साइपालकाे त्याे राेमाञ्चक यात्रा (तस्वीरहरूसहित)

A+ A A-

२००८ नोभेम्बर महिनाको एक दिन मेरो मनमा एक्कासि काँडा घुम्न जानुपर्छ भन्ने सोच आयो । त्यहाँ जानुपर्ने कुनै काम थिएन । जानलाई खर्च पनि थिएन । अहिलेजस्तो त्यहाँ पुग्न सजिलो पनि थिएन । मेरो घरबाट काँडा गाउँ (अहिले साइपालको केन्द्र रहेको ठाउँ) पुग्न मात्रै चार दिन लाग्थ्यो । धुली पुग्न पाँच दिन कस्सिएर हिँड्नुपर्थ्याे ।

काँडाको बारेमा सुन्दै आएकाले जीवनमा एकपटक पुग्नुपर्छ भन्ने चैँ सधैँ लागिरहन्थ्यो । तर त्यो दिन किन त्यहाँ जाने सोच बलियो भएर आयो, अहिलेसम्म भेउ पाउन सकेको छैन ।

‘बिनाकाम किन जाने ?' भन्दै हजुरआमाले नजान अनुरोध गर्नुभयो । मैले जसरी पनि जान्छु भन्ने जिद्दी गरिरहेँ । मेरो जिद्दीकाे अगाडि उहाँको केही चलेन । एक बिहान आमा र हजुरआमाले बाटो खर्च भनेर एक/एक हजारका दुइटा नोट थमाइदिनुभयो । एक्लै जाँदा अफ्टेरो पर्ला भनेर एक जना अंकललाई साथी पनि पठाउनुभयो । बाटोमा खानका लागि केही रोटी र नुन, खुर्सानी, लसुन र टिम्मुर पिसेको अचार झोलामा पोको पारेर सबेरै काँडा हिँडेको अहिले १६ वर्ष भइसकेछ ।

पहिलो यात्राको पहिलो दिन तलकोट गाउँपालिकाको पनाल्त भन्ने ठाउँ पुग्दा साँझ पर्‍यो । त्यहीँ बाटोछेउको एउटा चिया पसलमा भात खाएर सुत्यौँ । भोलिपल्ट सबेरै उठेर हिँड्ने योजना थियो । बिहान ४ बज्नुअघि नै चामल र नुन बोकेका भेडाका ताँतीहरू बाटोमा आइसकेका थिए । भेडाका घाँटीमा लगाएका घण्टीहरूको आवाजले निद्रा भंग भयो । अघिल्लो दिनभर हिँडेको भएर होला, खुट्टा असाध्यै दु:खिरहेका थिए । एक दिनभरिको बाटो म पहिलोपटक हिँडेको थिएँ । अझै तीन दिन हिँड्नुपर्ने थियो । आफ्नै जिद्धीले गरेको यात्रा भएकाले यो पीडा मैले अंकललाई सुनाइनँ । मनमनै हिँड्न सकिँदैन कि जस्तो लाग्दै थियो ।

चिया खाएर अघि बढ्दै गर्दा झिसमिसे अँध्यारो उज्यालोमा परिणत हुँदै थियो । पिठ्युँमा लुकाल (भारी) बोकेका लामालामा भेडाका बथान, भेडा धपाउँदै हिँडेका भेडी ग्वालाका परिवार र बालबच्चा, यी सबै दृश्य नितान्त नौला थिए मेरा लागि । दुई घण्टा सिधा बाटो हिँडेर कुवा पुग्दै गर्दा आँखाअगाडि देखिएको गुदुपाल हिमालमा घामको पहिलो किरण पर्‍यो । सूर्यको पहिलो किरण सँगै लालीमा पोतिएको हिमालको त्यो दृश्य देख्दा मन यति रोमाञ्चित भइदियो कि खुट्टाको दु:खाइ त कता हरायो, थाहै भएन । यस्तो मनमोहक दृश्य मैले जिन्दगीमा पहिलोपटक देखेको थिएँ ।

त्यो यात्रामा जति अघि बढ्दै गयो, उति नै नौला र अनौठा दृश्य मेरो आँखामा ठोकिँदै गए । अजंगका पहाड, झुप्प परेका गाउँ, जति हेर्दा पनि मन नअघाउने झरनाको कलकल, आँखैमा टाँसिन आऊलान्‌जस्ता हिमाल, गाउँलेको शान्त, सभ्य र मायालु व्यवहार, आहा ! मलाई त स्वर्गजस्तै लाग्यो ।

पहिलो यात्रामा नै मलाई साइपालले मोहनी लगायो । त्यो बेला हामी काँडा (हाल गाउँपालिकाको केन्द्र) रहेको ठाउँसम्म मात्रै पुग्यौँ । खर्च सकिएकाले अगाडि बढ्न सकिएन । फर्केर घर पुग्दाको दिन दर्के झरी पर्‍यो । सायद साइपालतिर हिउँ परेको थियो होला, हिउँ हेर्न नपाएकोमा मनमा एकखालको थकथक थियो । मंसिरको जाडोमा निथ्रुक्क भिज्दै लुगलुग काँप्दै थकित शरीर लिएर घर पुगेको पहिलो यात्राको सम्झना मेरो मनमा अझै पनि ताजै छ ।

पहिलो यात्रा अधुरो भयो । साइपाल हिमालको नजिक पुग्न पाइएन । सात/आठ घण्टाको दूरीमा रहेको बझाङको अन्तिम मानव बस्ती धुली पुग्न पाइएन । यद्यपि यही यात्रा हो, जसले मरो मनमा साइपालप्रतिको अनौठो आकर्षण जगाइदियो । त्यसयता वर्षमा एकपटक साइपाल नपुग्दा केही छुट्यो कि जस्तो लाग्छ । कुनै वर्ष त चारपटकसम्म पनि यहाँ पुगेँ । यस दौरान म साइपाल गाउँपालिकाका प्रत्येक कुनाकाप्चामा पुगेको छु । साइपालको बाटो भएर तिब्बतसम्म १० दिन पैदलै हिँडेर पुगें ।

अहिले त हप्तौँसम्म हिमालका काखमा हिँड्ने त्यहाँको पर्यावरण, जनजीवन र जलवायुका बारेमा बुझ्ने कुरा मेरो जीवनको अनिवार्य हिस्साजस्तै भैसकेको छ । हिमालको काखैमा बसेर नीला हिमतालमा हावाको वेगसँगै उठिरहेका छालका तरंगहरू नियाल्दै रमाउनु, प्रत्येक वर्ष फराकिला हुँदै गइरहेका ताल र साँघुरा हुँदै गइरहेका हिमनदीको अवलोकन गर्नु मेरो नियमित कर्म नै हुन पुगेको छ । परिवर्तन हुँदै गएको जैविक विविधताको प्रवृत्ति र प्रकृतिप्रति चासो राख्नु मेरो वार्षिक कार्यसूचीको अनिवार्य अंग बनेको छ । हिमाली क्षेत्रमा भइरहेका यस्ता परिर्वतन र यी सबै कुराले प्रभावित पारेको स्थानीयको जनजीवनसँग घुलमिल हुनु, उनीहरूसँगै खानु, बस्नु, उनीहरूका कुरा सुन्नु, तस्वीर खिच्नु अनि उनीहरूका कथाहरू लेख्नु मेरो गहिरो रुचिको विषय बन्न पुगेको छ ।

तपाईंको हातमा भएको यो पुस्तक मेरो साइपालप्रतिको त्यही प्रेमले जन्माएको एउटा कोसेली हो । यो पुस्तकमा छापिएका तस्वीरहरू संकलन गर्ने क्रममा मैले साइपाल क्षेत्रको २२ पटकभन्दा बढी भ्रमण गरेको छु । सातदेखि १६ दिनसम्म लामालामा पैदल यात्रा गरेको छु । त्यस क्रममा कतिपय अफ्टेरा परिस्थितिसँग जुध्नुपरे पनि यी यात्रामा सँगालेका सम्झनाहरू, यात्राका क्रममा देखिने दृश्य र भेटिने संस्कृति अनि प्रकृतिले दिएको आनन्द यहाँ शब्दमा लेख्न सम्भव छैन । त्यो स्वर्गीय आनन्द महसुस गर्नका लागि तपाईंले साइपाल क्षेत्रमा नै पुग्नुपर्नेछ ।

यो पुस्तकले साइपालका सबै पक्षको पर्याप्त जानकारी समेटेको छ भनेर म दाबी त गर्न सक्दिनँ तर पनि पाठकहरूलाई त्यस क्षेत्रका बारेमा एकसरो सूचना दिने र त्यहाँ पुग्ने, अनि साइपाल क्षेत्रका बारेमा थप जान्ने उत्सुकता भने अवश्य जगाउनेछ भन्नेमा म आशावादी छु । यहाँहरूको अमूल्य सुझाव पाएँ भने आगामी संस्करणमा पुस्तकलाई थप परिष्कृत गर्ने नै छु ।

अन्त्यमा मेरो एकल प्रयासले यो पुस्तक तयार पार्न सम्भव थिएन । म्याप हाउसका प्रमुख हिमालप्रेमी मित्र पवन शाक्यको अथक मिहिनेत र दौडधुप यसमा मिसिएको छ । हिमाल आरोहणको बारेमा .... पाउलो ग्रोबेलको लेखन र तस्वीरहरू नभइदिएको भए पुस्तकले यो आकार लिने थिएन । साइपाल गाउँपालिका र अध्यक्ष मानवीर बोहराको बलियो सहयोग, नेपाल पर्वतारोहण संघको आड, भरोसा आदि सबैको प्रतिफलका कारण यो सम्भव भएको हो ।

धेरै घुमिसक्यौँ, अब एउटा फोटो पुस्तक तयार गर्ने बेला भयो है भनेर मलाई बेलाबेला घचघच्याउने वरिष्ठ पर्यटन पत्रकार दाइहरू अमृत भादगाउँले र भरतबन्धु थापालाई पनि यसको जस जान्छ । अन्त्यमा यो पुस्तक तयार गर्नमा हरतरहले सहयोग गर्ने बिर्ख बोहरा भाइलगायत सबैमा हृदयदेखि नै आभारी छु । तपाईं पाठकहरूबाट पुस्तकका बारेमा प्रतिक्रिया पाउने आशासहित सबैलाई धन्यवाद दिन चाहन्छु ।

नेपाल

विश्व मानचित्रमा नेपाल दक्षिण एसिया दुई ठूला देश चिन र भारतद्वारा भूपरिवेष्ठित हिमाली राष्ट्र हो । यो देशको उत्तरमा चीनको तिब्बत स्वायत्त क्षेत्र र दक्षिण, पूर्व तथा पश्चिममा भारतसँग सीमा जोडिएको छ । भुगोल र जलवायुको प्रवृत्तिका हिसाबले नेपाललाई हिमाल पहाड र तराई गरी तीन भागमा विभाजन गर्न सकिन्छ । यहाँको दक्षिणी भेगमा तराईका उर्वर र समतल फाँटहरू छन । उत्तरतिर लाग्दै गर्दा घना जंगलले ढाकेका पहाडी क्षेत्रपछि हिन्दुकुश हिमालय पर्वत शृंखलाहरू यहाँ अवस्थित छन् ।

संसारका सबैभन्दा उच्च १४ हिमशृङ्खलाहरूमध्ये ८ वटा नेपालमा छन् । संसारकै सबैभन्दा अग्लो सर्वोच्च शिखर सगरमाथा विश्वमा नेपाल चिनाउने प्रमुख मानक बनेको छ । नेपालमा पाँच हजार मिटरभन्दा माथिका हजारौँ हिमालहरू छन ।

यो एक बहुजातीय, बहुभाषिक, बहुधार्मिक र बहुसांस्कृतिक राज्य हो । यहाँको प्रकृति, जनजीवन र संस्कृति विश्वमा नै अद्वितीय छ । छोटो दूरीमा फरकफरक खालको जलवायु र जैविक विविधताको अनुभव लिन पाइने देश नेपाल संसारका उत्कृष्ट गन्तव्यहरूमा पर्छ ।

हिमालको काखमा बसेर यहाँको अनुपम प्रकृति, संस्कृति र स्वच्छ हावापानीमा रमाउनका लागि विश्वका विभिन्न कुनाबाट हजारौँको संख्यामा पर्यटकहरू प्रत्येक वर्ष यहाँ पुग्ने गरेका छन । पाहुनालाई देउतासरह सत्कार गर्ने ‘अतिथि देवो भव:' को भावना यहाँका मानिसहरूको विशेषता हो ।

सुदूरपश्चिम प्रदेश

सुदूरपश्चिम प्रदेशले भौगोलिक रूपमा हिमाल, पहाड र तराई गरी तीनै धरातलीय स्वरुपलाई समेटेको छ । यसर्थ यस प्रदेशमा नेपालमा पाइने सबै प्रकारको हावापानी विद्यमान छ । यस प्रदेशको सबैभन्दा अग्लो भू–भागको रूपमा अपि हिमाल (७,१३२ मिटर) र होचो भू–भागको रूपमा कैलाली जिल्लामा (१०९ मिटर) रहेको छ ।

सुदूरपश्चिम प्रदेशको क्षेत्रफल १९,५३९ वर्ग किमिमध्ये हिमाली भू–भाग ४०.६० प्रतिशत, पहाडी ३४.५४ प्रतिशत र तराई भू–भाग २४.८६ प्रतिशत छ । यो प्रदेशका २ जिल्ला (कैलाली र कञ्चनपुर) तराई क्षेत्रमा, ४ जिल्ला (डोटी, डडेल्धुरा, अछाम, बैतडी) पहाडी क्षेत्रमा र ३ जिल्ला (दार्चुला, बझाङ र बाजुरा) हिमाली क्षेत्रमा पर्छन् ।

सुदूरपश्चिम प्रदेशको पूर्वमा कर्णाली प्रदेशका सुर्खेत, दैलेख, कालीकोट र मुगु जिल्ला तथा लुम्बिनी प्रदेशको बर्दिया जिल्ला पर्छन् । पश्चिम र दक्षिणमा भारत, उत्तरमा कर्णाली प्रदेशको हुम्ला जिल्ला तथा मित्र राष्ट्र चीनको स्वशासित क्षेत्र तिब्बतसँग यो प्रदेश जोडिएको छ ।

यस प्रदेशका प्रमुख नदीहरू सेती र महाकाली हुन, जो हिमालय शृंखलाबाट उत्पत्ति भएर दक्षिणतर्फ बग्दछन् । यहाँ सुर्माताल, झिलमिला ताल, आलीताल, छतिवन ताल आदि दजर्नौं ताल र नदीका शाखा प्रशाखाहरू छन् । डोटी, अछाम, बझाङ र बाजुरा जिल्लाको बीचमा रहेको भूस्वर्गका नामले चर्चित खप्तड क्षेत्र पनि यही प्रदेशमा पर्छ ।

तराईमा थारूबहुल यो प्रदेशको पहाडी र हिमाली क्षेत्रमा मष्टो संस्कृति अवलम्बन गर्ने खसक्षेत्रीहरूको बाहुल्य छ । यहाँका स्थानीयहरूको जनजीवन परमपरागत कृषि र पशुपालनमा आधारित छ । खप्तड, रामारोशन, बडिमालिका, गल्लाकेदार, बझाङको सुर्मासरोवर आदि सुन्दर गन्तव्यलाई स्थानीयले देवदेवीको वासस्थानको रूपमा पूजा गर्ने गर्छन् ।

जातीय र सांस्कृतिक विविधता रहेको यो क्षेत्र सुन्दर पर्यटकीय गन्तव्यका लागि पनि उत्तिकै प्रसिद्ध छ । अपि हिमाल (७१३२ मि.) र साइपाल (७०३१ मि.) यो प्रदेशका अग्ला हिमाल हुन् । व्यास नाम्पा, कापुचुली, बब्बे, फिरानकोभ, दोङलिप, योकापहाड, रानी हिमाल, जेठी बहुरानी, सुनखानी, शंखमाला, चाँदेशिखर, गाइसेरा, गुदुपाल, व्याँसीमारेलगायतका छ हजार मिटरभन्दा माथि र सात हजार मिटरभन्दा कम उचाइ भएका हिमालहरूको संख्या दर्जनौँ छ । पाँच हजार मिटरभन्दा माथि उचाइ भएका हिमचुचुराहरू त अनगिन्ती छन् । यीमध्ये अधिकांश हिमालमा हालसम्म कसैले पनि आरोहण गर्न सकेको छैन । यसर्थ पनि यो प्रदेशका हिमालहरू हिमाल आरोहण र पर्वतीय पर्यटनका लागि विश्वजगत्‌मा नयाँ गन्तव्य हुन सक्ने सम्भावना छ ।

सुदूरका हिमाली क्षेत्रमा रहेको अद्वितीय जैविक विविधता, अनुपम भू–धरातल र परम्परागत जीवनशैली पर्यटकका लागि नौलो र अविस्मरणीय अनुभव दिने खालका छन् । घुम्न, हिमाल हेर्न वा आरोहण गर्न सुदूरपश्चिम पुग्नेहरूको यात्रालाई पृथक् बोलीचाली, खानपान, वेशभूषा र कलासंस्कृतिको सुन्दर संयोजनले थप रोमाञ्चक बनाउने गरेको छ ।

साइपाल क्षेत्र

बझाङ जिल्लाको उत्तरी क्षेत्रमा अवस्थित हिमाली गाउँपालिका साइपालको कुल क्षेत्रफल १,४६७.२७ वर्ग किमी छ । यसले बझाङको कुल क्षेत्रफलकोे लगभग ४३ प्रतिशत भूभाग ओगटेको छ भने नेपालकै ठूलो पालिका पनि यही हो ।

यस गाउँपालिकाको पूर्वमा नेपालको बाजुरा जिल्ला, पश्चिममा दार्चुला जिल्ला, उत्तरमा हुम्ला जिल्ला र चीनको स्वशासित क्षेत्र तिब्बत र दक्षिणमा बझाङ जिल्लाको बुँगल नगरपालिका, सुर्मा र तल्कोट गाउँपालिकासँग सिमाना जोडिएको छ ।

सुन्दर हिमालय शृंखला रहेको यो पालिका ऐतिहासिक, पुरातात्विक, प्राकृतिक तथा सांस्कृतिक रूपले नेपालकै महत्त्वपूर्ण क्षेत्र हो । सुदूरपश्चिम र कर्णालीका जिल्लाबाट देखिने अधिकांश हिमचुचुराहरू यही पालिकामा अवस्थित छन् । यस गाउँपालिकामा साइपाल हिमाल (७०३१ मि.), नाप्पा हिमाल (६७४५ मि.), योगा हिमाल (६६४५ मि.), उराई भन्ज्याङ (५२०७ मि.), फिरनाकोभ, राक्स्या, सुनपानी, शंखमालालगायतका दर्जनौँ हिमालहरू छन् ।

यो क्षेत्र पवित्र देवभूमिको रूपमा पनि परिचित छ । साइपाल गाउँपालिका धरातलीय स्वरुपका हिसाबले समेत अद्वितीय छ । हिमालको सिरानी पारेर फैलिएका ठूलठूला हिमाली मैदानहरू, सुन्दर हिमनदीहरू, झरना र तालहरू यहाँ छन् । पहाडका काखमा बान्की परेका खेतीयोग्य जमिन र परम्परागत शैलीका घरसहितका सुन्दर गाउँबस्तीहरूले साइपालको सौन्दर्यमा निखारता थपेको पाइन्छ ।

अग्ला र भिराला हिमाली श्रृंखलाले बनेको यस गाउँपालिकामा भिरपाखा तथा बसोबासयोग्य क्षेत्रसहितको विविधतायुक्त धरातलीय अवस्थिति छ । हिउँदको समयमा यहाँको तापक्रम –१५ देखि १५ डिग्री सेन्टिग्रेडसम्म हुन्छ भने गृष्म ऋतुमा अधिकतम तापक्रम २५ डिग्री सेन्टिग्रेडसम्म रहन्छ ।

सुदूर नेपालको मुख्य जलाधार क्षेत्र सेती नदीको मुहान यसै पालिकामा पर्छ । लोकन्ते खोला, घाटगंगा, थरुनीघाट, रामखोला, इङ्गलदार र गनैगाड यहाँका मुख्य जलसम्पदाहरू हुन् । जैविक विवधताका हिसाबले उच्च पर्वतीय हावापानीमा पाइने दुर्लभ जीव तथा वनस्पति यहाँ पाइन्छन् । यहाँ खरीढुङ्गा, अभ्रख, क्रिस्टल, क्वार्ज, काइनेट, फलाम आदिका खानीहरू पनि छन् ।

यो पालिकामा विभिन्न पौराणिक किंवदन्ती जोडिएका मठमन्दिरहरू छन् । हिमालको फेदी तथा पहाडको माथिल्लो भागका अधिकांश स्थानमा वन तथा खर्कहरू छन् । उच्च हिमाली क्षेत्रमा पर्ने राइढुङ्गी, निलखट्टी, माझालगायतका तालहरू, दोतले, सेती झरना, ढाँकीछडा, शालीमोर आदि दर्जनौँ झरनाहरूले सिँगारिएको साइपाल गाउँपालिका सुन्दर मात्रै नभएर अद्भूत पनि छ । यहाँको यात्रा गरेकाहरू साइपाल यात्राका दौरान स्वर्गीय आनन्दको अनुभूति गरेको अनुभव सुनाउने गरेका छन् ।

मष्टो संस्कृतिले जोडेको तथा हिन्दु र बौद्ध धर्मको अनुसरण गर्ने साइपाल क्षेत्रमा मौलिक संस्कृति र परम्परागत चलनहरूको अनुपम संगम रहेको छ । क्षेत्री, दलित, जनजातिको मिश्रित बसोबास रहेको यस गाउँपालिकामा मुख्य बोलीचालीको भाषा नेपाली, धुल्याल, गुरुङ र तामाङ हो । बझाङी भाषाले सबै भाषाभाषीका स्थानीयको साझा भाषा हो । धुल्याल भाषा नेपालमा यो गाउँपालिकामा मात्रै बोलिने लोपोन्मुख भाषाअन्तर्गत पर्छ ।

धार्मिक तथा भाषिक रूपमा विविधता रहेको यस गाउँपालिकामा चाडपर्वका समयमा गरिने विभिन्न गतिविधिहरूले यहाँको सामाजिक र सांस्कृतिक उत्कृष्टता झल्काउने गर्छन् । प्रसिद्ध तीर्थस्थल कैलास मानसरोवर जाने मुख्य मार्ग पनि यही पालिकामा पर्छ । यो मार्ग करिब एक हजार वर्षपहिलादेखि चल्दै आएको भोट औलको परम्परागत व्यापारिक मार्ग पनि हो । यो पालिकाको बाटो भएर सुन्दर हिमाली दृश्यको अवलोकन गर्दै हुम्ला र बाजुरा जिल्लासम्म पनि पुग्न सकिन्छ ।

हिमालहरूको दृश्यावलोकन, साहसिक पदयात्रा र पर्वतारोहण गर्नका लागि अति उपयुक्त स्थानहरू यहाँ रहेका छन् । पहिचान तथा प्रचार प्रसार गर्न नसकेका ठूलठूला तालतलैया, झरना र हिमालहरू छन् । यहाँ रहेका तातोपानीका मुहानहरू स्थानीयको धार्मिक आस्थासँग जोडिएका प्राकृतिक चिकित्सालय हुन् । तातोपानीको मुहानमा नुहाउँदा हाडजोर्नी, छाला र अन्य विभिन्न रोगहरू निको हुने स्थानीयहरूको अनुभव छ ।

प्रशस्त चरिचरन भएको यो क्षेत्रका अधिकांश बासिन्दा कृषि र पशुपालनमा संलग्न छन् । भेडाबाख्रा पालन गर्ने र ऊनबाट राडीपाखीलगायत कपडाहरू बुन्ने यस क्षेत्रको रैथानै व्यवसाय हो । हिमाली हावापानीमा उत्पादन हुने अर्ग्यानिक स्याउ आदि फलफूलहरू, उवा, जौ, फापर, सिमी, आलुजस्ता खाद्यान्न बालीहरू यहाँ पाइन्छन् । हालसम्म कृषिमा कुनै पनि विषादीहरू प्रयोग नभएको यो पालिका पूर्ण रूपमा अर्ग्यानिक छ । तिब्बतका विभिन्न गाउँसँग मित्रवत् सम्बन्ध रहेको यो पालिकाका मानिसहरू दैनिक उपभोग्य सामान किन्न र स्थानीय उत्पादन बिक्री गर्न चीनको ताक्लाकोट बजारसम्म पुग्ने गर्छन् ।

जनजीवन र संस्कृति

saipal 181694841516.jpg

उच्च हिमाली भूभागमा अवस्थित यो पालिका क्षेत्रफलका हिसाबले नेपालकै ठूलो पालिका भए पनि जनसंख्या भने निकै कम छ । ४४३ घरधुरी रहेको यो पालिकाको कुल जनसंख्या २६२५ रछ । जसमा पुरुष १२९२ र महिला १३३३ जना छन् । हिमाली जलवायुमा आधारित कृषि र पशुपालन यहाँका बासिन्दाको मुख्य पेसा हो ।

साइपालका गाउँहरूमा पुग्दा यहाँको सुन्दर दृश्यका अलावा हिमाली जनजीवन, परम्परागत शैली र सीपमा आधारित ग्रामीण गतिविधि देख्न पाइन्छ । उच्च हिमाली क्षेत्रमा उत्पादन भएका अर्ग्यानिक स्थानीय परिकारहरू र स्थानीय संस्कृतिका झलकहरूले यहाँको यात्रालाई अविस्मरिण बनाइदिन्छन् ।

लाँगाको बाटो

करिब एक हजार वर्षपहिला बझाङको चैनपुरबाट साइपाल गाउँपालिकाहुँदै लाँगा देवता (मष्टो संस्कृतिअन्तर्गतका एक शक्तिशाली देवता) चीनको तिब्बतमा पर्ने मानसरोवर गएको स्थानीय किंवदन्तीहरू छन् । किंवदन्तीअनुसार साइपाल गाउँपालिकाको धुलीमा स्थानीय महिला रुपा जड्यानीसँग प्रेममा परेपछि लाँगाले लामो समय यहाँ बिताएका थिए ।

यसर्थ यहाँका बासिन्दाहरू लाँगालाई आफ्नो रक्षकको रूपमा पूजा गर्ने गर्छन् । यस गाउँपालिकाबाट तिब्बत जाने बाटोमा पर्ने टाँड भन्ने ठाउँमा लाँगाको मुख्य मन्दिर छ भने धुली, काँडा, धलौनलगायत ठाउँमा पनि लाँगाका मन्दिरहरू छन् । बझाङ जिल्लाभरिका मन्दिरमा चढाउनका लागि मानसरोवरको जल लिन जाँदा यी मन्दिरमा पूजा गर्दै जानुपर्ने परम्परा छ ।

सन १९५५ को अक्टोबर महिनामा गुर्लामान्धाता हिमाल आरोहणका लागि बझाङको उरै भञ्जाङसम्म पुगेका बेलायती नागरिक सिड्नी बिग्नेलले आफ्नो यात्रा संस्मरण ‘स्पे अन द रुफ अफ द वर्ल्डमा चैनपुरदेखि उरैसम्मको यात्राको रोचक विवरण प्रस्तुत गरेका छन् । पुस्तकमा उरै भञ्ज्याङबाट फर्किने क्रममा आफू एक्कासि सेतीको खोँचमा खसेको र आफूलाई अदृश्य शक्तिले बचाएको उल्लेख गर्दै उनले लेखेका छन् । यो बाटोका बारेमा वर्णन गर्ने क्रममा उनले साँच्चिकै मनमोहक र अद्भूत भएको कुरा पुस्तकमा लेखेका छन् ।

विग्नेलले भनेजस्तै बझाङीमा पनि यो बाटोका बारेमा अनौठो विश्वास विद्यमान छ । किंवदन्तीअनुसार मानसरोवर कैलास जाने क्रममा बाटोमा विभिन्न दानवीय शक्तिहरूलाई परास्त गर्दै लाँगा देवता मानसरोवर पुगेको र त्यहाँ जाने बाटो उनैले निर्माण गरेका हुन् ।

हुन पनि लाँगा देवतासँग सम्बन्धित फाग (लाँगाको पूजा गर्दा गाइने एक खालको भजन) मा उल्लेख भएका घटनाहरूलाई पुष्टि गर्ने खालका विभिन्न प्रमाणहरू यसबाटोको यात्राका क्रममा भेटिन्छन् । कथाका अनुसार लाँगाको साथमा महावली बाठपाला र अन्य देवताहरू गएका थिए । एक बिहान लाँगाले आफूसँगै लगेर गएका धल्पुरा देवता हराएको थाहा पाए । पछि ध्यानदृष्टिले हेर्दा उनलाई राक्षसहरूले नियन्त्रणमा लिई काटकुट गरे भाग लगाउन थालेको देखे । लाँगाले धल्पुरालाई बचाउन बाठपालालाई अनुरोध गरे । नित्य स्नानपछि बेद पाठ गरिरहेका बाँठपालाले उनको आग्रह सुनेन । त्यसपछि लाँगाले आत्तिएर पढिरहेको पुस्तकलाई नै ढुङ्गोमा परिणत गरिदिए । त्यसपछि बाठपालाले धल्पुराको अवस्था जानकारी पाई सेती नदी किनारको ठूलो ढुङ्गोले राक्षसलाई प्रहार गरी मारेको र पछि लाँगाले धल्पुरालाई पुर्न जीवित गरेको विश्वास यहाँका स्थानीयहरूमा छ ।

लाँगाले ढुङ्गो बनाएको भनिने बेदको पुस्तक अहिले पनि यस यात्राका क्रममा इङ्गल्दारभन्दा केही माथि बाटोमा भेटिन्छ । यस्तै, बाठपालाले राक्षसलाई प्रहार गरेको भनिएको ठूलो ढुङ्गो सोही बाटोमा पर्ने लाँगा देवताको मुख्य मन्दिरनजिकै देख्न सकिन्छ । झट्ट हेर्दा पुस्तकजस्तै लाग्ने यो ढुङ्गालाई पुस्तक ढुङ्गा भनिन्छ भने बाठपालाले प्रहार गरेको भनिएको विशाल ढुङ्गोमा मान्छेले समाउँदा परेको जस्तो हत्केलाको छाप दुरुस्त देखिन्छ ।

यस बाटोमा हिँड्दा अनौठा लाग्ने तर नपत्याई नहुने खालका लाँगाको कथासँग जोडिएका विभिन्न प्रमाणहरू भेटिन्छन् । निर्जन ठाउँमा अत्यन्त कडा चट्टान फोडेर बनाइएको टाँडको बाटो र धेरै जना बस्न मिल्ने ओढार, जितैकोटका जिम्मावालले बझाङी राजालाई सिर्ताेबापत सुन भरेर दिने ओखल आदि हेर्दा कथा कुनै बेलाको सत्य घटनामा आधारित रहेछ भनेर अनुमान गर्ने पर्याप्त आधारहरू भेटिन्छन् । कथासँग जोडिएका दर्जनौँ प्रमाणहरू यात्राको क्रममा एकाध घण्टाको दूरीमा भेटिन्छन् ।

चैनपुरबाट तलकोट गाउँपालिकाको सुनिकोटहुँदै चीनको सीमा रहेको उरैसम्म पुग्नका लागि सात दिन लाग्छ । साइपालको धलौन भएर जाने हो भने पाँच दिनमा यो यात्रा पूरा गर्न सकिन्छ । लाँगाको चामत्कारिक कथा सुन्दै र कथाले भनेजस्तो देखिने अद्भूत दृश्य हेर्दै यो यात्रा गर्दाको रोमाञ्चकता शब्दमा वर्णन गर्न सकिँदैन । यस दौरान बाटोमा पर्ने राक्सियो, हिमाल, साइपाल पाटन, सालिमोर झरना, निलखट्टी हिमाल र ताल आदि सुन्दर दृश्यहरू हेर्न सकिन्छ । यो बाटो भोट र औलबीच व्यापार गर्ने पुरानो व्यापारिक मार्ग पनि हो ।

भोट-औल व्यापार

रेसम मार्ग (सिल्क रोड) को मुख्य शाखाको रूपमा रहेको उरै नाकासँग बझाङ जिल्लाको धार्मिक र सांस्कृतिक मात्रै नभएर करिब हजार वर्षदेखि चल्दै आएको भोटऔल व्यापारिक सम्बन्ध छ । यो बाटो भएर अहिले पनि स्थानीयले चीनको तिब्बतबाट नुन, ऊनलगायत दैनिक उपभोग्य सामग्रीहरू भेडा, च्याङ्ग्रामार्फत ल्याउने गर्छन् भने निगालो र काठबाट बनेका स्थानीय हस्तकलाका सामान र जडीबुटीहरू तिब्बतमा लगेर बिक्री गर्ने गर्छन् । यो यात्रालाई स्थानीयले पुराँस यात्रा भन्ने गर्छन् ।

बर्खायाममा यो बाटोमा निकै नै चहलपहल हुने गर्छ । केही वर्षपहिलासम्म भोटतिरका मानिसहरू त्यही बाटो भएर भेडा र चौँरीहरूमा ऊन र नुन लिएर नेपालतर्फ आउँथे । हाल साइपाल गाउँपालिकाअन्तर्गत पर्ने साइपालको चौर, कालंगा र ग्राफु भन्ने ठाउँमा प्रत्येक बर्खामा बजार लाग्ने गर्थ्यो । बझाङका स्थानीयले सातु, खुर्सानी, टिमुर, निगालोबाट बनेका सामग्री, जडीबुटी र काठका सामग्रीहरू त्यहाँ लगेर बिक्री गर्ने गर्थे । पहिलापहिला वस्तु विनिमय गरेर व्यापार हुने गरेकोमा पछिल्लो समय नगदमा कारोबार हुने गरेको थियो । सन् १९९० पछि भने चिनियाँ व्यापारीहरू आउन छोडेपछि यो चलन हटेको छ ।

यद्यपि बझाङ, दार्चुला, हुम्ला, मुगु, बाजुरालगायतका जिल्लाका स्थानीयहरू तिब्बत गएर भेडा च्याङ्ग्रामार्फत नुन र दैनिक उपभोग्य सामानहरू ल्याउने र स्थानीय सामानहरू यसैगरी तिब्बती बजार ताक्लाकोटमा लगेर बिक्री गर्ने चलन अहिले पनि यथावत् नै छ । वैशाखदेखि असोजसम्म अहिले पनि यो बाटोमा भेडाच्याङ्ग्राका बथान र तीर्थयात्रीहरूको लस्कर देख्न सकिन्छ । यो सिजनमा यात्रुलाई लक्षित गरेर ठाउँठाउँमा अस्थायी होटलहरू पनि खुलेका हुन्छन् ।

यार्सागुम्बा

हिमालयन भियग्राको नामले विश्वचर्चित यार्सागुम्बा नेपालमा सबैभन्दा धेरै पाइने पालिका साइपाल हो । यौनवर्द्धक, शक्तीवर्द्धक र रक्तशोधक औषधिको रूपमा प्रयोग हुने यो जडीबुटी अंग्रेजीमा Caterpillar fungus भनिन्छ । यार्सागुम्बाको वैज्ञानिक नाम Cordyceps Sinensis हो । यार्चागुम्बा एक प्रकारको झुसिलकीराको टाउकोमा ढुसीले संक्रमण गरेपछि वनस्पतिको रूपमा उम्रिएर बन्दछ । यो यस्तो जडीबुटी हो, जसमा वनस्पति र जीव दुवै हुन्छ र यो कहिल्यै पनि मर्दैन ।

क्यान्सर, खोकी, दम, क्षयरोग, अनिद्राको समस्यामा यसलाई चिनियाँ औषधि विधिअनुसार सेवन गरिन्छ । वीर्यमा शुक्राणुको संख्या बढाउन र शुक्राणुलाई स्वस्थ्य राख्न अण्ड र डिम्वाशयको खराबी, कमलपित्त जन्डिसमा यो उपयोगी देखिएको छ । स्नायुसम्बन्धी रोग अनि मांसपेसीको दु:खाइ, श्वासप्रश्वाससम्बन्धी रोग, कोलेस्टेरोल घटाउन, रोग प्रतिरोधक क्षमता बढाउन यसको प्रयोग हुन्छ ।

नेपालको हिमाली भेगमा पाइने यार्सागुम्बा प्रकृतिको अनुपम उपहार त हुँदै हो । साइपाल क्षेत्रका स्थानीयहरूको जीविकाको मुख्य आधार पनि यही हो । साइपाल क्षेत्रमा यार्सागुम्बा संकलन गर्नका लागि बझाङ जिल्ला मात्रै नभएर नेपालका अरु ठाउँबाट पनि हजारौँको संख्यामा मानिसहरू यहाँ पुग्ने गर्दछन् । उनीहरू सामान्यतया अप्रिलदेखि जून महिनासम्म तीन महिना अस्थायी क्याम्प बनाएर यहाँका हिमाली पाटनमा परिवारसहित बस्ने गर्छन् ।

यो सिजनमा यहाँका पाटनहरू गुल्जार हुन्छन् । हजारौँको संख्यामा बनाएका क्याम्पहरू, यार्सागुम्बा खोज्नमा व्यस्त संकलकहरू, फुर्सदको समयमा गरिने खेल गतिविधिहरूले यहाँको माहौलमा रौनक थपिन्छ । यो समय साइपाल गाउँपालिकाका प्रत्येक हिमाली क्षेत्रमा आगन्तुकलाई स्थानीय परिकारको स्वादसहित बास बस्न मिल्ने अस्थायी होटलहरू पनि प्रशस्त खोलिएका हुन्छन् । यस्ता होटलहरू सेप्टेम्बर महिनापछि भने छ महिनाका लागि बन्द हुन्छन् ।

चाडपर्व तथा संस्कृतिहरू

यो क्षेत्रमा मनाइने चाडपर्वहरूमा दसैँ, तिहार, माघे सङ्क्रान्ति, विषु सिउरो, हरेलो, बौन्याठाँई, धुलीको चद्धशी, भूवोे आदि हुन् भने जनजातिहरूले धुमधामसँग ल्होसार पनि मनाउने गर्छन् ।

हिउँदे खेतीपातीको काम सम्पन्न भैसकेपछि यहाँका विभिन्न गाउँमा लाग्ने बौन्याठाई मेला, धुलीको चद्धशी, काँडाको पुनी मेला हेर्न छिमेकी गाउँका बासिन्दाहरू पनि दर्शकको रूपमा यहाँ आउने गर्छन् । यस्ता मेलामा स्थानीय वेशभूषामा सजिएका मानिसहरू देउडा खेल्ने र नाचगान गर्ने गर्छन् ।

विभिन्न देवीदेवताका मन्दिरहरूमा हुने पूजा पनि यहाँको संस्कृतिको महत्त्वपूर्ण पाटो हो । पूजाका दौरान गाउँलेहरू भेला हुने विभिन्न देवीदेवताका धामीहरू काम्ने तथा बाजागाजा बजाएर देवताको जयजयकार गर्ने चलन छ । धामीहरू काँपेको बेला आगोसँग खेल्ने, दाँतले काटेर बोकाको बली लिनेजस्ता विभिन्न खालका चमत्कारहरू पनि प्रदर्शन गर्ने गर्छन् । पूजाका दौरान धामीहरूले गाउँमा हुन सक्ने सम्भावित रोगव्याधि, प्राकृतिक विपद् आदिका बारेमा भविष्यवाणी गर्ने र त्यसबाट सुरक्षित हुन अपनाउनुपर्ने उपायका बारेमा पनि सल्लाह दिने गर्छन् ।

यसरी गरिने पूजा सामूहिक हुन्छ । पूजा गर्दा प्रत्येक घरबाट तेल, पिठो, पूजाका सामग्री संकलन गर्ने र सबै मिलेर पकाउने काम गरिन्छ । यसरी पूजा गर्दा घर र समाजमा भएका गलत प्रवृत्तिहरूले दु:ख नदिने जनविश्वास छ । नियमित रूपमा हुने यस्ता सामूहिक पूजाआजाले सामाजिक सद्भाव बढाउन पनि भूमिका खेलिरहेको हुन्छ । यहाँका स्थानीयहरूमा लाँगा देवताप्रति अगाध आस्था छ । उनीहरू घरमा केही संकट वा समस्या परेमा त्यसबाट पार पाउने उपाय खोज्नका लागि पनि धामी बसाउने गर्दैछन् । धामीले काँपेर सम्भावित संकट हटाउने उपायका बारेमा परिवारलाई सल्लाह दिने गर्छन् ।

भूदृश्य (Landscape)

साइपाल क्षेत्र हिमाल आरोहण र पर्वतीय पदयात्राका लागि मात्रै होइन, दृश्यावलोकनका हिसाबले पनि लुकेको स्वर्ग हो भन्दा फरक नपर्ला । यहाँका सुन्दर गाउँबस्ती, घना र हरिया जंगल, रंगिचंगी फूलले ढाकिएका आँखाले हेरेरै नभ्याउने फराकिला चौर (पाटन) का दृश्य साँच्चिकै लोभलाग्दा हुन्छन् । हिमालको सुन्दर पङ्क्तिलाई पृष्ठभूमिमा पारेर हरिया पाटनमा खेल्दै, रमाउँदै चरिरहेका चौँरी, घोडा र भेडा च्याङ्ग्राका बथानहरूले आगुन्तकलाई मोहनी लगाइदिन्छन् ।

वर्षात्‌को समयमा आफ्नो नीलवर्ण कान्तिले आगन्तुकहरूलाई मोहित बनाउने यहाँका कञ्चन तालहरू हिउँदमा जमेर सजिलै हिँड्न मिल्ने हुन्छन् । यहाँको यात्राको दौरान हरेक १/२ घण्टामा भेटिने झरनाहरूको छङछङ र हिमनदीलाई छोएर वहने चिसो बतासले पदयात्राको थकानलाई क्षणभरमै बिर्साइदिने क्षमता राख्छन् ।

यहाँका अग्ला चुचुराहरूबाट देखिने हिमाली उपत्यकाहरू, नेपाल र तिब्बतमा पर्ने हिमशृंखलाहरू र अवर्णनीय सुन्दरता भएका हिमाली दृश्यहरू साइपाल क्षेत्रबाट देखिन्छन् । यहाँका धेरैजसो ठाउँबाट तिब्बतमा रहेको कैलास पर्वत र मानसरोवर तालसमेतको दृश्यावलोकन गर्न सकिन्छ । साइपाल यात्राको दौरान हिमाली जलवायु मात्रै नभएर उच्च पर्वतीय जैविक विविधताको पनि अवलोकन गर्न सकिन्छ । उकालो चढ्दै जाँदा देखिने फरकफरक प्रजातिका वनस्पतिहरू भएका जंगलहरूले यात्रुलाई नौलो अनुभूति दिने खालका छन् ।

चराचुरुङ्गी, वन्यजीवन र फूलहरू

साइपाल क्षेत्रमा औषधीय गुण भएका सयौँ प्रकारका फूल फुल्ने र नफुल्ने वनस्पतिहरू पाइन्छन् । विभिन्न जातका गुराँस, भोजपत्र, चाँप चिमालो, सल्ला, बाँझ, उत्तिस, धुपी सल्ला आदि रुख प्रजातिले यहाँका वनहरू ढाकिएका छन् ।

यसैगरी, बहुमूल्य यार्सागुम्बालगायत पाखनबेद, सतुवा, पाँचऔँले, वन लसुन, घुच्ची च्याउ, भ्याकुर, निरमसी, पदमचाल, पाषणबेद, सर्पगन्ध, सुगन्धवाल, ओखर, काफल, चिराइतो, भ्याउ, धुपी, दालचिनी, काउलो, कालोभोज, सुनपाती, लौठसल्ला, टिमुर जटामसी, कटुकि, गूच्ची च्याउ, आदि जडीबुटी पाइन्छन् ।

वसन्तप्रताप सिंहकाे फाेटाे पुस्तक साइपाल हिमाल ।

नाउर, झारल, हिमचितुवा, ध्वाँसे चितुवा, भालु, रतुवा, थार, घोरल, कस्तुरी, ब्वाँसो, मलसाँप्रो, स्याल, बँदेल, लङ्गुर बाँदर, रातो बाँदर, दुम्सी, थारल, हिमाली मुसा आदि यहाँ पाइने मुख्य जंगली जनावर हुन् भने चराचुरुङ्गीहरूमा डाँफे, कालिज, चाखुरा, मुनाल, फक्रास, हलेसा, पिउरा, ढुकुर, काग, गिद्ध, वाज, गरुड, चिल, कोइली, भेकुरा, चाँचर, सुगा, डिगल्चा, सिमाल चरी, लाटिकोसेरा, जलेवा, धिवर, नीलकण्ठ, पातीकिट्टो, डाल्ने, पाट्के, सराइना, कोकलसाँरा, भँगेरा, खुइखुरे, भेकुडा, रानी चरो, फलु चरो आदि पाइन्छन् ।

यहाँको पदयात्राका दौरान झारल र नाउरका बथानहरू हिँडिरहेको, कस्तुरीलगायतका मृगहरू चरिरहेको देख्न सकिन्छ भने यदाकदा हिम चितुवा र हिमाली भालुसमेत देखिने गर्दछन् । यो पदयात्रामा डाँफे, मुनाललगायत हिमाली चराहरू सजिलै देख्न पाइन्छ ।

-पत्रकार वसन्तप्रताप सिंहको फोटो पुस्तक साइपाल हिमालको अनुवाद अंश ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, भदौ ३०, २०८० ११:१५