सीमान्तकृत समुदायको संघर्षको गाथा ‘बुह्रान’

A+ A A-

महानन्द ढकालसँगको मेरो चिनाजानी सात महिना पुरानो हो । उपन्यास बुह्रानको नामचाहिँ त्योभन्दा पहिल्यै सुनेको थिएँ मैले । नामले खुलदुली जगाएको थियो मनमा । सोच्थेँ, ‘बुह्रान’ भनेको के होला ? लेखकले बुह्रानमार्फत के सन्देश दिन खोजेका होलान् आदि इत्यादि ।

२०८० भदौ ७ गतेको कुरा हो । प्राज्ञ अमर न्यौपानेको अध्यक्षतामा बसेको गद्य विभागको बैठक सकेर म र महानन्दजी प्रज्ञा–प्रतिष्ठानबाट निस्कँदै थियौँ । महानन्दजीले उपन्यास ‘बुह्रान’ उपहार दिनुभयो । अनि ‘सम्भव भए समीक्षा लेखिदिन’ अनुरोध गर्नुभयो । जवाफमा टाउको हल्लाएँ मैले ।

म खासमा समालोचक होइन । त्यसो त मैले समालोचना कर्ममा कलमै नचलाएको चाहिँ हैन । किन्तु, समालोचना लेखनको काम जोखिमपूर्ण लाग्छ मलाई । किनकि समालोचकसँग एकसाथ दुईवटा जिम्मेवारी हुन्छन् । कृतिलाई पाठकीय नजरबाट विश्लेषण गर्नु, अनि लेखकलाई यथोचित न्याय दिनु । समालोचनाको कुरा चल्नासाथ म ‘रोनाल्ड बार्थेज’लाई सम्झिन्छु । बार्थेज ती व्यक्ति हुन्, जसले ‘प्रकाशित कृतिलाई लेखकबाट अलग गरेर हेरिनुपर्ने वा कृतिको गुढ अर्थ टेक्सचरमार्फत खोजिनुपर्ने’ अभिमत जाहेर गरेका थिए ।

जहाँसम्म प्रस्तुत 'बुह्रान' उपन्यासको सवाल छ, यो महानन्द ढकालको पहिलो औपन्यासिक कृति हो । लेखककै भाषामा भन्नुपर्दा यो जातीय समानता र सहकार्यको कथा हो, जसमा थारूहरूको जीवनचर्या र सामाजिक उपस्थितिको मूल्याङ्कन गरिएको छ । बुह्रान श्री ३ जंगबहादुरले लखनौ विद्रोह दबाउन सफल भूमिका निभाएबापत भारत सरकारबाट उपहार पाएको ‘नयाँ मुलुक’ आवाद गरी बस्ने थारू समुदायको विद्रोह र मुक्तिको उद्घोष पनि हो ।

थारू जाति बुह्रानका भूमिपुत्र हुन् । उपन्यासमा लेखकले थारूहरू बुह्रान कसरी आए, त्यहाँ रहँदा–बस्दा केकस्ता दुःख, कष्ट र संघर्ष बेहोरे आदि विषयलाई सरल र मिठासपूर्ण शैलीमा आख्यानको मालाभित्र उनेका छन् । साङ्ग्रिला पुस्तक प्रालिले २०७९ असारमा प्रकाशन गरेको प्रस्तुत उपन्यासमा कुल ३२६ पेज छन् । उपन्यासको अग्रभागको कभरमा टाउकोमा ढकी बोकेकी थारू महिलाको आकर्षक अमूर्त चित्र छ, जसको डिजाइन चित्रकार देवेन्द्र थुम्केलीले गर्नुभएको हो ।

उपन्यासको अन्तरआत्मा स्पर्श गर्नुअघि २०४६ सालको राजनीतिक परिवर्तन र सरकारले भूमिहीन सुकुम्बासीलाई बसोबासका निम्ति जग्गा उपलब्ध गराउन लिएको नीति स्मरण गर्नुपर्ने हुन्छ । बहुदलीय व्यवस्थाको स्थापनापश्चात् सरकारले भूमिहीन सुकुम्बासीलाई आयोगमार्फत जग्गा वितरण गरेको थियो । त्यसैको बाँकी कार्यभार पूरा गर्न आयोग प्रमुखको रूपमा निङ्मा नामकी युवती बुह्रान पुगेकी हुन्छिन् । त्यहीँ मेरोमा उनी बद्रिपुर पुग्छिन् । निङ्माले त्यहाँ पुगेर पहाडी नाम गरेको थारू युवाबाट प्रारिम्भक जानकारी हासिल गर्छिन् । निङ्मा समाजशास्त्रकी विद्यार्थीसमेत भएकाले त्यहाँ उनले भूमिहीनहरूलाई उपलब्ध गराएको जग्गा जीविकोपार्जनका निम्ति पर्याप्त भए/नभएको बारेमा पनि अध्ययन गर्छिन् । उपन्यासको आरम्भिक दृश्य यही बोल्छ ।

थारू जाति बुह्रानका भूमिपुत्र हुन् । उपन्यासमा लेखकले थारूहरू बुह्रान कसरी आए, त्यहाँ रहँदा–बस्दा केकस्ता दुःख, कष्ट र संघर्ष बेहोरे आदि विषयलाई सरल र मिठासपूर्ण शैलीमा आख्यानको मालाभित्र उनेका छन् ।

बद्रिपुर बसाइका क्रममा निङ्माले बुह्रान क्षेत्रको आप्रवासन इतिहास, बुह्रान पुगेका थारू जाति कसरी भूमिहीन बनाइए, कसरी दास, कमैया, कमलरी बन्न बाध्य भए ? पहाडी, टाठाबाठा, जमिनदार र नेताहरूले थारूहरूको सोझोपनबाट केकस्तो फाइदा उठाए ? राजनीतिक दलले थारूहरूलाई कुन हदसम्म भोट बैँकको रूपमा उपयोग गरे ? कन्द्रा आन्दोलन किन भयो, माओवादी विद्रोहमा थारूहरूको केकस्तो योगदान रह्यो, घुसपैठियाहरूले थारूहट आन्दोलनलाई कसरी बदनाम गराए, आन्दोल र विद्रोहका बाबजुद बुह्रानका थारूहरूको अवस्था किन आज पनि उस्तै छ ? थारूहरू र पहाडी मूलका समुदायबीच समयसमयमा देखिने द्वन्द्वका कारण के हुन् ? दुई समुदायबीच मेलमिलापको कडी के हुन सक्छ ? बुह्रानमा बसोबास गर्ने थारूहरूको खानपान, संस्कृति र रितिरिवाज कस्तो छ ? कमलरी बसेका महिलाहरूले आफूमाथि भएको यौनशोषणको विषयलाई बाहिर ल्याउन किन सकिरहेका छैनन् ? जस्ता प्रश्नको गहन अध्ययन गर्दै लामो टिपोट उतार्छिन् । मूलतः निङ्माले गरेको अध्ययन र टिपोटबाटै उपन्यास बुह्रानको कथानक बुनिएको छ ।

उपन्यासमा निङ्मा, पहाडी, माइला, माइलाको छोरो सोमलाल, पार्वती, तिलकराम, छविलाल गोतामे, सर्वराज, सर्वराजकी चुलबुले छोरी रमिता, फुलमतिया मुख्य पात्रका रूपमा आउँछन् । उपन्यासमा चित्रकुटबाट सात दिन पैदल हिँडेर माइला बुह्रान आउँदाको चाखलाग्दो कथा छ । उपन्यासमा थारूहरूले गरेको कन्द्रा आन्दोलनको पीडादायक दृश्य पनि आउँछ । जसअनुसार आन्दोनकारीहरूले कन्द्रा फाँटमा सुकुम्बासी बस्ती बसाउँछन् ।

सरकारले सुकुम्बासी बस्ती हटाउन आदेश जारी गर्छ । थारूहरूले आन्दोलनको आँधीबेहरी सिर्जना गर्दै आदेशको अवज्ञा गर्छन् । त्यसपछि सरकारी पक्ष र आन्दोलनकारीबीच हिंस्रक झडप सुरु हुन्छ । अन्ततः आन्दोलनको दबाबमा सरकार र आन्दोलनकारीबीच वार्ता हुन्छ । भूमिहीन थारूहरूलाई पाँच कट्ठा जमिन दिने र आन्दोलनकारीले कन्द्रा छोड्ने गरी दुईपक्षीय सहमति बन्छ । किन्तु, केही थारूहरूले सहमतिलाई धोकाको संज्ञा दिँदै आन्दोलन जारी राख्छन् । कन्द्रा छोड्न नमान्नेका झुपडीमा आगो लगाइन्छ । हात्ती लगाएर घर भत्काइन्छ ।

उता कन्द्रा आन्दोलनपछि पाँच कट्ठा जग्गा पाएर पनि माइला थारूको परिवार हातमुख जोर्ने समस्याबाट मुक्त हुन सक्दैन । ऊ जमिनदार छविलालको घरमा कमैया बस्न थाल्छ । त्यस क्रममा पार्वतीले समेत माइला थारूलाई गाह्रो अप्ठेरोमा सक्दो सहयोग गर्छिन्, अधियाँ रोप्न खेत दिन्छिन् ।

पार्वती उपन्यासमा दयावान् महिलाको भूमिकामा देखापरेकी छन् । श्रीमान्‌को मृत्युपछि स्याङ्जाबाट बुह्रान झरेकी महिला हुन् पार्वती । उनको आफ्नै दुःखद कथा छ । बाल्यकालमै सौतामाथि विवाह, नौ बालबच्चाको जन्म, एकपछि अर्को सन्तानको मृत्यु, अन्त्यमा श्रीमान् तिलकरामको समेत मृत्यु हुनु । यावत नियति भोगेपछि पार्वती स्याङ्जाबाट बुह्रान झर्न बाध्य हुन्छिन् । पार्वतीले स्याङ्जा छोड्दाखेरीको कारुणिक दृश्यले पाठकको मन हल्लाउँछ ।

त्यसो त कथामा रमाइला प्रसङ्गहरू पनि नभएका होइनन् । जस्तै; ‘थारूहरूले भातका लागि भन्दा जाँड बनाउनका लागि धेरै धान छुट्याएर राख्नु, बिहान खाए बेलुका के खाऊँको समस्या छँदाछँदै चामलको जाँड बनाउन नछोड्नु, रेडियो बजाउने सोख पूरा गर्न माइलाले एक क्विन्टल धान दिएर रेडियो किन्नु आदि इत्यादि ।

उपन्यासको उत्तरार्द्धतिर सोमलाल र रमिताबीच प्रेम सम्बन्ध स्थापित भएको दृश्य आउँछ । र, त्यो विवाहबन्धनमा बाँधिने हदसम्म पुग्छ । यसलाई पाठकले पहाडी समुदाय र थारूबीच मेलमिलाप स्थापित गर्ने लेखकीय प्रयासका रूपमा महसुस गर्छ । कथाअनुसार, माइलाको छोरो सोमलाल जमिनदार सर्वराजका घरमा कमैया बसेको हुन्छ । कमैया बसेकै बेला सोमलालको सर्वराजकी चुलबुले छोरी रमितासँग प्रेम सम्बन्ध हुन्छ । उनीहरूले पछि भागी विवाह गर्छन् । क्रोधित सर्वराजले सोमलालको बाबु माइलालाई प्रहरी लगाएर पक्राउँछ । सोमलालले रमितालाई दाङ मौसीको घरमा लगेर राखेको हुन्छ । त्यो थाहा पाएपछि पार्वती र फुलमतिया दाङ जान्छन् र दुवैलाई साथै लिएर आउँछन् ।

उपन्यासको उत्तरार्द्धतिर सोमलाल र रमिताबीच प्रेम सम्बन्ध स्थापित भएको दृश्य आउँछ । र, त्यो विवाहबन्धनमा बाँधिने हदसम्म पुग्छ । यसलाई पाठकले पहाडी समुदाय र थारूबीच मेलमिलाप स्थापित गर्ने लेखकीय प्रयासका रूपमा महसुस गर्छ ।

सोमलाल र रमिताको घरजम भएको केही समयपछि बुह्रानमा कमैया मुक्ति आन्दोलन प्रारम्भ हुन्छ । सोमलाल उक्त आन्दोलनमा सक्रिय भएर लाग्छ । आन्दोलपछि सरकारले कमैया मुक्तिको घोषणा गर्छ । सोमलालले पनि पाँच कट्ठा जग्गा पाउँछ । सोमलाल त्यसपछि माओवादी आन्दोलनमा सरिक हुन पुग्छ र विद्रोही कमाण्डर बन्छ । विद्रोहका दौरानमा ऊ पक्राउसमेत पर्छ । समयक्रममा माओवादी विद्रोह र जनआन्दोलनको बलमा देशमा लोकतन्त्र आउँछ । लोकतन्त्रको आगमनपछि सोमलाल क्यान्टोन्मेन्टमा पुग्छ र आर्थिक सुविधा लिएर बाहिर निस्कन्छ ।

यस प्रकार बुह्रानका थारूहरूले इतिहासका विभिन्न कालखण्डमा लोकतन्त्र, जातीय पहिचान, सीमान्तकृतको मुक्ति आदि मुद्दामा आधारित आन्दोलन, विद्रोह र क्रान्तिमा सक्रिय सहभागिता जनाउँछन् । तर, कुनै पनि आन्दोलन र विद्रोहले उनीहरूमाथि सदियौँदेखि कायम पराधीनताको जञ्जिर तोड्न सक्दैन । एकाध टाठाबाठाबाहेक आमथारूहरू स्वतन्त्रता र मुक्तिको उन्मुक्त उडान भर्नबाट वञ्चित रहन्छन् । उनीहरू राजनीतिक दलको स्वार्थपूर्तिको हतियार बन्छन् मात्र ।

जो सदियौँदेखि पराधीनताको जञ्जिरभित्र कैद रह्यो, स्वत्न्त्रता र मुक्तिको उन्मुक्त उडान भर्नबाट वञ्चित भयो, अनि जो राज्यको मूलधारमा समाहित हुनबाट कोसौँ दूर रह्यो, त्यस्ता मानव समुदायलाई सबाल्टर्न शब्दले सम्बोधन गर्ने गरेको पाइन्छ । त्यस मानेमा बुह्रानका थारूहरू पनि एक हिसाबका सबाल्टर्न नै हुन् । लेखकले उपन्यासमार्फत बुह्रानका सबाल्टर्नहरूको पक्षमा घनीभूत आवाज उठाएर प्रशंसनीय काम गरेका छन् ।

अन्त्यमा, उपन्यासमा देखिएका कमीकमजोरीहरूको छोटो विवेचना गरौँ । त्यसो त भनाइ नै छ ‘नोथिङ इज परफेक्ट !’ ‘सुरज मेँ आग है । चन्द्रमा मेँ दाग है ।’ अब्बल भनिएका कृतिमा पनि कमीकमजोरी नभेटिने होइनन् । किन्तु, मलाई लागेको कुरा के भने, उपन्यास पढ्दै जाँदा लेखक ठाउँठाउँमा अलमलिएको आभास हुन्छ । कतिपय ठाउँमा सुकुम्बासी आयोगकी प्रमुख निङ्मा बोलिरहेकी छन् या लेखक ? छुट्याउन हम्मेहम्मे पर्छ । अंक १२ मा देशमा लोकतन्त्र–गणतन्त्र आएको प्रसङ्ग छ । परन्तु, गणतन्त्र आएपछिको अंक १३ मा फेरि माओवादीले भूमिगत आन्दोलन तीव्र पारेको, किलोसेरा टु, टाउकोको मूल्य तोकेको, सोमलाल माओवादी कमाण्डर बनेको सन्दर्भ आउँछ, जुन यथार्थसँग पटक्कै मेल खाँदैन । उपन्यास पढ्दा अनावश्यक रुपमा तन्काएर लामो बनाइएको आभास पनि त्यत्तिकै हुन्छ । सम्पादनमा राम्रो ध्यान दिन सकेको भए उल्लेखित कमजोरीबाट मुक्त हुन सकिन्थ्यो भन्ने लाग्छ ।

सारमा भन्नुपर्दा बुह्रान सरल भाषा र शैलीमा लेखिएको खोजमूलक उपन्यास हो । यसमा प्रयुक्त वाक्यहरू जति छोटा छन्, त्यति नै मिठासपूर्ण पनि छन् । उपन्यासमार्फत राज्यको मूलधारबाट बहिष्कृत, तिरस्कृत, उत्पीडित, सीमान्तकृत थारू समुदायको असली कथा सार्वजनिक गर्नुभएकोमा सर्जक महानन्द ढकाललाई धेरैधेरै बधाई छ ।

प्रकाशित मिति: मंगलबार, असोज २, २०८० १२:३२