हृदयाघात हुनुमा धेरै कारणहरू जीवनशैलीसँग जोडिन्छन् : डा. प्रकाशराज रेग्मी (अन्तर्वार्ता)

पछिल्लो समय विश्वव्यापी रूपमा मुटुरोगका कारण मानिसहरूको सबैभन्दा धेरै मृत्यु हुने गरेको छ । विज्ञहरू मुटुरोगलाई प्राणघातक रोगको संज्ञा दिने गरेका छन् ।

उनीहरूका अनुसार अधिकांश मुटुरोगमा लक्षणहरू देखिँदैनन् । जसले गर्दा सम्बन्धित व्यक्तिले रोग पत्ता लगाउन सक्दैनन् । समयमै लक्षण नदेखिनुले बिरामी उपचारका लागि ढिला अस्पताल पुग्ने गरेको पाइन्छ ।

तर, केहीमा भने छाती दुख्नु, मुटु ढुकढुक हुनुजस्ता लक्षणहरू देखिन सक्छन् । लक्षण नै नदेखिएको अवस्थामा के गर्ने ? मुटुलाई कसरी स्वस्थ राख्ने भन्ने विषयमा मुटुरोग विशेषज्ञ डा. प्रकाशराज रेग्मीसँग गरिएको कुराकानीः

मुटुको नियमित चाल कस्तो हुनुपर्छ ?

मुटुको चाल नियमित हुनुपर्छ । त्यो ढिलो पनि हुनु हुँदैन र छिटो पनि हुनु हुँदैन । एकदमै ठीक तरिकाले मुटु ढुकढुक नियमित भइरहनुपर्छ । मुटु एक मिनेटमा ६० देखि १०० पटकसम्म धड्कनुपर्छ । तर, मुटुको धड्कन एक मिनेटमा ६० भन्दा कम भयो अथवा १०० भन्दा बेसी भयो भने कि कम भएको भनेर बुझ्नुपर्छ या बेसी भयो भनेर बुझ्नुपर्छ । यसो भएमा मुटुमा खराबी छ भनेर बुझ्नुपर्छ ।

कस्तो अवस्थामा असामान्य मान्नुपर्छ ?

जुन तालमा मुटु चल्नुपर्ने हो, त्यो तालमा नचलेर बेतालमा चल्नु मुटुको रोग हो । तर, कहिलेकाहीँ कोही मानिस बेस्सरी डराएको अवस्थामा मुटु धेरै ढुकढुक भएर टाढैबाट पनि धड्कन सुनिन सक्छ । र, तनाव वा कुनै मानसिक समस्या भएको अवस्थामा पनि मुटुको धड्कन बाहिरैसम्म सुनिन सक्छ । फेरि यसलाई मुटुको रोग भनिँदैन । यो मानसिक समस्याका कारण हुने गर्छ । मानसिक समस्या भएका व्यक्तिमा मुटुको धड्कन अलि छिटो चलेको हुन्छ, तर बेतालले भने चलेको हुँदैन । मुटुकै रोगमा भने मुटुको ताल नै बेतालले चलिरहेको हुन्छ ।

त्यसैले हामीले मुटुको धड्कन ठीक छ, छैन भनेर पत्ता लगाउनका लागि परीक्षण गर्नुपर्छ । जसलाई हामी ‘ईसीजी’ (इलेक्ट्रो कार्डियोग्राम) भन्ने गर्छौं । ईसीजी परीक्षणपछि मुटुरोगका कारण धड्कन बिग्रेको हो वा अन्य कारणले भन्ने थाहा पाउन सकिन्छ ।

मुटुमा समस्या भएको कसरी थाहा पाउन सकिन्छ ?

मुटुमा समस्या भए नभएको थाहा पाउनका लागि मुटुरोगका लक्षणहरू छन् । त्यसमा पनि कतिपय मुटुरोगका लक्षणहरू छैनन्, जसले गर्दा नजाँचेर थाहा हुँदैन ।

लक्षण हुने मुटुरोगमा छातीको मध्ये मागमा दुख्ने, परिश्रम गर्‍यो भने दुख्ने र आराम गरेर बस्दा दुखाइ कम भएर जाने हुन्छ । परिश्रम गर्दा मुटुको दुखाइ उत्पन्न हुन्छ । र, आराम गर्दा घटेर जान्छ । यस्तो अवस्थामा मुटुको रक्तनली साँघुरो भएको हो । यसलाई कोरोनरी आर्टरी डिजिज भनिन्छ । यही रोग बिस्तारै बढ्दै गएर पछि हृदयाघात हुने हुन्छ ।

त्यसैले हृदयाघातसँग सम्बन्धित रोगका लक्षण भनेको छातीको मध्य भागमा पीडा हुनु हो । यो एउटा अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण लक्षण हो, जसका बारेमा सबैले थाहा पाउन जरुरी छ ।

मुटुरोगको अर्को लक्षण भनेको दम बढ्नु हो । परिश्रम गर्दा दम बढ्ने र आराम गर्दा कम हुने हुन्छ । यो ठ्याक्कै छातीको पीडाजस्तो हुन्छ, परिश्रम गर्दा बढ्ने र आराम गर्दा घट्ने । मुटुको मांसपेशी कमजोर हुँदा, मुटु सुन्निएर वा मुटुले राम्रोसँग पम्प गर्न नसक्दा यस्तो लक्षण देखिने हुन्छ । यो मुटुरोगमा देखिने दोस्रो महत्त्वपूर्ण लक्षण हो ।

अर्को महत्वपूर्ण कुरा भनेको मन शान्त भएको मुटुलाई मन पर्छ । मन तनावमा भयो भने मुटु पनि तनावमा हुन्छ । उसलाई पनि छटपटी हुन्छ । र, ऊ उफ्रिन थाल्छ । तनावका कारण उत्पन्न हुने रसायनहरूले मुटुलाई दुःख दिन थाल्छन् ।

तेस्रो लक्षण भनेको मुटु ढुकढुक गर्ने हो । मुटु एउटा निश्चित गतिमा ठीक तरिकाले चल्नुपर्छ । जसलाई हामी ‘रेगुलर बिट’ भन्ने गर्छौं । तर, मुटु बेतालले ढिलो वा चाँडो चल्यो भने मान्छेले मुटुको धड्कनको अनुभव गर्छन् । मुटुले ढुकढुक गरेको अनुभव गर्नु पनि मुटुरोगको एउटा लक्षण हो ।

त्यस्तै, बालबालिकामा मुटुको जन्मजात रोग छ भने त्यस्ता बालबालिकामा परिश्रम गर्दा चिच्याउँदा, कराउँदा, रुँदा औँलाका टुप्पाहरू, जिब्रो, ओठ नीलो हुने हुन्छ । र, स्कुल जाने उमेरका बालबालिकाहरूको घाँटी दुख्ने, टन्सिल हुने सम्बन्धी रोग छ, जसलाई हामी बाथ मुटुरोग भन्ने गर्छौं । बाथ मुटुरोगमा मुटुका भल्भहरू कमजोर भएका हुन्छन् । मुटु सुन्निएको हुन्छ ।

यस्तो अवस्थामा बालबालिकामा जोर्नीहरू दुख्ने, मुटु हल्लिने, हिँड्दा स्याँस्याँ हुने समस्या हुन्छ । कुनै पनि बालबालिकालाई यस्तो लक्षण देखिएको छ भने उनीहरूलाई मुटुरोगको समस्या भएको हुन सक्छ ।

हृदयाघातका लक्षणका कुरा गर्दैगर्दा बिरामीको अवस्था कस्तो पाउनुभएको छ ? पहिला हृदयाघात उमेर पुगेका व्यक्तिमा देखिन्छ भन्ने गरे पनि अहिले युवाहरूमा पनि देखिन थालेको जस्तो देखिन्छ नि ?

युवाहरूमा अहिले मुटुको रोग देखिने गरेको छ । अझ विशेष गरी हृदयाघात । हुन त युवाहरूलाई हुने मुटुका रोग छुट्टै छन् । बालबालिकालाई हुने पनि छुट्टै छन् ।

रक्तचाप, कोलेस्टेरोल, युरिक एसिड युवाहरूमा धेरै हुने गरेको पाइएको छ । र, हृदयाघात पनि युवाहरूमा बढ्दै गएको छ ।

वास्तवमा हृदयाघात हुने भनेको ५० वर्षभन्दा माथिका व्यक्तिलाई हो । हामीले सुनेको यही हो । पढेको पनि यही हो । र, हुने पनि यही उमेर समूहलाई नै हो । हृदयाघात उमेर पाको भएपछि हुने समस्या हो । तर, पछिल्लो सयम २०, २५, ३० वर्षका व्यक्तिलाई पनि हृदयाघात भइरहेको छ । यही उमेरका व्यक्तिहरू मस्तिष्कघात, हृदयाघातका कारण आकस्किक रूपमा मृत्यु भइरहेको छ ।

Dr. Prakash Raj Regmi (2)1696418158.jpg

फेरि यसका थुप्रै कारणहरू छन् । धेरैजसो कारणहरू जीवनशैलीसँग जोडिएका छन् । हिजोआज मानिसको जीवनशैली एकदमै खराब भएको छ । खानपान बिग्रेको छ । ब्यायाम गर्दैनन् । मानसिक तनाव अधिक छ । चुरोट, सुर्ती, रक्सीको सेवन अत्यधिक मात्रामा भइरहेको छ । जंकफुडको सेवन बढ्दो छ । जीवनशैलीसँग जोडिएका यस्ता कुराहरूले गर्दा धेरै युवाहरूमा मुटुको रोग देखिने गरेको छ ।

युवाहरूमा मुटुरोग बढ्नुको एउटा कारण जीवनशैली नै हो । र, अर्को कुरा हेलचेक्र्याइँ पनि हो । हामीले भनिरहेका छौँ, धेरै मुटुरोगका लक्षण नै हुँदैनन् । रोग पत्ता लगाउनका लागि परीक्षण गर्नुपर्छ । केही भएको छैन भने पनि नियमित रूपमा स्वास्थ्य परीक्षण गराउनुपर्छ भनेर व्यापक प्रचार भइरहेको छ । तर, मानिसहरू त्यसलाई बेवास्ता गरिरहेका छन् ।

एक्सरसाइज गर्दा हामीले आफ्नो ‘टार्गेट हर्ट रेट’ भन्दा माथि जानु हुँदैन । यो उमेरअनुसार फरक हुन्छ । कसैको १३० हुन्छ । कसैको १४० हुन्छ । कसैको टार्गेट हर्ट रेट १४० छ । तर, उसको १६० सम्म पुग्यो भने त्यस्तो व्यक्ति ढल्न सक्छ ।

त्यस्तै रक्तचाप, मधुमेह, कोलेस्टेरोलजस्ता केही रोग देखिएको अवस्थामा त्यसलाई समयमै उपचार गर्नुपर्छ । त्यसलाई बेवास्ता गरेर छोड्न हुँदैन । जस्तै; रक्तचाप बढेका व्यक्ति त्यसको उपचारतिर नलागेमा त्यसले जटिलता निम्त्याउन सक्छ । त्यसकै कारण मस्तिष्कघात हुन सक्छ । अन्धोपन हुन सक्छ । हृदयाघात हुन सक्छ । किड्नी फेल पनि हुन सक्छ ।

यहाँ हाम्रो लापर्वाही के छ भने औषधि सेवन गर्‍यो भने जीवनभर खाइरहनुपर्छ भन्ने भ्रम छ । यसरी उपचारमा ढिलाइ हुनु नै ठूलो लापर्वाही हो ।

कतिपयले औषधि सेवन गरिरहेका हुन्छन् । तर, समस्या नियन्त्रण भए/नभएको मतलब गरिरहेका हुँदैनन् । रोग नियन्त्रणमा आउन अत्यन्तै जरुरी हुन्छ । उपचारमा रहेका ५० प्रतिशतभन्दा बढी व्यक्तिहरूको रोग नियन्त्रणमा आएको हुँदैन । यो कुरा सबैले थाहा पाउनुपर्छ । डाक्टरकहाँ गएर नियमित परीक्षण गराउनुपर्छ ।

त्यस्तै, औषधि सेवन गरिरहेका व्यक्तिले चिकित्सकको सल्लाहबिना बीचमै औषधि सेवन गर्न रोक्ने हो भने पनि प्रेसर, सुगरले असर पुर्‍याउँछ, र स्ट्रोक, हृदयाघात हुन्छ । जसले गर्दा मानिसको अचानक मृत्युसमेत हुन सक्छ ।

धूमपानले मुटुलाई कसरी असर गर्छ ?

चुरोटमा धेरै रसायनहरू हुन्छन्, जुन मुटुका लागि एकदमै हानिकारक मानिन्छन् । र, यसले क्यान्सर बनाउने गर्छ । मुटुलाई मात्र भन्दा पनि धूमपानमा क्यान्सर उत्पन्न गराउने रसायन धेरै हुन्छन् ।

मुटुका लागि सबैभन्दा खतरनाक रसायन भनेको निकोटिन हो, जुन सुर्तीमा हुन्छ । अर्को कार्बनमोनोअक्साइड हो, जुन चुरोट वा सुर्तीलाई जलाउँदा धुवाँको माध्यमबाट आउने गर्छ । त्यसले मुटुलगायत शरीरका सबै रक्तनलीहरूको भित्रको भित्तामा गएर घाउ बनाउँछ । त्यही घाउ भएको ठाउँमा कोलेस्टेरोल र रगत जम्ने हुन्छ । त्यसो भएपछि नसा साँघरिँदै जान्छ ।

निकोटिन र कार्बनमोनोअक्साइडका कारणले रक्तनली फोहोर हुन्छ । जसले गर्दा मुटुको रक्तनली साँघुरो हुँदै गएर हृदयाघात हुने हुन्छ । धूमपानमा पाइने विभिन्न रसायनले गर्दा रक्तनलीहरू खुम्चिने र उच्च रक्तचापको समस्या हुने हुन्छ । त्यस्ता रसायनका कारण शरीरका विभिन्न अंगहरूमा नकारात्मक असर पर्छ । यस्ता रसायनले शरीरमा अन्य रसायन उत्पन्न गर्न मद्दत पुग्छ । धूमपान जसले गर्छ, ऊ मुटुरोगको सबै भन्दा ठूलो जोखिममा हुन्छ ।

ब्यायाम गर्दागर्दै हृदयाघात भएका घटना सुनिने गरेका छन् । हृदयाघात र ब्यायामको सम्बन्ध के छ ?

जिम जहाँ एक्सरसाइज गर्दागर्दै हृदयाघात भएका घटना धेरै सुनिन थालिएको छ, एक्सरसाइज गरिन्छ । फिट्नेस क्लबहरूमा मृत्यु भएको देखेका छौँ । यस्ता ठाउँमा मानिसहरूको मुटुमा भार धेरै पर्छ । बसिरहेका व्यक्तिको मुटुमा कुनै भार परेको हुँदैन । उनीहरूको मुटुमा चाप पर्दैन । दबाब पर्दैन । तर, एक्सरसाइज गर्दा मुटुमा दबाब पर्छ ।

यदि मुटु कमजोर छ, रोगी छ भने त्यसले दबाब थेग्न सक्दैन । जसले जिम वा फिट्नेस क्लबमा जानेहरू धेरैले मुटुको परीक्षण नगरेका पनि हुन सक्छन् । उनीहरूमा रोग भइरहेको हुन सक्छ, त्यसको औषधि उपचार भइरहेको नहुन सक्छ । वा रोग भएका व्यक्तिले औषधि सेवन गरे पनि रोग नियन्त्रणमा नआएको हुन सक्छ ।

ओषधि सेवन गरिरहेका व्यक्ति नियमित रूपमा चिकित्सकको निगरानीमा नहुन सक्छन् । यस्ता व्यक्ति एक्सरसाइज गर्दागर्दै लड्न सक्छन् ।

यसमा धेरै कारणहरू छन् । कतिले थाहा पाएर पनि बेवास्ता गरिरहेका हुन्छन् । तर, कतिलाई आफ्नो रोगबारे थाहा नहुन सक्छ । कतिले एक वर्षअगाडि जाँच गराउँदा एउटा रोग लागेको हुन सक्छ । र, त्यही बीचमा अर्को रोग भइसकेको पनि हुन सक्छ । नियमित रूपमा जाँच नगराउँदा नयाँ रोगका बारेमा मानिसहरूलाई थाहा हुँदैन । र, कतिपय रोग उमेरअनुसार देखिने गर्छन् । जस्तै; कार्डियोमायोप्याथीको कुरा गरौँ । यो रोग सुरुमा नदेखिए पनि उमेर बढ्दै जाँदा देखिन सक्छ । जसले गर्दा यो समस्या भएका व्यक्तिहरूको एक्सरसाइज गर्दा मुटुको धड्कन बिग्रेर मृत्यु हुने गर्छ ।

मुटुको चाल नियमित हुनुपर्छ । त्यो ढिलो पनि हुनु हुँदैन र छिटो पनि हुनु हुँदैन । एकदमै ठीक तरिकाले मुटु ढुकढुक नियमित भइरहनुपर्छ । मुटु एक मिनेटमा ६० देखि १०० पटकसम्म धड्कनुपर्छ ।

त्यसैले धेरैजसो एक्सरसाइज गर्ने ठाउँमा मानिसको मृत्यु हुनुको पछाडि धेरै कारण हुन सक्छन् । केही व्यक्तिले एक्सरसाइज गर्दा अत्यधिक रूपमा गर्ने गरेको पनि पाइन्छ । एक्सरसाइज गर्दा हामीले आफ्नो ‘टार्गेट हर्ट रेट’ भन्दा माथि जानु हुँदैन । यो उमेरअनुसार फरक हुन्छ । कसैको १३० हुन्छ । कसैको १४० हुन्छ । कसैको टार्गेट हर्ट रेट १४० छ । तर, उसको १६० सम्म पुग्यो भने त्यस्तो व्यक्ति ढल्न सक्छ ।

मुटुलाई माया गर्न के गर्ने ?

मुटुलाई माया गर्नका लागि स्वस्थ वातावरणको आवश्यकता पर्छ । तपाईं सबैभन्दा पहिला धूमपान तथा मद्यपानबाट टाढै रहनुभयो भने मुटुलाई माया गर्नुभयो ।

तपाईं दिनदिनै हिँड्नुभयो । ब्यायाम गर्नुभयो भने मुटुलाई मन पर्छ । मुटु कहिले छिटोछिटो चल्न चाहन्छ, कहिले बिस्तारै । त्यसैले मुटुले के भन्छ भने, तिमीले मेरा लागि दिनमा १ घण्टा मात्रै भए पनि दौडिदेऊ न, बाँकी २३ घण्टा म तिम्रा लागि दौडन्छु । मुटु २४ सै घण्टा चलिरहेको हुन्छ । त्यसमध्ये १ घण्टा हामीले मुटुका लागि हिँडिदिनुपर्छ । यो मुटुलाई माया गर्ने अर्को तरिका हो ।

त्यसपछि मुटुलाई मन पर्ने खानेकुराहरू खानुपर्छ । हामीले खाने कुराहरू शरीरका लागि हो । मुटुका लागि हो । हरियो सागसब्जी धेरै खानुपर्‍यो । गेडागुडी धेरै खानुपर्‍यो । फलफूल धेरै खानुपर्‍यो । चिल्लो पदार्थ कम खानुपर्‍यो ।

नुनको सेवन धेरै गर्नु हुँदैन । नुन धेरै भयो भने मुटुलाई त्यसले पोल्छ । चिनी धेरै सेवन गर्नु हुँदैन । तारेका खानेकुराहरू खानु हुँदैन । यति गर्न सकियो भने बल्ल मुटुलाई माया गरेको ठहरिन्छ । अन्यथा त्यस्तो खानेकुरा खाँदा हामीले मुटुलाई दुःख दिइरहेका हुन्छौँ ।

अर्को महत्वपूर्ण कुरा भनेको मन शान्त भएको मुटुलाई मन पर्छ । मन तनावमा भयो भने मुटु पनि तनावमा हुन्छ । उसलाई पनि छटपटी हुन्छ । र, ऊ उफ्रिन थाल्छ । तनावका कारण उत्पन्न हुने रसायनहरूले मुटुलाई दुःख दिन थाल्छन् । मुटुलाई तनावमुक्त राख्नका लागि योगा गर्ने, प्रणायाम गर्ने, ध्यान गर्ने र मनलाई शान्त राख्ने गर्नुपर्छ ।

उच्च रक्तचाप भएको अवस्थामा चिकित्सकको सल्लाहअनुसार औषधि सेवन गर्नुपर्छ । औषधि सेवन गरिएन भने मुटुलाई चाप पर्छ । त्यस कारण मुटुलाई माया गर्नका लागि उच्च रक्तचाप, मधुमेह, कोलेस्टेरोललाई नियन्त्रणमा राख्नुपर्छ ।

प्रकाशित मिति: बिहीबार, असोज १८, २०८० ०६:३५