विश्वकै पुरानाे किताब पसलको कथा

A+ A A-

अहिले इन्टरनेटको जमाना आएको छ । मान्छेहरू खाने चिनी, चामलदेखि लाउने जुत्ता, मोजा र पढ्ने किताबसम्म पनि आजकल इन्टरनेटबाटै मगाउँछन् । जे चाहिए पनि ल्यापटप र मोबाइल चलाउन थाल्छन् । हरेक चिजको घरमै होम डेलिभरी हुन्छ ।

इकमर्स, त्यसमाथि पनि विशेषगरी अमेजन डटकम सुरू भएपछि मान्छेको किताब पढ्ने शैलीमा व्यापक परिवर्तन भयो । सुरूमा अमेजनले घरमै किताब पठाउँथ्यो भने विस्तारै किन्डलबाट डिजिटल स्वरूपमा किताब उपलब्ध गराउन थाल्यो । यसले धेरै किताब पसलको उठिबास भयो । चल्तीका किताब पसलहरू भटाभट बन्द भए । किन्डल आएसँगै किताबका पाना पल्टाउने हातहरू स्क्रिनमा स्वाइप गर्न थालेका छन् ।

तर, यस्तो अवस्थामा पनि एउटा यस्तो किताब पसल छ, जुन लगभग ३ शताब्दीदेखि पुस्तकप्रेमीहरूलाई स्क्रिन स्वाइप गर्ने होइन, पल्टाउने अवसर दिइरहेको छ । किताब पढ्दा आउने कागज र मसीको बास्ना अधिकांश किताब पारखीहरूलाई एकदमै मनपर्छ । त्यसले किताबसँग आत्मीय सम्बन्ध स्थापित गराउँछ । पोर्चुगलको लिस्बनमा रहेको लिब्रारिया बर्ट्रान्डले सन् १७३२ देखि पुस्तकप्रेमीहरूलाई किताबसँगको त्यो आत्मीयता बेच्दै आइरहेको छ ।

पोर्चुगिज भाषामा लिब्रारिया बर्ट्रान्डको अंग्रेजी अर्थ हुन्छ– बर्ट्रान्ड बुक स्टोर । २ सय ८१ वर्षदेखि किताब बेचिरहेको यस किताब पसलले सन् २०१६ मा सबैभन्दा पुरानो किताब पसलका रूपमा गिनिज बुक अफ वर्ल्ड रेकर्ड्समा नाम लेखाउन पनि सफल भएको थियो ।

हाल पोर्चुगलभर बर्ट्रान्डका ५० भन्दा बढी पसल छन् । पोर्चुगलको सबैभन्दा ठूलो बुक स्टोर चेन बन्न सफल बर्ट्रान्डले २०१० यता अनलाइन स्टोर पनि सुरू गरेको छ । आखिर परिवर्तित समय अनुकूल आफूलाई पनि परिवर्तन गर्दै लान सकिएन भने अस्तित्वबाटै हराउने डर हुन्छ ।

तर, बर्ट्रान्डको २ सय ८१ वर्षको यात्रा सहज भने रहेन । ७० वर्षको औसत आयुमा त एउटा व्यक्तिले अनेकन संघर्ष गर्नुपर्छ भने २ सय ८१ वर्षसम्म आइपुग्दा बर्ट्रान्डको कथा सहज पक्कै भएन । पोर्चुगलको कला, संस्कृति तथा बौद्धिक इतिहासको जगेर्ना गर्ने उद्देश्यले सुरू गरिएको बर्ट्रान्ड अहिले आफैंमा एउटा ऐतिहासिक दस्तावेज बनेको छ ।

अठारौं शताब्दीमा फ्रान्स र पोर्चुगलको व्यापारिक सम्बन्ध एकदम नजिकको थियो । विभिन्न सामान लिएर फ्रेन्च व्यापारीहरू पोर्चुगल आउँथे । पेड्रो फौरे पनि फ्रान्सबाट किताब र प्रिन्टिङसम्बन्धी व्यापार गर्न पोर्चुगल आए र सन् १७३२ मा रूआ डिरेटा डो लोरेटो र रूआ डो नोर्तेको कुनामा पोर्चुगलको पहिलो किताब पसल स्थापना गरे । अहिले त्यसको नाम ‘लिब्रेरिया बर्ट्रान्ड’ भए पनि त्यसबेला त्यसको नाम के थियो भन्ने विषयचाहिँ अस्पष्ट नै छ । शायद उनले आफ्नै नाममा सुरू गरेका थिए होलान् ।

१७४२ मा पेड्रोले किताब पसलमा एक जना साझेदार थपे, पिएरे बर्ट्रान्ड । त्यसपछि पसलको नाम फेरिएर ‘पेड्रो फौरे एण्ड बर्ट्रान्ड’ रहन गयो । पेड्रोले आफ्नी छोरीको बिहे पिएरेसँग गराइदिएपछि साझेदारी सम्बन्धमा बदलियो । त्यसको केही समयपछि पिएरेका भाइ जिन जोसेफ पनि लिस्बन नै आए र त्यही किताब पसलमा साझेदारका रूपमा संलग्न भएर व्यापार थप बढाए । त्यसपछि फेरि पसलको नाम फेरिएर ‘पिएरे फौरे एण्ड बर्ट्रान्ड ब्रदर्श’ रहन गयो ।

तर, सन् १७५३ मा पेड्रोको मृत्यु भयो । किताबको व्यापार एकदम गज्जब चलिरहेको थियो । बर्ट्रान्ड दाजुभाइले पेड्रोले सुरू गरेको व्यापारलाई दिन दुई गुना रात चौगुना बढाइरहेका थिए । पेड्रोको मृत्युपछि उनीहरूले पसलको नाम फेरि परिवर्तन गरे । त्यसपछि नाम फेरेर ‘बर्ट्रान्ड ब्रदर्श’ राखियो ।

व्यापारको माइलेज र घटबढ मान्छेको हातमा होला तर, प्राकृतिक प्रकोप कसैको हातमा हुँदैन । लिस्बनमा इतिहासकै सबैभन्दा ठूलो भूकम्प गयो । भूकम्पका कारण सुनामी र ज्वालामुखी विष्फोट भए । १७५५ को सो भूकम्प ८.५ देखि ९ रेक्टर स्केलसम्मको हुन सक्ने आजकलका सिस्मोलोजिस्टहरूको अनुमान छ ।

त्यही भूकम्पको विनाशले विक्षिप्त भएर भोल्टायरले १७५९ मा ‘क्यान्डाइड’ नामक विश्वचर्चित उपन्यास नै लेखे । ‘द ग्रेट लिस्बन अर्थक्वेक’ भनिने सो भूकम्पले लिस्बन सोत्तर भयो । कुनै घर, पसल, टहरा सग्लै उभिएका थिएनन् । जीवित शहर क्षणभरमै खण्डहर भयो । र, ‘लिब्रेरिया बर्ट्रान्ड’ त्यही खण्डहरको अवशेषमा कतै बिलायो ।

भूकम्पले लिस्बन आर्थिक संकटमा परेको थियो । कुनै पनि व्यापार चलिरहेका थिएनन् । बर्ट्रान्ड दाजुभाइ लिस्बनकै अर्को ठाउँमा बसाइँ सरे । पिएरे फेरि किताब पसल सुरू गर्ने पक्षमा थिएनन् । दाजुभाइबीच सहमति जुट्न सकेन । तर, जिन जोसेफको किताब मोह भूकम्पले भत्काउन सकेको थिएन । १८ वर्षपछि उनले ‘लिब्रारिया बर्ट्रान्ड’ नाम दिएर रूआ गेरेटमा सोही किताब पसललाई निरन्तरता दिए । आजसम्म पनि त्यो पसल यही ठाउँमा छ ।

जोसेफको मृत्युपछि भने पसल लगभग अनाथ भयो । कहिले उनकी श्रीमतीले त कहिले उनका छोराबुहारीले पसललाई अगाडि बढाए । त्यसबेलासम्म उनीहरू किताब बेच्ने मात्र होइन, लेखकहरूसँग मिलेर आफैं किताब छाप्न थालेका थिए । १७९१ सम्ममा बर्ट्रान्डले १६९ वटा किताब छापिसकेको थियो । जोसेफका सन्तानले सो पसललाई निरन्तरता दिइरहे ।

२०औं शताब्दीसम्ममा किताब पसलले राम्रो आम्दानी गरेर ठूलो बिजनेसको रूप लिइसकेको थियो । यसबीचमा नयाँ साझेदार आए, कम्पनीको स्वरूप फेरियो । १९०९ मा उनीहरूले आफ्नै छापाखाना स्थापना गरे । १९१२ सम्ममा पुग्दा लिब्रारिया बर्ट्रान्डको स्वामित्व ‘एइलड बास्तोर एण्ड एल्भ्स’ नामक संस्थासँग थियो । १९३८ मा बर्ट्रान्डले पोर्टोमा पहिलो शाखा विस्तार गर्यो । १९३९ मा बर्ट्रान्डले आफ्नै छापाखाना पनि स्थापना गर्यो ।

१९४२ मा फ्रेन्च किताब व्यापारी डिडिएर मार्सेलले बर्ट्रान्डको अधिकांश शेयर किनेपछि पसलले ठूलो छलाङ मार्यो । उनले चर्चित फिल्म फ्रेन्चाइज ‘स्टार वार्स’का निर्देशक जर्ज लुकासलाई पनि व्यवस्थापन सहयोगी तथा प्रवद्र्धकका रूपमा आबद्ध गरे । बर्ट्रान्ड विदेशी किताब तथा जर्नलको सबैभन्दा ठूलो वितरक बन्यो भने पोर्चुगलभर शाखा विस्तार सुरू गर्यो । १९६३ मा सो पसलले लिस्बनमै दोस्रो शाखा खोल्यो ।

लिस्बनको एभेनिडा डे रोमामा खुलेको सो शाखाले ‘द बुक एण्ड द वार’ नाम दिएर १९६५ मा किताबको विक्री बढाउन विज्ञापन क्याम्पेन सुरू गर्यो । सो क्याम्पेनको पोस्टर अहिलेसम्म पनि बर्ट्रान्डका झ्यालमा देख्न पाइन्छ । दोस्रो विश्वयुद्ध अन्त्यको २०औं एनिभर्सरी मनाउन सो क्याम्पेन सुरू भएको थियो ।

मार्सेलको मृत्युपछि लुकासले केही समय व्यवस्थापन हेरे र व्यापार थप बढाए । १९९३ मा बर्ट्रान्डको स्वामित्व अर्को वित्तीय संस्थाले लियो, जसले २००६ मा पूर्ण स्वामित्व ‘डिरेक्ट ग्रुप बर्टेल्सम्यान’लाई बेच्यो । २०१० मा फेरि ‘पोर्टो एडिटोरा’ले लिब्रारिया बर्ट्रान्डसहित डिरेक्ट ग्रुपका पोर्चुगलमा रहेका अन्य कम्पनी पनि किन्यो ।

अहिले बर्ट्रान्डका ५३ वटा शाखा छन् । गिनिज बुक अफ वर्ल्ड रेकर्ड्समा नाम लेखाइसकेको लिब्रारिया बर्ट्रान्ड अहिले किताब पसलका रूपमा मात्र सीमित छैन । पछिल्लो समय लिस्बनस्थित यो पसल पर्यटकीय आकर्षणको केन्द्र नै बनेको छ । कुनै बेला पोर्चुगलको कला तथा संस्कृति प्रवर्द्धन गर्न सुरू भएको यो पसल अहिले पोर्चुगलको साहित्य तथा कलाको धरोहर नै बनेको छ ।

वर्ष फेरिए, समाज फेरियो, जीवनशैली फेरियो तर, लिब्रारिया बर्ट्रान्ड त्यहीँ छ । आधुनिकीकरणपछि लिस्बनस्थित भवनको मर्मतसम्भार गरियो । तर, एउटा पिलर छ जसमा अझै पनि शताब्दी पुरानो इँटा देख्न सकिन्छ । इतिहासको अवशेष बर्ट्रान्डले सम्हालेर राखेको छ । त्यसरी नै जसरी झण्डै ३ शताब्दीदेखि आजको डिजिटल युगसम्म पनि किताबको बासना सम्हालिरहेको छ । बेचिरहेको छ ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, असोज ४, २०७६ १९:२१