यसै महिना नयाँ दिल्लीमा भएको जी- २० शिखर सम्मेलनमा भारतले बंगलादेशलाई पनि विशेष अतिथिका रूपमा निम्ता दियो । भारतले जी- २० मा यति महत्त्व दिएको बंगलादेश एक मात्र छिमेकी देश थियो ।
८ सेप्टेम्बरमा भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीले तीन देशसँग आफ्नो सरकारी निवासमा द्विपक्षीय बैठक राखे । त्यसमा मोरिसस र अमेरिकाका राष्ट्र प्रमुखसँगै बंगलादेशी प्रधानमन्त्री शेख हसिना पनि थिइन् ।
अमेरिकी राष्ट्रपति जो बाइडेनसँगै हसिनाको सेल्फी र बेलायती प्रधानमन्त्री ऋषि सुनकसँग उनको तस्वीरबारे सोसल मिडियामा निकै चर्चा पनि भयो ।
यति मात्रै होइन, जी- २० समापन हुनासाथै फ्रान्सका राष्ट्रपति इमानुएल म्याक्रोन बंगलादेशकाे राजधानी ढाका पुगे । उनलाई त्यहाँ शेख हसिना आफैँ आएर स्वागत गरिन् ।
यसअघि रुसका विदेशमन्त्री सेर्गेई लाभरोफ बंगलादेश गएका थिए । कुनै पनि रुसी विदेशमन्त्रीले गरेको यो नै पहिलो बंगलादेश भ्रमण थियो ।
जी- २० शिखर सम्मेलनअघि दक्षिण अफ्रिकाको जोहानेसबर्गमा भएको ब्रिक्स सम्मेलनमा पनि बंगलादेशलाई बोलाइएको थियो । जबकि बंगलादेश न ब्रिक्सको सदस्य हो न जी- २० समूहकै ।
तर, दुवै महत्त्वपूर्ण वैश्विक मञ्चमा उसलाई विशेष अतिथिका रूपमा आमन्त्रित गरियो ।
भारत ब्रिक्स र जी- २० दुवैको सदस्य हो । त्यसैले बंगलादेशलाई महत्त्वपूर्ण अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमा ठाउँ दिलाउन भारतले कुनै कसर छोडिरहेको छैन ।
बंगलादेशको आवश्यकता अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमा किन बढिरहेको छ ? भारत उसको आवश्यकतालाई लिएर किन यति सजग छ ? मूलतः यिनै दुई प्रश्न उठेका छन् ।
बंगलादेश सन् १९७१ मा पाकिस्तानबाट छुट्टिएर बनेको देश हो । तर, धेरै विषयमा बंगलादेशले पाकिस्तानलाई पछि पारिसकेको छ । पाकिस्तान परमाणु शक्तिसम्पन्न देश भए पनि बंगलादेशको विश्वसनीयता अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमा बढी छ । आर्थिक रूपमा पनि पाकिस्तानको तुलनामा बंगादेश स्थिर र बलियो मानिन्छ ।
बंगलादेशतिर भारतको बल किन ?
बंगलादेशको राजनीतिमा दुई ठूला हस्ती छन्, बंगलादेश अवामी लिगकी शेख हसिना र बंगलादेश नेसनलिस्ट पार्टी (बीएनपी) की खालिदा जिया । बितेका १४ वर्षयता बंगलादेशमा शेख हसिनाको पार्टी अवामी लिगको सरकार छ । उनी प्रधानमन्त्रीको कुर्सीमा छिन् ।
बीएनपीले सन् २०१४ को आम निर्वाचन बहिष्कार गरेको थियो । सन् २०१८ मा उसले सात सिटमा मात्रै जित हात पार्यो । दिल्लीस्थित जवाहरलाल नेहरु विश्वविद्यालयमा सेन्टर फर साउथ एसियन स्टडिजका प्राध्यापक सञ्जय भारद्वाजका अनुसार भारत, बंगलादेशमा शेख हसिनाकै सरकार हेर्न चाहन्छ ।
उनी भन्छन्, ‘बंगलादेश नेसनलिस्ट पार्टीको झुकाव इस्लामिक कट्टरपन्थीतिर हुने गरेको छ । ऊ सधैँ पाकिस्तानको वकालत गर्छ, जसको फाइदा चीनले उठाउँछ । किनकि चीन र पाकिस्तान मित्र हुन् । उता अवामी लिग उदारता, धर्म निरपेक्षता र लोकतान्त्रिक मान्यतामा विश्वास राख्छ । यही कारण भारतले अवामीलाई बढी मान्छ ।’
आफ्नै दुस्मन मानिने देशलाई छिमेकका कुनै पनि देशले साथ नदिऊन् भन्ने भारत चाहन्छ ।
कूटनीतिक मामिलाका जानकारी कमर आगा भन्छन्, ‘बीएनपी पाकिस्तान मात्र नभएर चीन समर्थित पनि हो । भारत र बंगलादेशबीच लामो सीमा छ । दुवै देशबीच पुरानो सामाजिक आर्थिक सम्बन्ध छ, जुन कमजोर होस् भन्ने भारत चाहँदैन ।’
शेख हसिना हुँदा के फाइदा ?
व्यापारको विषयमा बंगलादेश, दक्षिण एसियामा भारतको सबैभन्दा ठूलो साझेदार हो । एसियामा सबैभन्दा बढी सामान बंगलादेशले भारतलाई नै बेच्छ । दुई देशबीच २ हजार करोड अमेरिकी डलरभन्दा बढीको व्यापार हुन्छ ।
प्राध्यापक भारद्वाजको बुझाइमा शेख हसिना सत्तामा आएपछि दुई देश मिलेर थुप्रै काम गरेका छन् । उनी भन्छन्, ‘भारतले आफ्नो ‘एक्ट इस्ट’ नीतिमा बंगलादेशलाई निकै महत्त्वपूर्ण मान्छ । हाम्रो पूर्वी राज्य र बंगलादेश एकअर्काबाट घेरिएका छन् । त्यहाँ विकास र कनेक्टिभिटीका लागि बंगलादेशको साथ आवश्यक छ । यस्तै, साथ बंगलादेशलाई पनि भारतबाट चाहिन्छ ।’
प्राध्यापक भारद्वाज अगाडि भन्छन्, ‘शेख हसिना सरकारअघि भारतले कनेक्टिभिटीका लागि उसको चटगाँव पोर्टलाई प्रयोग गर्ने कुरा गर्दा बंगलादेशले अस्वीकार गरिदिएको थियो । पहिला अगरतलाबाट कोलकाताको पोर्टसम्म सामान लैजान १५ सय किलोमिटभन्दा लामो यात्रा गर्नुपर्थ्यो । तर, अहिले २ सय किलोमिटरभन्दा कम दूरीमा नै सामान चटगाँव पोर्टमा ल्याएर संसारमा जता पनि पठाउन सकिन्छ ।’
८ वर्षयता भारतले सडक, रेलवे, जल यातायात र बन्दगाहजस्ता क्षेत्रमा पूर्वाधार बनाउन बंगलादेशलाई करिब ८ सय करोड अमेरिकी डलरको लाइन अफ क्रेडिट दिएको छ । यसबाहेक अखौरा–अगरतला रेल लिङ्क, अन्तर्राष्ट्रिय जलमार्गको ड्रेजिङ र मैत्री पाइपलाइनका लागि ग्रान्ट पनि दिइएको छ ।
प्राध्यापक भारद्वाज भन्छन्, ‘लाइन अफ क्रेडिटमा धेरैजसो विकाससँग जोडिएका परियोजना छन्, जसले बंगलादेशको पर्यटन र व्यापारको हिसाबमा पूर्वी भारतमा एक्सेस दिन्छ । यो ऋण नभएर एक खालकाे विकास सहायता हो । यसबाट राम्रो प्रतिफल मिल्छ । यसले चीनको ऋण जालजस्तै बंगलादेशलाई फसाउँदैन ।’
वर्षौंदेखि श्रीलंका, बंगलादेश, पाकिस्तान र नेपालसँग भारतको सम्बन्धबारे दस्तावेद संकलन गरिरहेका लेखक अवतार सिंह भसिन भन्छन्, ‘शेख हसिना एक समझदार नेता हुन् । भारतसँगै राम्रो सम्बन्ध राख्दा फाइदा हुने कुरा उनलाई राम्रोसँग थाहा छ । कुनै प्रो र एन्टी इन्डिया हुने कुरा होइन । हरेक देश आफ्नो फाइदाको हिसाबले चल्छ ।’
रक्षाको हिसाबले महत्त्वपूर्ण
बंगलादेशसँग भारतको सीमा लगभग ४ हजार किलोमिटर लामो छ । अहिले चीन र पाकिस्तानजस्ता देशको चुनौतीका कारण भारतलाई यस क्षेत्रमा यस्तो सरकार चाहिएको छ, जो उसको साथी होस् ।
कमर आगाका अनुसार, शेख हसिनाभन्दा अगाडिको सरकारले उत्तर पूर्वी भारतमा पृथकतावादीलाई प्रश्रय दिन खास भूमिका निभाएको थियो । बंगलादेशका क्याम्पहरूभन्दा पूर्वोत्तर भारतमा पृथकतावादी आन्दोलनले जुन तरिकाले समर्थन पाइरहेको थियो, त्यसलाई शेख हसिनाको सरकारले नै दबाएको हो ।
त्यहाँका पृथकतावादी आन्दोलनका ठूला नेता समातेर बंगलादेशले भारतलाई सुम्पिदियो, जसमा उल्फा नेता अरबिन्द राजखोवालगात अन्य पृथकतावादी नेता पर्छन् । अहिले उनीहरू भारतसँग शान्ति वार्ता गरिरहेका छन् ।
डिसेम्बर २०२१ मा अमेरिकाले बंगलादेशको अर्धसैनिक बल र्यापिड एक्सन बटालियन (आरएबी) र त्यसका केही वरिष्ठ अधिकारीमाथि प्रतिबन्ध लगाएको थियो । मे २०२३ मा अमेरिकाले बंगलादेशको चुनावी प्रक्रियालाई प्रभावित गर्ने मानिसलाई भिसा प्रतिबन्ध लगाउने चेतावनी दिएको थियो ।
राजनीतिक दल, नागरिक समूह वा मिडियाको अभिव्यक्ति स्वतन्त्रतालाई प्रभावित गरेमा यस्तो कदम उठाउन सकिने अमेरिकाको भनाइ थियो । अमेरिका र युरोपेली संघका देशले बंगलादेश सरकारमाथि स्वतन्त्र र निष्पक्ष निर्वाचन गराउन दबाब दिइरहे । यसबाट विपक्षमा रहेको बंगलादेशको नेसनलिस्ट पार्टी (बीएनपी) लाई बल मिलिरहेको छ । हालैको महिनामा बीएनपीले बंगलादेशमा ठूला राजनीतिक र्यालीहरू गरेको छ ।
प्राध्यापक भारद्वाज भन्छन्, ‘बंगलादेश सरकार र अमेरिकाबीच पक्कै कुनै मुद्दामा मतभेद छ तर जी- २० शिखर सम्मेलनमा अमेरिकाका राष्ट्रपति जो बाइडेन, बेलायतका प्रधानमन्त्री ऋषि सुनक र फ्रान्सका राष्ट्रपति इमानुएल म्याक्रोनसँग शेख हसिनाको भेट भएपछि मतभेदकाे त्याे बरफ पग्लिन थाल्नेछ । शेख हसिना भारतका लागि ठीक छिन् भन्ने कुरा पछिल्लो एक दशकमा प्रमाणित भएको छ । यस्तोमा भारतले उनका लागि फिल्डिङ गर्नेछ र गरिरहेको छ ।’
कमर आगा पनि यसबाट अब बंगलादेश र अमेरिकाबीचको सम्बन्ध पनि राम्रो हुने विश्वास व्यक्त गर्छन् । यसो भएमा बंगलादेशमाथि अमेरिकी दबाब कम हुने थाल्नेछ ।
आगा भन्छन्, ‘अमेरिका र युरोपका ठूला टेक्स्टाइल कम्पनीहरू बंगलादेशसँग डिल गरिरहेका छन्, तर उद्योग र प्रविधि क्षेत्रमा यस्तो छैन । सम्बन्ध राम्रो हुँदा केही ठूलो परियोजना बंगलादेशले पाउन सक्छ ।’
उनी अगाडि भन्छन्, ‘अमेरिकाको इन्डो प्यासिफिक नीतिका लागि पनि बंगलादेशको साथ आवश्यक छ । उता फ्रान्सविरुद्ध अफ्रिकामा विभिन्न फ्रन्ट बनिरहेको छ, यस्तोमा उसले अर्धविकसित र विकसित देशसँग राम्रो सम्बन्ध बनाइरहेको छ । बंगलादेश चीनतिर ढल्केको अमेरिका र युरोप चाहँदैनन् । किनकि म्यानमार र श्रीलंका पहिल्यै चीनतिर ढल्केका छन् । नेपालमा पश्चिमप्रति लगाव छैन । यस्तोमा ऊ दक्षिण एसियामा आइसोलेटेड हुन चाहँदैन ।
प्रकाशित मिति: शनिबार, असोज ६, २०८० ०७:००
-1744086314.jpg)
-1743661115.jpg)
-1743579183-1743604118.jpg)
