बुद्ध दर्शन र बीपी विचारधाराको तालमेल

A+ A A-

विश्वको पुरानो दार्शनिकमा गणना आउने गौतम बुद्ध (इशापूर्व ५६३–४८३) जो पश्चिमा दार्शनिक सोक्राटस् (इशापूर्व ४७०–३९९) भन्दा त्रियानब्बे वर्ष जेठो थिए । यसर्थ बुद्धलाई ‘जेठोपाको दार्शनिक’ मान्ने ठाउँ छ । बुद्धको दार्शनिक व्याख्याहरूलाई पश्चिमाहरूले लोकतन्त्रको सम्बन्धमा ग्रिस र एथेन्समा टेकेर व्याख्या गर्ने दार्शनिकहरू भन्दा अगाडिको गणना गर्न सकिन्छ । उनको सङ्घम् शरणम् गच्छामीअन्तर्गत समाज सञ्चालन गर्न पार्टी निर्माणको परिकल्पना गरेको हो भन्न सकिन्छ । उनले नै दुःख एक अनिवार्य अवस्था मानेर कारण, निवारण (उन्मूलन) र उपाय (समाधान, हल) हरू बताए । यो सबैको माझमा लागू गर्न प्रयत्न गरे जुन स्वेच्छिक कर्म थियो । त्यसकारण सबैले आफैँ लागू गर्ने उत्साह देखाएनन् र सीमित घेरामा रहे । यो आत्मअनुशासन अलि कठोर हुन्छ । तसर्थ, बेवास्ता पनि गरिदिए ।

उनले ध्यान गर्दै गर्दा महिला पात्र सुजाता र दलित पात्र स्वस्तीसँग बसेर खाना खाएका थिए । सुजाता र स्वस्तीले ल्याएको खाना आधाआधा बाँडेर खाएका थिए । पानी पहिला आधा स्वस्तीलाई पिउन दिएर बाँकी आधा आफूले पिएका थिए । यो घटनालाई समावेशिता र सामाजिक छुवाछुतविरुद्धको प्रथम नमूना मान्न हिच्किचाइरहन पर्दैन । यसरी आजको सर्वसमावेशी लोकतन्त्र, समानुपातिक प्रतिनिधित्व प्रणाली, मानव, पशुप्राणी अधिकार, अहिंसात्मक राज्यव्यवस्थाको दार्शनिक पिता पनि बुद्धलाई मान्न सकिन्छ ।

बुद्धकै प्राणी अहिंसाको अवधारणालाई महात्मा गान्धी (मोहन दास करम चन्द गान्धी (१८६९–१८४८) ले भारतमा राजनीतिक रूपमा अङ्ग्रेजको विरुद्धमा अहिंसात्मक राजनीतिक आन्दोलनको प्रयोग, उपयोग, अभ्यास गरेको देखिन्छ, जुन सफल पनि भयो । यो लोकतन्त्रको एक संस्कृतिको रूपमा विकसित भयो । सोही माध्यमलाई नेपालले पनि उपयोग गर्‍यो । यसको सफल प्रयोग नेपालमा २०४६ को जनआन्दोलन र २०६२/०६३ को अहिंसात्मक शान्तिपूर्ण जनआन्दोलन हो । अथवा, नेपालले अहिले उपयोग गर्दै आएको लोकतान्त्रिक उपलब्धिहरू यसैको कारण हो । यसरी लोकतन्त्र र समाजवादमा बुद्ध विचार दर्शनको प्रत्यक्ष लगानी रहेको पाइन्छ ।

बुद्धको चार आर्य सत्य
१. दुःख छ,
२. दुःखको कारण छ,
३. दुःखको निवारण छ र
४. दुःख निवारणका उपायहरू छन् ।

आर्य अष्टाङ्गिक मार्ग
१. सम्यक दृष्टि
२. सम्यक सङ्कल्प
३. सम्यक वचन
४. सम्यक कर्म
५. सम्यक आजीविका
६. सम्यक व्यायाम
७. सम्यक स्मृति
८. सम्यक समाधि ।

बीपी विचारधारा अन्तर्गत पर्ने लोकतन्त्रको सार हुन्– बहुलता, स्वायत्तता र सुन्दरता । यसका स्वरूपहरूमाथि यहाँ तीन पाटामा छलफल गरिएको छ । ती हुन्– आवरण, वातावरण र पर्यावरण । छोटकरीमा ‘आवाप’ । अझ यसलाई बुझाउन क्षेत्र, पक्ष र पाटा पनि थपिएको छ ।

आवरण– आवरण भनेको बोक्रा हो अथवा गाता । पहिलो देखिने या पक्रिने भाग, जसलाई अनिवार्य हेरेर या छोएर मात्रै दोस्रो पाटा, पक्ष र क्षेत्रमा जान सकिन्छ ।

आवरण या पक्षअन्तर्गत

बहुलवाद, राष्ट्रियता, बहुदलीयता, संसदीय गणतन्त्र, सङ्घीयता, समाजवाद, धर्म निरपेक्षता, स्वतन्त्रता, समानता (समता), स्वायत्तता ।

वातावरण– वातावरण भन्नाले वरिपरिको वस्तुस्थिति, हावा, पानी र तापक्रमको चाप हो । जुन अनिवार्य रूपमा मान्छेमा संलग्नता रहेको हुन्छ । जसले मान्छेलाई सधैँ ठुँगी रहन्छ ।

वातावरण या पाटाअन्तर्गत

आवधिक निर्वाचन, शक्ति पृथकीकरणको सिद्धान्त, समानुपातिक समावेशी प्रतिनिधित्व, स्वतन्त्र प्रेस, साधन वर्गको निर्माण, सर्वअङ्ग सांस्कृतिक क्रान्ति, युवा विचारको प्रवर्द्धन, खुल्ला सरकार (सुशासन, पारदर्शीता र जवाफदेहिता), विधिको शासन, जनताको अभिभावकत्व, मानव पूर्ण अधिकार (अल्पसङ्ख्यक, दलित, महिला, सिमान्तकृत, बालबालिकाका अधिकारहरू) ।

कोशल राज्य र कोलियाबीच रोहीनी नदीको पानी कसले पहिला चलाउने भन्नेमा विवाद भइ युद्ध हुने स्थितिमा शाक्य संघमा युद्ध नगर्ने पक्षका सिद्धार्थ गौतम अल्पमतमा परेर देश निकालामा परेका थिए । यसैलाई आधार मान्ने हो भने तिनै कोशलका सेनापति जसले सिद्धार्थलाई निर्वासनमा पठाए । तिनै चरित्र र प्रवृत्तिले आजसम्म शासन गरिरहेछन् भन्न सकिन्छ ।

पर्यावरण– पर्यावरण भन्नाले आवरण र वातावरणलाई चाप्ने स्थिति हो । यो परिधिभित्र सन्तुलनको स्थिति निर्माणमा कार्यरत रहन्छ । वातावरण मान्छेको वरिपरि घुम्दछ भने यो प्रकृतिको वरिपरि घुम्दछ । यो पनि प्रकृतिको पहिरनजस्तै हो ।

पर्यावरण क्षेत्रअन्तर्गत

राष्ट्रिय मेलमिलापको नीति, विश्व शान्तिको भावना, अहिंसाको प्रयोग, जनावरपंक्षीको अधिकार, प्रकृति, पर्यावरण, सांस्कृतिक सम्पदा आदिको संरक्षण र जैविक विविधताको रक्षा ।

आज यिनै बुद्धको चार आर्य सत्य र अष्टाङ्गिक मार्गले विश्वका सबै मान्छेलाई लोकतान्त्रिक समाजवादी नागरिक निर्माण गर्न भनिरहेको छ । जुन यो राजनीतिक सत्ताबाहिर व्यक्तिगत सत्तामा बेसी केन्द्रित छ । यो पनि सही हो कि दुनियाँको सबै व्यक्ति असल भयो भने त संसारै उज्यालो भइगयो । सबै छुट्टी (मुक्त), सबै सकारात्मक भयो भने त पृथ्वी नै इन्द्रेणी गाउँमा पुगी गयो । चारैतिर उज्यालो सबैतिर शान्तिका लागि सर्वअङ्ग सांस्कृतिक क्रान्तिको उद्देश्य पूरा भइहाल्यो ।

मैले यहाँ बुद्ध दर्शन पक्षको कुरा गरेको हो । तर, बौद्ध दर्शन धर्मतिर हिँड्यो । एउटा धर्म सम्प्रदायमा केन्द्रित भयो । किनभने बुद्ध आफैँ राजकाज छोडेर दरबार त्यागेर हिँडेका थिए । फेरि, बुद्ध राजकाजमा फर्केनन् । त्यसैले पनि यो व्यक्ति केन्द्रित या अन्तरङ्ग रह्यो । प्रतिरङ्ग रहन गएन । अथवा यो आफूभित्रको रह्यो । आफूबाहिरको रहेन । डा. वि. आर. अम्बेडकरले ‘बुद्ध एण्ड हिज धम्म’ नामक पुस्तकमा उल्लेख गरेअनुसार कपिलवस्तुको शाक्य राज्यलाई कोशल राज्यले अधिनमा लिएको थियो । तिनै कोशल राज्य र कोलियाबीच रोहीनी नदीको पानी कसले पहिला चलाउने भन्नेमा विवाद भइ युद्ध हुने स्थितिमा शाक्य संघमा युद्ध नगर्ने पक्षका सिद्धार्थ गौतम अल्पमतमा परेर देश निकालामा परेका थिए । यसैलाई आधार मान्ने हो भने तिनै कोशलका सेनापति जसले सिद्धार्थलाई निर्वासनमा पठाए । तिनै चरित्र र प्रवृत्तिले आजसम्म शासन गरिरहेछन् भन्न सकिन्छ । उक्त घटनाले बुद्ध बनेको हो भने सिद्धार्थ गौतम आफ्ना लाइन कायम राख्दै राज्यसत्ताको खेलमा निस्केनन् भन्न सकिन्छ ।

बुद्धको आर्थिक नीतिलाई कम्ती साधनको उपयोगबाट धेरै खुसी हासिल गर्ने प्रक्रिया भनेर ‘स्मल इज ब्युटिफुल’ पुस्तकमा इ. एफ. सुमाकरले बताएका छन्, ‘बीपीको समाजवाद भनेको पनि कम्ती साधनस्रोतको उपयोगबाट धेरै ठूलो परिमाणको औषधि उत्पादन गर्नु हो ।

तर, कालान्तरमा राजनीति नै सबै दर्शनको केन्द्रमा रह्यो । कारण प्रत्यक्ष समाज परिवर्तनमा यही बोल्न सक्यो । सबै जनता, आम नागरिक, भोकानाङ्गा, निरीहहरूलाई यसले अभिभावकत्व संरक्षण दिन सक्यो । न्याय दिन सक्यो । या यस क्षेत्रमा प्रयास जारी राख्यो । स्वतन्त्रता, समानता, सामाजिक न्यायलाई व्यवस्था गर्न सक्यो । यो कामको पूर्णताका लागि बीपी कोइराला (वि.सं.१९७१-२०३९) ले लोकतान्त्रिक समाजवादी आन्दोलन गरे । बुद्धको सङ्घम शरणम गच्छामीलाई पनि नेपाली कांग्रेस पार्टी बनाएर सबै नागरिक, सबै राजनीतिक दलका लागि, अधिकारका लागि लडाइँ लडे । माध्यम, साधन, मूल्य, संस्कृतिहरूको निर्माण गरेर सोही कुरा अदालतमा उभिएर बताए, ‘नेपाली कांग्रेस कुनै धेरै अधिकार चाहँदैन, जुन अरुलाई उपलब्ध हुँदैन ।’

बुद्ध दर्शनको अन्तरङ्ग चेतमा बीपी कोइरालाले प्रतिरङ्ग चेतमा विकास गरे भन्न सकिन्छ । प्रतिरङ्ग चेतले त विपरीत, विभिन्नताका बीच या बाहिरी समाजतर्फ केन्द्रित भएर काम गर्नुपर्ने भयो । यही आफूभित्रको प्रयोगका साथ बाहिरी जगतमा राजनीतिक प्रयोग गर्नुपर्ने भयो । लोकतन्त्रअन्तर्गत स्वतन्त्रता, स्वतन्त्रताअन्तर्गत समानता, समानताअन्तर्गत न्याय प्रदान गर्नुपर्ने भयो । विकास निर्माण, ज्ञान, चेतनाको प्रचारप्रसारमार्फत् उचाल्नुपर्ने भयो । समाजवादी आर्थिक दृष्टिकोणमार्फत् काम गर्नुपर्ने भयो । राज्यसत्तामार्फत् यी कुराहरू कार्यान्वयन गर्नुपर्ने भएकोले राजनीतिक दलमार्फत् काम गर्नुपर्ने भयो ।

नेपाली राज्यसत्ता लोकतन्त्र विरोधी थियो । त्यसकारण बारम्बार उनले राज्यसत्ताको विरुद्धमा सङ्घर्ष सञ्चालन गरे । राणा शासनविरुद्ध लामो समयसम्म करिब २७ दिन अनशन पनि बसे । नेपाली कांग्रेस पार्टीमार्फत् विभिन्न समयमा क्रान्तिहरू सञ्चालन गर्नुपर्‍यो । राज्यसत्ता सञ्चालनका विधि, प्रविधि प्रक्रिया र बनाउनुपर्ने भयो । सर्वसमावेशी, साझाको सिद्धान्त, समानुपातिक प्रणालीलाई स्थापना गर्नुपर्ने भयो । उनलाई राज्यसत्ता प्राप्त नभएकाे (छोटो १८ महिना पुग्दा नपुग्दै राजाले कु गरेर जेलमा कोचेकाले)ले यसको सफल प्रयोग त समाजमा हुन सकेन तर पनि उनले आफूभित्र यसको प्रयोग गरे । छोटो अवधिमा केही सकारात्मक लक्षणहरू देखाए, जुन आजपर्यन्त उदाहरणीय छन् । त्यस कारण बुद्धको समाजवादको अन्तरङ्गमा बीपीले समाजवादी प्रतिरङ्ग थपेको देखिन्छ । त्यसैको पराकम्पन (तरङ्ग) ले आजसम्म काम गरिरहेको पाइन्छ । यसमा बुद्धले मानव छुट्टी(मुक्ति)का लागि तत्कालीन राजकाज त्यागे भनै बीपीले मानव समाज छुट्टी (मुक्ति)का लागि राज्यसत्ता मार्फत काम गर्ने यत्न गरे । बुद्धले निजी रूपान्तरण या आत्म रूपान्तरणमा काम गरे भने बीपीले सबैलाई मान्य हुने समाजवादी नीति नियम विधिमार्फत काम गर्ने प्रयत्न गरे ।

यी दुई महान व्यक्तित्वहरूको समाजलाई हित गर्ने पहलमा केही समानताहरू छन् । उनीहरूको आर्थिक दृष्टिकोणमा पनि समानता पाइन्छ । बुद्धको आर्थिक नीतिलाई कम्ती साधनको उपयोगबाट धेरै खुसी हासिल गर्ने प्रक्रिया भनेर ‘स्मल इज ब्युटिफुल’ पुस्तकमा इ. एफ. सुमाकरले बताएका छन्, ‘बीपीको समाजवाद भनेको पनि कम्ती साधनस्रोतको उपयोगबाट धेरै ठूलो परिमाणको औषधि उत्पादन गर्नु हो । इसा पूर्वको पाँच सय वर्ष अघिको गौतम बुद्धको पहल त्यतिकै प्रवज्या, भिक्षु, आदि धर्म परम्परामा सीमित रहेको थियो । करिब चौबिस सय सतहत्तर वर्षपछि बीपी कोइरालाले तिनै सिद्धान्तलाई सार्थक हुनेगरी राजनीतिक रूपान्तरण गरे । यस लामो अवधिमा विचारलाई बोकेर या यसै विचारधारा नजिक रहेर राजनीतिक सत्ता निर्माणमा काम भएको पाइँदैन । राजनीतिक सत्ता, सरकार त थियो त्यो यस विपरीत निरंकुश अलोकतान्त्रिक थियो । यो अवधि नेपाली समाजको एउटा ठूलो ट्रेजेडी रह्यो भन्न सकिन्छ ।

(नेम्बाङ बीपी अध्ययन प्रतिष्ठान नेपालका राष्ट्रिय अध्यक्ष हुन् ।)

प्रकाशित मिति: बुधबार, असोज १०, २०८० ०७:२१