वा सर्लाही, एकअर्काविरुद्ध घृणाजन्य प्रोपोगान्डाले सद्भाव खलबल्याउन र द्वन्द्व चर्काउन मुख्य भूमिका खेलेको देखिन्छ ।

अहिले सामाजिक सञ्जालमा प्रेषित यस्ता अनावश्यक समाचार तथा सूचना नियन्त्रण गर्न हामी पूर्ण रूपमा सक्षम छैनौँ । तसर्थ यसका लागि आवश्यक प्रविधिमा लगानी गर्न र त्यसअनुरूप जनशक्ति तैयार गर्न जरुरी छ । त्यसो गर्न सकियो भने जातीय, धार्मिक र सामाजिक सद्भाव भड्काउने विषयलाई नियन्त्रण गर्न सहयोग पुर्‍याउँछ ।

नैतिक शिक्षा

नैतिक शिक्षाले समाज, गुरु, परिवार, अग्रज, अनुजसँग गरिने व्यवहार तथा आदर गर्न सिकाउँछ । प्रजातन्त्र पुनर्स्थापनापछि विद्यालय शिक्षाको पाठ्यक्रमबाट बिनाकारण नैतिक शिक्षा हटाइयो । जसका कारण नयाँ पुस्ता यसबारे अनभिज्ञ छ । तसर्थ, सरकारले विद्यालय शिक्षामा तत्काल नैतिक शिक्षा लागू गर्न आवश्यक छ । त्यसले सामाजिक मूल्य मान्यता, धर्म संस्कृतिप्रतिको सम्मान, राष्ट्रप्रेम र नैतिक आदर्शलाई प्रोत्साहन गर्छ ।

ऐन कानुनको प्रयोग

सामाजिक विभेद, अपमान, घृणा र गैरकानुनी व्यवहारलाई ऐन कानुनबाटै नियन्त्रण गर्नुपर्छ । सामाजिक जीवनमा उत्पन्न हुने यस्ता संवेदनशील मुद्दाको निरुपण कानुनी व्यवस्थाबाटै गर्नुपर्छ । जसले गर्दा कानुनी राज्यको सन्देश समाजमा पुगेको हुनुपर्छ । यस्ता कार्य नियन्त्रण गर्नका लागि ऐन कानुनमा कडा कानुनी व्यवस्था गरेर मात्रै पुग्दैन, कानुन कार्यान्वयनको विषयलाई सुनिश्चित गर्न पनि जरुरी छ । सामुदायिक वा धार्मिक विषयवस्तुलाई अनदेखा गरिदिँदा त्यसले एकअर्कालाई आमनेसामने ल्याउने काम गर्छ ।

धार्मिक नेतृत्व

देशमा रहेका र समाजले आदर तथा विश्वास गरेका धार्मिक र सामाजिक व्यक्तिहरूलाई सहिष्णुता र शान्तिपूर्ण सहअस्तित्व प्रवर्द्धन गर्न अगाडि सार्नुपर्छ । त्यसरी अघि सार्दा अनुहार, पहिरन वा औपचारिकता निभाउनेभन्दा साँच्चिकै धार्मिक वा सामुदायिक रूपमा विश्वासप्राप्त, आदर्श एवं नैतिकवान् व्यक्तिलाई सामाजिक सद्भावको अगुवाइ गर्न दिनुपर्छ ।

उत्तरदायी सञ्चार

सामाजिक अशान्ति फैलिएका बेला हल्ला वा झुट समाचारले आगोमा घिउ थप्ने काम गर्छ । यस्ता संवेदनशील साम्प्रदायिक विषयमा सञ्चार जिम्मेवार र निष्पक्ष हुन जरुरी छ । अहिलेको युगमा सञ्चार सनसनीपूर्ण समाचारका पछि दौडिरहेको देखिन्छ तर यस्तो अवस्थामा सन्तुलित समाचार प्रेषित गर्ने जिम्मेवारी सञ्चारले बोक्नु आवश्यक हुन्छ । प्राप्त सूचनाको सत्यतथ्य जाँच गरेर तनाव बढाउने सम्भावना रहेका झुट समाचारबाट समाजलाई बचाउनुपर्छ । त्यसका लागि सञ्चार क्षेत्रले जिम्मेवारीपूर्वक दायित्व निर्वाह गर्नुपर्छ ।

राजनीतिक नेतृत्व

क्षणिक राजनीतिक लाभका लागि साम्प्रदायिक मुद्दाहरूलाई आफ्नो पक्षमा प्रयोग नगर्नेतर्फ राजनीतिक नेताहरू संवेदनशील हुनुपर्छ । राजनीतिक दलहरूले सबै समुदायलाई सम्मान गर्ने धर्मनिरपेक्ष नीतिहरूको प्रचार गर्न आवश्यक हुन्छ ।

सुरक्षा निकाय

धार्मिक तथा साम्प्रदायिक विषयमा सुरक्षा निकाय घटनाहरूप्रति निष्पक्ष देखिन जरुरी हुन्छ । सरकारले सुरक्षा निकाय जिम्मेवार तथा उत्तरदायी भएको सुनिश्चित गर्नुपर्छ ।

सामाजिक अशान्ति फैलिएका बेला हल्ला वा झुट समाचारले आगोमा घिउ थप्ने काम गर्छ । अहिलेको युगमा सञ्चार सनसनीपूर्ण समाचारका पछि दौडिरहेको देखिन्छ तर यस्तो अवस्थामा सन्तुलित समाचार प्रेषित गर्ने जिम्मेवारी सञ्चारले निर्वाह गर्नुपर्छ ।

साम्प्रदायिक हिंसा भड्काउने जिम्मेवार व्यक्तिहरू चाहे ती सरकारी संयन्त्रभित्र नै किन नहुन्, तुरुन्तै अनुसन्धान गर्ने र दोषी देखिए कारबाही गरेको देखिनुपर्छ ।

सामुदायिक संलग्नता

विश्वास कायम गर्न अन्तरसामुदायिक संवादलाई प्रोत्साहन गर्न जरुरी हुन्छ । साम्प्रदायिक सद्भाव कायम गर्न सामुदायिक नेता र संगठनहरूलाई प्रोत्साहन गर्नुपर्छ । साम्प्रदायिक एकता कायम गर्न संयुक्त सामाजिक गतिविधिहरू र कार्यक्रमहरूमा संलग्न हुन समुदायहरूलाई प्रोत्साहित गर्नुपर्छ ।

द्वन्द्व समाधान

विविधतापूर्ण समाजमा द्वन्द्व हुँदैन भन्न सकिँदैन । तसर्थ यस्ता संवेदनशील विषयमा मध्यस्थता, मेलमिलाप तथा शान्तिपूर्ण द्वन्द्व समाधानका लागि संयन्त्रहरू विकास गर्नुपर्छ ।

सशक्त नागरिक समाज

सरकारले समाजमा विश्वास र सद्भावका क्षेत्रमा निरन्तर काम गर्ने नागरिक समाजलाई समर्थन तथा सहयोग गर्नुपर्छ ।

सामाजिक तथा आर्थिक अवसर

समाजमा अनावश्यक तनाव बढाउन सक्ने सामाजिक तथा आर्थिक असमानताहरूलाई सम्बोधन गर्नेतर्फ ध्यान दिन जरुरी हुन्छ ।

सूचना लिने प्रणाली

यस्ता धार्मिक र साम्प्रदायिक तनावहरू बढ्नुअघि नै सूचना लिने प्रणालीहरूको व्यवस्था गर्न जरुरी छ । त्यसका लागि सूचनाको गोप्यता तथा कार्यान्वयनको सुनिश्चितता आवश्यक हुन्छ । अन्यथा, सूचना प्राप्त गर्ने सम्भावनाहरू एकदम न्यून हुन्छन् ।

जनचेतना अभियान

धार्मिक र साम्प्रदायिक द्वन्द्वका नकारात्मक परिणामहरूबारे जनचेतना अभियानहरू सञ्चालन गर्न आवश्यक हुन्छ । जसले गर्दा यसबाट समाजमा पर्न जाने नकारात्मक असरबारे समाजलाई सचेत गराएमा यस्ता समस्यालाई न्यूनीकरण गर्न सहयोग पुर्‍याउँछ ।

अन्त्यमा, साम्प्रदायिक समस्याहरूलाई न्यून गर्न व्यक्ति, समुदाय, गैरसरकारी संस्था र सरकारी निकायहरूलगायत विभिन्न सरोकारवालाहरूको निरन्तर प्रयासको आवश्यकता पर्छ । समाजमा समझदारी कायम गर्न, विश्वास बढाउन तथा शान्ति प्रवर्द्धन गर्न मिलेर काम गर्न आवश्यक हुन्छ । राजनीतिक लाभहानिका लागि सामाजिक सद्भाव भड्काउन खोज्ने तत्त्वबाट सतर्क रहनुपर्छ ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, असोज २२, २०८० ०७:०६