पत्रिकामा छापिएकाे नेपालीकाे पहिलाे तस्वीर

गोरखापत्रमा छापिएको पहिलो फोटोः चर्खामा धागो कातिरहेकी सूर्यमती श्रेष्ठनी । नेपालमा फोटोग्राफीः हिजो र आजबाट ।

A+ A A-

१९८३ वैशाख १२ गतेका दिन गोरखापत्रमा छापिएको एक महिलाले चर्खामा धागो कातिरहेको फोटो नै नेपालको पत्रिकामा छापिएको जनसाधारणको पहिलो तस्वीर हो भन्ने मान्यता छ । यसरी सुरु भएको तस्वीर प्रयोग पछि आएर गोरखापत्रमा त्यसबेला श्री ५ को सरकारअन्तर्गतको सूचना विभागबाट प्राप्त तस्वीरहरूमध्ये राजपरिवारहरू र केही मन्त्रीहरूको फोटो छाप्ने काम भयो ।

करिब २०१५/१६ सालदेखि क्रमशः गोरखापत्रले फोटो छाप्दै आए पनि २०३० सालमा आफैँले फोटो पत्रकारको व्यवस्था गर्‍याे । 'नेपालमा फोटोग्राफीः हिजो र आज' पुस्तकको लेखक म पनि सोही संस्थाको पहिलो फोटो पत्रकारका रूपमा करिब २७/२८ वर्षसम्म कार्यरत रहेँ ।

गोरखापत्रले प्राय:जसो राजारानी तथा राजपरिवारका गतिविधिको फोटो अखबारमा निरन्तर छाप्थ्यो । गोरखापत्रमा फोटो प्राप्त गर्ने काम श्री ५ को सरकार, सूचना विभागबाट प्राप्त हुन्थ्यो । त्यस संस्थामा मङ्गलमोहन श्रेष्ठ तथा रवीन्द्र मास्के दुई फोटोग्राफरहरू कार्यरत थिए । श्री ५ को सरकार तथा राजारानीलगायत राजपरिवारको तस्वीर खिच्ने काम सूचना विभागले गर्थ्यो ।

राजधानीबाट प्रकाशित हुने पत्रपत्रिकाका लागि फोटो तथा ब्लक पनि सूचना विभागबाटै उपलब्ध गराइन्थ्यो । नेपालका पत्रपत्रिकाको इतिहासमा गोरखापत्र नै पहिलो अखबार हो, जसले आजसम्म निरन्तर सेवा प्रदान गर्दै आएको छ । क्रमशः पछि गएर कान्तिपुर पत्रिका देशको एक नम्बरको दैनिक अखबार भएर निस्कियो । सो पत्रिकाको फोटोग्राफीलाई पूर्ण रूपले डिजिटल गर्ने अवसर मैले नै पाएको थिएँ ।

२०४० सालतिरबाट प्रचलनमा आएको नेगेटिभ फोटो ट्रान्समिटर । यस मेसिनबाट टेलिफोन लाइन प्रयोग गरी फोटो पठाउने काम हुन्थ्यो ।

गोरखापत्रका फोटोग्राफरका रूपमा गोपाल चित्रकारपछि बिन्दुराजसिंह सुवाल उक्त संस्थामा प्रवेश गरे । केही वर्षपछि क्रमशः रामेश्वर कायस्थ, भरत श्रेष्ठ, भीम गुरुङ, राजेन्द्र चित्रकार, नातिकाजी महर्जन र रमेश क्षेत्रीले गोरखापत्रमा बीसौँ वर्ष सेवा गरे । नयाँ पुस्तामा केशव खनाल, शेखर चौलागाईं, सुजन गुरुङ, विकास द्वारे, सागर बस्नेत र कविता थापा उक्त संस्थामा प्रेस फोटोग्राफरका रूपमा संलग्न रहे ।

समाचारको महत्त्व हेरी प्रधानमन्त्री तथा मन्त्रीहरूको पनि फोटो छाप्ने काम हुन्थ्यो । समय बित्दै गएपछि त्यसबेला नेपाल दूरसञ्चार संस्थानले रेडियो फोटोको सेवा पनि उपलब्ध गरायो । एउटा ८x१० इन्चको श्यामश्वेत तस्वीर विदेशमा रेडियो फोटोमार्फत पठाउन करिब १,००० देखि १,२०० रुपैयाँसम्म लाग्थ्यो । तस्वीरलाई स्क्यान गरेर ध्वनिमा उक्त चित्रहरूलाई परिणत गरेर टेलिफोनमार्फत विश्वको अर्को कुनामा पुऱ्याउँदा करिब ३/४ मिनेट लाग्थ्यो । विशेष गरी प्रेससँग सम्बन्धित तस्वीरहरूका हकमा यसरी पठाउने सुविधा आएको थियो ।

२०५० सालतिरबाट प्रयोगमा रहेको व्यक्तिगत इन्टरनेट लिङ्क गर्ने मेसिन । यो प्रविधिबाट फोटो विश्वव्यापी गर्ने काम हुन्थ्यो ।

प्राय:जसो दूरसञ्चार संस्थानले तस्वीरहरू हङकङको केबल एण्ड वायरलेस कम्पनीमा पठाउँथ्यो र पछि त्यस संस्थाले विभिन्न समाचार संस्थाहरूलाई उपलब्ध गराउँथ्यो । पछि फोटोपत्रकारहरूले आफैँ घरमा स्याटेलाइट अपलिङ गर्ने सुविधा प्राप्त गर्न थाले र घरघरबाट तस्वीरहरू विश्वव्यापी हुन थाले । २०४६ सालको जनआन्दोलनसम्म पनि यही प्रविधिबाट फोटोहरू विश्वव्यापी हुन्थे भने इन्टरनेटको सुविधा प्राप्त हुन थालेपछि महँगो प्रविधिको अन्त्य भएर हामी डिजिटल युगमा प्रवेश गरेका हौँ ।

गाेरखापत्रमा प्रेस फाेटाेग्राफी

गाेरखापत्र संस्थानकाे पहिलाे कयामेरा, यासिका म्याट ।

२०३० सालमा यासिका म्याट बक्स क्यामेराबाट सञ्चालन भएको गोरखापत्रको प्रेस फोटोग्राफीको कथा पनि रमाइलो छ । संस्थाको त्यसबेला फोटोग्राफी भनेको त्यही एउटा क्यामेराबाहेक केही थिएन । फोटो खिचेपछि छपाइधुलाइ गर्न आफ्नो डार्क रूम पनि थिएन । निजी स्टुडियोमा छपाइधुलाइ हुन्थ्यो । एउटा समाचार तस्वीर तयार गरेर प्रेससम्म पुर्‍याउन दिनभरिजस्तो काम गरेको झलझली याद छ । खिचेको फोटो ब्लक बनाउन बालाजु औद्योगिक क्षेत्रको जोरगणेश प्रेस पुग्नुपर्थ्यो । ब्लक बनाउने काम निकै झन्झटिलो थियो । त्यसमाथि कामदारहरू समयमा उपलब्ध हुँदैनथे । जसोतसो ब्लक बनाएर अफिस पुऱ्याएर घर फर्कंदा मध्यरात भइसकेको हुन्थ्यो ।

यसरी दुःख गरेर खिचेको फोटो र उपलब्ध गराएको ब्लकले अखबारमा फोटो छापिँदा प्राय:जसो फोटो स्पष्ट चिनिने गरी कहिल्यै नछापिएको अनुभव छ । यदि फोटोमा क्याप्सन नहुँदो हो त तस्वीरमा के छ भनेर चिन्ने अवस्था पनि प्रायः हुन्नथ्यो । पुराना लेटर प्रेसले छाप्ने हुँदा प्रायः राम्रो छपाइ नहुने अवस्था रहन्थ्यो । क्रमशः गोरखापत्रले पनि समयअनुसार आफूलाई परिवर्तन गर्दै गयो, फोटोग्राफरलाई प्रेस फोटोग्राफर भनेर सम्बोधन गर्न थाल्यो र सायद देशकै पहिलो फोटो सम्पादक भनेर मलाई कार्यभार दिएको थियो ।

संस्थानले आफैँ डार्क रूम र व्यावसायिक क्यामेरा खरिद गरी व्यवस्थित फोटो विभागको स्थापना २०३५ सालतिर गर्‍यो । सो शाखा स्थापना गर्ने काममा स्व. दुर्गानाथ शर्माको ठूलो योगदान रह्यो । म र दुर्गानाथ शर्मा नेसनल ट्रेडिङ पुगेर त्यहाँबाट फोटो इन्लार्जर खरिद गरी ल्याएका थियौँ । नेसनल ट्रेडिङको शोरूममा इन्लार्जर सकिएको हुँदा दुर्गानाथ र यो लेखक नेसनल ट्रेडिङको स्टोरमा गएर करिब ५/६ वटा इन्लार्जरको सामान एकबाट अर्कोमा फिट गर्दै एउटा काम चलाउ इन्लार्जर बनाएर खरिद गरी ल्याएको कुरा समयसमयमा दुर्गानाथ शर्मा र मबीच गफकाे विषय बन्थ्यो ।

२०३१ सालमा राजा वीरेन्द्रको राज्याभिषेकको बेला फोटो खिच्ने गतिलो क्यामेरा थिएन र जसका लागि त्यसबेलाको अति महँगो र राम्रो मानिने हासेल ब्लाड भन्ने क्यामेरा स्वीडेनबाट मगाएको र भन्सार रकम मात्र त्यसबेला करिब ५० हजार रुपैयाँ तिरेको सम्झना ताजै छ ।

एउटा बक्स क्यामेराबाट सुरु भएको गोरखापत्रको फोटो पत्रकारितामा बिस्तारै प्रगति हुन थाल्यो । हासेल ब्लाडजस्तो उच्च कोटीको क्यामेरा उपलब्ध भएपछि फोटोको गुणस्तर राम्रो हुन थाल्यो । समयसमयमा उपत्यकाबाहिर त कहिलेकाहीँ विदेशबाट समेत फोटो कार्यालयमा पठाउनका लागि फोटो ट्रान्समिटर मेसिनसमेत खरिद भई विश्वको कुनै पनि कुनाबाट फोटो पठाउने क्षमता संस्थानमा उपलब्ध भयो ।

बिस्तारै संस्थानले प्रेस फोटोग्राफरहरूले रूचाउने ३५ एमएमको क्यामेरा पनि खरिद गर्‍याे । संस्थानले निकोन क्यामेराको प्रयोग गर्न थालेपछि ४०० एमएमको लेन्स पनि संस्थानमा उपलब्ध भयो । अहिले गोरखापत्र संस्थान पूर्ण रूपले डिजिटल भएको छ ।

फोटो पत्रकारिताको क्षेत्रमा प्रवेश गरेको मैले गोरखापत्र संस्थानमा सिक्ने र बुझ्ने मौका प्राप्त गरेँ | झण्डै ३० वर्षको सेवा दौरान उक्त संस्थानको महाप्रबन्धक भई सेवाबाट अवकाश लिएको एउटा फोटोपत्रकारले पत्रकारिता यात्रा अन्त्य गरेको हिजैजस्तो लाग्छ ।

(नेपाल ललितकला प्रज्ञा–प्रतिष्ठानका पूर्वउपकुलपति ७० वर्षीय गोपाल चित्रकारले पाँच दशक फोटोकारिता गरेका थिए । नेपालमा फोटोग्राफीः हिजो र आज उनको फोटोपुस्तक प्रकाशित छ ।)

याे पनि..