नेपाली चलचित्रमा विविधताको खोजी किन भएन ?

A+ A A-

नेपाली चलचित्रमा विविधता खोजको बहस उठ्न थालेको छ । बहुजातीय, बहुभाषिक, बहुसांस्कृतिक र बहुधार्मिक नेपाली समाज विविधताले भरिपूर्ण छ । पछिल्लो समय नेपाली समाजको विविधतालाई चलचित्रमा कत्तिको समेटिएको छ ? भन्ने विषयलाई समाजशास्त्रीय दृष्टिकोणबाट पनि हेर्न थालिएको छ ।

नेपाली समाजले चलचित्रलाई कसरी बुझ्छ ? चलचित्र कसले हेर्ने, कसले नहेर्ने ? यो अन्योल नै अहिलेको पुस्ताको सबैभन्दा ठूलो समस्या रहेको देख्छन् राजनीतिक विश्लेषक तथा अनुसन्धानकर्ता सोमत घिमिरे ।

‘नेपाललाई चार जात छत्तीस वर्णको देश भनिन्छ र यो वाक्य कैयौंपटक दोहोर्‍याइसकिएको छ । तर केही वर्ग, जात, समुदाय र क्षेत्रलाई ‘झार’ बनाइयो । यो फूलबारीभित्र को–को ‘झार’ हुन् ? उसलाई कसले, किन र कहिलेदेखि ‘झार’ बनायो ? कथित् ‘झार’लाई फेरि फूलबारीको फूल बनाउन राज्यले केकस्ता प्रयास गर्याे ? यस्ता कुरा आज नेपाली र नेपाली समाजको टड्कारो समस्याका विषयका रूपमा रहेका छन् । यसको सम्बोधन हुन सकेको छैन,’ घिमिरेले बताए ।

‘नेपाल निर्माणमा विभिन्न जाति र समुदायको योगदान छ । हरेक समुदायको आफ्नै विशिष्ट क्षमता र भाषिक पृथकता हुन्छ’, घिमिरे भन्छन्, ‘समाजको संस्कृति र सीप पनि विशिष्टता हो । दलित समुदाय र हिमाली भेगका शेर्पाले देश निर्माणमा केकति योगदान गरे ? यस्ता प्रश्नको जवाफ खोज्न वा दिन राज्यलाई झिँजो लाग्यो । यस्ता विषयवस्तु चलचित्रको पर्दामा पनि देखाइएन ।’

०६२/०६३ सालको राजनीतिक परिवर्तनपछि मात्रै नेपाली चलचित्रले आफ्नो मार्ग तय गरेको अभिनेता तथा निर्माता दीपकराज गिरी बताउँछन् । त्यसपछि यसअघि ओझेलमा परेका विभिन्न जातजाति, भाषाभाषी र महिला अधिकारलाई मूल मुद्दा बनाएर चलचित्र निर्माण भइरहेको उनको भनाइ छ ।

‘नेपाली चलचित्र निर्माण हुन थालेको ६८ वर्ष भयो । पहिले वर्षमा एउटा मात्रै चलचित्र बन्थ्यो’, गिरी भन्छन्, ‘त्यसबेलाको चलचित्रमा भारतबाट आयातित कथा र कलाकारहरू हुन्थे । करिब २० वर्षसम्म त्यस्तै परिपाटीमा नेपाली चलचित्र उद्योग चल्यो । त्यस्तो परिस्थितिमा उठेको नेपाली चलचित्रको जग आजसम्म आइपुग्दा यत्तिको विकास भएको मान्नुपर्छ ।’

नेपाली चलचित्र परिवर्तनको बाटोमा हिँडिरहेको स्वीकार्छन् निर्देशक दीपेन्द्र के. खनाल । चलचित्र ‘आर्ट’ हो । तर चलचित्र समय र समाजलाई पनि बाटो देखाउन सक्ने हुनुपर्ने उनको तर्क छ ।

अहिले समाज प्रश्न गरेपछि मात्रै परिवर्तन हुने वा आफैं अग्रगामी बन्नेजस्ता गम्भीर प्रश्न उठ्नुलाई खनाल स्वाभाविक ठान्छन् ।

निर्देशक खनाल नेपालको पोलिटिकल सिनारियो परिवर्तन भएपछिको एक दशकमा बनेका चलचित्रले सामाजिक विविधताको खोजी गरिरहेको दाबी गर्छन् ।

समाजमा कति धेरै विविधता थियो । नेपालमा दलित नभएको भए कृषि औजारहरू कसरी बन्थे र विकास हुन्थे होला ? यो विषय योगदानको तहबाट कहिल्यै मूल्यांकन भएन । सामाजिक विविधतालाई मिहीन रूपमा हेरिएन र राजनीतिले विविधतालाई बेवास्ता गर्‍याे ।

नेपाली समाजको सौन्दर्यता कस्तो छ ? कर्णालीमा भोकै बस्ने नेपाली समाज कहाँ छ ? भूमिहीन मधेसी दलितहरू कहाँ छन् ? उनीहरूसहितको नेपाली समाजलाई कसरी बुझिएको छ ? नेपाली समाजलाई कसरी परिभाषित गरेका छौं ? यी र यस्ता महत्त्वपूर्ण विषय सम्बोधन नगरिएको विश्लेषक घिमिरे बताउँछन् ।

आजका चलचित्रकर्मीलाई यो जटिल प्रश्न र गम्भीर जिम्मेवारी हो । र, प्राज्ञिक अनुसन्धाताहरूलाई पनि गहन प्रश्न ।

नेपाली चलचित्रको जग नै बलियो नभएकाले नेपाली चलचित्र क्षेत्र लामो समयदेखि रूपान्तरणको चरणमा रहेको अभिनेता गिरीको तर्क छ । नेपालमा प्रतिस्पर्धात्मक रूपमा चलचित्र निर्माण भई हलमा प्रदर्शन गर्न थालेको २०–२२ वर्ष पुगेको छ । २०४६ सालपछि केही उल्लेखनीय राजनीतिक र सामाजिक परिवर्तन भए । समाजका विविधतालाई उठान गर्न केही समय लाग्छ । यो दौडिएर हुने कुरा पनि होइन । चलचित्रको गुदी नै सुधार्नुपर्ने छ । तर, आजकल चलचित्रकर्मीले पनि समाजको विविधतालाई बुझ्न थालेको अभिनेता गिरीले बताए ।

नेपाली चलचित्रमा अभिनेताले प्रस्तुत गर्न खोजेको विषयवस्तु महत्त्वपूर्ण हुन्छ । अभिनेताले लगाएको भेषभूषा, खाना, बोलीको लवजले ठूलो महत्त्व राख्दछ । अभिनेताले निर्वाह गरेको चरित्रले खाने पिज्जा हो कि ढिँडो हो ? अथवा थारू समुदायको घरमा चलचित्र सुटिङ हुन्छ कि हुँदैन ? यस्ता डाइभर्सिटी क्याप्चर गर्न नसकेकाले समाजको चित्रण गर्ने चलचित्र निर्माण हुन नसकेको विश्लेषक घिमिरेको तर्क छ ।

चलचित्रमा कलाकारले पनि डाइर्भसिटीलाई पर्दामा प्रस्तुत गर्न सक्नुपर्ने उनको भनाइ छ । तुलनात्मक रूपमा पुराना चलचित्रभन्दा नयाँ निर्माण भइरहेका चलचित्रमा थुप्रै परिवर्तन देख्छिन् अभिनेत्री लक्ष्मी बर्देवा ।

सामाजिक विविधतालाई नेपाली चलचित्रको पर्दामा समेटिन कस्तो कथा लेख्नुपर्ने हो, त्यसमा ध्यान दिनुपर्ने उनको तर्क छ । चलचित्रको पटकथा तयार गर्दा नै चरित्रहरूमा विविधता ल्याउनुपर्ने अभिनेत्री बर्देेवाको भनाइ छ ।

पछिल्लो समय चलचित्रमा कस्तो चरित्र निर्वाह गर्ने भनेर निर्देशकले पहिलेका चलचित्रमा गरेको अभिनयका आधारमा उस्तै खालका चरित्रमा अभिनय गर्न सिफारिस गर्छन्, जसले गर्दा कलाकारहरूले आफ्नो अभिनयमा विविधता देखाउन नपाउने अभिनेत्री बर्देवाको तर्क छ ।

अभिनेता गिरी भन्छन्, ‘दर्शकको चेतनास्तरको विकास गर्न जरुरी छ । हाम्रा दर्शकको चेतना स्तर एकदमै संकुचित छ । मलाई पनि अन्तर्राष्ट्रिय स्तरको चलचित्र बनाउन मन छ । यति मात्रै होइन, मलाई प्रशंसा पनि चाहिएको छ । त्यसका बाबजुद हामी वास्तविकताको धरातलमा बस्न पनि जरुरी छ । सिनेमा हलमा जाँदा पहिलो त मनोरञ्जनकै लागि जाने हो र त्यसपछि शिक्षा लिने हो ? तर, हामीलाई दर्शक हँसाउने दबाब पनि छ ।’

चलचित्रकर्मीले समाजका विविध पाटोको खोजी गर्नुपर्छ । तर, समाजलाई कसरी प्रस्तुत गर्ने वा समाजले भनेपछि मात्रै खोज्ने कि आफैं अग्रसर हुने भन्ने गम्भीर प्रश्न रहेको निर्देशक खनालको भनाइ छ ।

विश्लेषक घिमिरे नेपाली चलचित्रमा समयसँगै परिवर्तन आएको स्वीकार्छन् । तर, विषयवस्तु परिवर्तन हुनु र विविधता परीक्षण र प्रयोग गरिनु फरक रहेकाले विषयवस्तुमा पनि समयानुसार परिवर्तन आउनुपर्नेमा जोड दिए ।

भारतीय चलचित्रले अर्बौंको व्यापार गर्छ । नेपाली चलचित्र भारतीय चलचित्रको गुणस्तरमा पुग्न सकेको छैन । यसका लागि राज्यले पनि हेर्नुपर्छ । राज्यले चलचित्रलाई हेर्ने दृष्टिकोण उदासीन छ । अर्बौंको लगानीमा निर्माण भएका भारतीय चलचित्रसँग न्यून लगानीका नेपाली चलचित्रले प्रतिस्पर्धा गर्ने बाध्यता रहेको गिरीले दुःखेसो गरे ।

‘बुलबुलपछि पृथक् चरित्रको अफर आउँछ भन्ने आशा थियो । तर उस्तै चरित्रमा अभिनय गरिरहनुपर्ने बाध्यता छ । निर्देशक फरक चरित्र दियो भने निभाउन सक्छ कि सक्दैन भन्ने जोखिम मोल्न चाहँदैनन् । त्यसैले मोनोटोनस अभिनय गर्नुपर्ने बाध्यता छ,’ बर्देवाले गुनासो गरिन् ।

पछिल्लो समय नेपाली चलचित्र क्षेत्रमा अनुसन्धाताको कमी रहेको बताउँछन् निर्देशक खनाल । ‘कथालाई स्क्रिप्टमा ढालेर त्यसलाई न्याय गर्ने फिल्म बनाउन सक्षम फिल्ममेकरको अभाव छ । सबै फिल्मकर्मीलाई ‘छक्का–पञ्जा’ बनाउने हुटहुटी छ । सबैलाई पैसा कमाउने भुत चढेको छ’, खनालले भने ।

प्रकाशित मिति: बुधबार, असोज ८, २०७६ ०४:५१