रेणुका सोलुः संघर्षपछि सफलताको दस्तावेज

A+ A A-

आदरणीय बुबाआमा
नमस्कार,
भाइबहिनीमा शुभ प्यार,

माफ गर्नुहोला, सल्लाह नमिलेकाले बिनाजानकारी घर छोड्ने निष्कर्षमा पुगेकी हुँ । कारण, मलाई पढ्ने वातावरण भएन ।

ट्युसन नपढी पास गर्ने आस पनि छैन । म जिरीदेखि काठमाडौं हुँदै तराई दिदीकोमा जान्छु । दुई/तीन महिना ट्युसन पढेर फर्किहाल्छु । आफन्त र गाउँलेको छेउमा रोएर नहिँड्नू । घर सल्लाहले नै छोरीलाई पढाउन पठाएको भन्नू ।

म बाँचुन्जेल मेरो बुबाआमाको इज्जतमा दाग लाग्न दिने छैन । विश्वास गर्नुस् मलाई । मलाई धेरै पढेर ठूलो मान्छे बन्नु छ । त्यसैले बिन्ती बुबा, मलाई माफ गर्नुस्, म गलत बाटोमा हिँड्ने छैन । विश्वास गर्नुस्, आमा । मेरो कारण बहिनीहरूलाई स्कुल नछुटाउनू । म तराई पुगेर फेरि पत्र पठाऊँला, आजलाई बिदा ।

उही तपाईंकी अभागी छोरी
राधा

घर छाड्नुअघि सोलुखुम्बुकी ‘रेणुका सोलु’ले परिवारलाई लेखेको मार्मिक पत्र हो यो । रेणुले ३० वर्षअघि यस्तो पत्र लेखेर घर छाडेकी थिइन् ।

परिवारसँग ‘भद्र विद्रोह’ गरेर घर छाडेकी उनी अहिले समाजका लागि सफल र उत्प्रेरक नारी हस्ताक्षर भएकी छिन् । उनले साहित्यकार ‘विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाको नारी पात्रमा नीति चेतना’ विषयमा पीएचडी गरेकी छिन् । र, नेपाली साहित्यको श्रीवृद्धिका लागि कलम चलाइरहेकी छिन् ।

तत्कालीन समाज व्यवस्थामा नारीलाई अघि बढ्न आइपरेका अप्ठेरा, संघर्ष र चुनौतीको कथा निकै मार्मिक छ । एउटा महिलाले सफल हुन गर्नुपरेको संघर्षको दस्तावेज हो यो ।

राधादेखि ‘रेणुका सोलु’सम्म

हिमाली जिल्ला सोलुखुम्बुको सोताङ गाउँपालिकामा जन्मिएकी रेणुलाई घरवरपरकाले ‘राधा’ भनेर चिन्छन् । स्कुलमा ‘रेणुका बस्नेत’ नामबाट चिनिइन् । अनि, उनले रोजेको साहित्यक नाम हो– रेणुका सोलु ।

सगरमाथाको आँगनमा जन्मिइन् । हिमालको हावापानीमा हुर्किइन् । हिमालझैं अटल र निश्चल मन । उनको साइनो हिमालकै मोटोसँग जोडिएको छ । सोलुको माटोसँग प्रगाढ प्रेम छ । र त उनले आफ्नो नाम रोजिन् ‘रेणुका सोलु’ ।

‘महिला महिमा’का लागि रेणुका सोलुसँग समय लिएर त्रिभुवन विश्वविद्यालयको डिन कार्यालयमा पुग्दा पानीले निथ्रुक्क भिजेको थिएँ । जहाँ प्रतीक्षारत थिइन् रेणुका ।

देख्नेबित्तिकै सुन्दर हाँसोले स्वागत गरिन् ।

उनको विशेषता नै रहेछ कि, हरबेला मुस्कुराउने । दुःखमा होस् या खुशीमा । क्रमशः कुराको पोयो फुकाउँदै रेणुले जिन्दगीका पाना पल्टाउन थालिन् ।

सहजीकरण गर्दै सोधें, ‘तपाईंलाई के भनेर चिन्ने, चिनाउने ?’

‘सामान्य नारी, तर जिज्ञासु । अनि साहित्यकार, अधिकारकर्मी र त्रिभुवन विश्वविद्यालय, डिन कार्यालयको प्रशासन प्रमुख । स्थान र भूमिकाअनुसार जे भनेर चिन्दा नि हुन्छ,’ उनको उत्तर ।

सानैदेखि उनलाई हरकुराको जिज्ञासा लाग्थ्यो । मनमा अनेक प्रश्न बुन्थिन् । ‘छोरीलाई पढाउनै हुन्न’ भन्ने मानसिकताबाट ग्रस्त समाजमा उनलाई ‘किन छोरीलाई पढाइन्न ?’ भन्ने प्रश्नले पोल्थ्यो । उनलाई लाग्थ्यो, ‘के छोरीचाहिँ मानिस होइनन् ? छोरीलाई किन वस्तुको दर्जामा राखिन्छ ? महिला र पुरुषबीच विभेद किन ? मान्छेको परिभाषाभित्र महिला किन परेनन् ?’

उनी अझै यी प्रश्नको उत्तरको खोजीमा छिन् । थाहा छैन, उत्तर कहिले पाउँछिन् । तर, निरन्तर उत्तरको खोजीमै छिन् । थाकेकी छैनन् ।

परिवारसँग ‘भद्र विद्रोेह’

विद्रोहका विभिन्न रूप हुन्छन् । कसैले गोला र बारुद रोज्छन् । कसैले कलम । अहिंसाबाट पनि विद्रोह गर्न सकिन्छ भन्ने रेणुको चेत । त्यसैले उनले विद्रोहको हतियार रोजिन्, कलम ।

उनले विद्रोह आफ्नै घरबाट सुरू गरिन् । त्यो पनि पढ्नका लागि । ‘जबसम्म आफ्नो घरमा परिवर्तन ल्याउन सकिन्न, तबसम्म देशमा परिवर्तन सम्भव छैन’ भन्ने उनको बुझाइ । त्यसैले उनले विद्रोहको बिउ रोपिन् आफ्नै घरमा ।

उनी जन्मदा नै उनको परिवार खुशी थिएन । छोरा खोजेको परिवार छोरी जन्मदा कहाँ खुशी हुन्थ्यो त ? उनको हजुरबाबाले उनलाई धेरै समयसम्म हेरेनन् । घरमा लक्ष्मी भित्रँदा पनि परिवार बेखुस ! ठूली भएपछि यो कुरा थाहा पाइन् उनले ।

हुर्कदै गइन् । बढ्दै गइन् । सबै साथी स्कुल गएको देख्दा उनलाई पनि रहर । साथीसँगै लागिन् उनी पनि स्कुल । उनको घरनजिक रहेको स्कुलमा कक्षा ५ सम्म मात्र पढाइ हुन्थ्यो । विद्यालयको अध्यक्ष आफ्नै बुबा ।

त्यसैले ५ कक्षासम्म पढ्न उनलाई सहज नभए पनि पढ्न रोकतोक भएन । बिहानबेलुका घाँसदाउरा गरेर दिउँसो स्कुल जान्थिन् । भाइबहिनी हेर्नुपर्ने जिम्मा पनि उनकै काँधमा । ५ कक्षा उत्तीर्ण गरेपछि माध्यमिक तहको विद्यालय पढ्न १ घण्टा हिँडेर जानुपर्ने ।

उनको परिवार उनलाई ५ कक्षाभन्दा माथि पढाउने सोचमा थिएन । ‘सावाँ अक्षर आइहाल्यो । चिट्ठीपत्र पढ्न लेख्न सकिहाल्छेस्, माथिल्लो कक्षा किन पढ्नुपर्यो ?’ घरबाट बारबार यस्तै प्रश्न आउने गर्थे । उनलाई पढ्न नपाउने हो कि भन्ने पिरले सताउन थाल्यो ।

इच्छा लागेको काम गर्नैपर्ने हठी स्वभावकी रेणु परिवारले भनेको मान्ने पक्षमा थिइनन् । बिहान बेलुका घाँसदाउरा गर्ने, बिदामा मेलापात जाने, आमालाई सघाउने र भाइबहिनीलाई स्कुल नै लगेर हेर्ने सर्तमा पढाउन राजी भयो परिवार ।

त्यो पल सम्झँदा रेणुका आँखा रसाएका थिए ।

दिन बित्योे । हप्ता बित्यो । महिना गन्दै वर्ष बित्यो । उमेरसँगै कक्षा पनि बढ्दै गयो । एसएलसी नजिकिँदै थियो । गाउँमा गणित र विज्ञानको सर नहुने । त्यसैले पुरूष साथीहरू ट्युसन पढ्न सदमुकाम लागे । तर छोरीलाई ट्युसन पढाउन पठाउने चलन थिएन । आफैं पढ्नु पर्थ्यो । एसएलसीको दिन आयो । एक दिनको बाटो हिँडेर एसएलसी दिनुपर्ने । बुबासँगै गएर एसएलसीको परीक्षा दिइन् रेणुले ।

त्यतिबेला एसएलसी दिनु ठूलै युद्ध जितेसरह हुन्थ्यो । एउटा युद्धपछिको लामो श्वास फेरिन् । तर, अझै धेरै युद्ध त बाँकी नै थिए । भर्खर फलामे ढोका खुल्दै थियो ।

एसएसलसी अनुत्तीर्ण भएपछि...

एसएलसीपछि पास÷फेल के हुने हो ? रिजल्टको प्रतीक्षामा थिइन् रेणु । दिन गन्दागन्दै एसएलसीको रिजल्ट प्रकाशित भयो । उनी उनुत्तीर्ण भइन् । गणित विषय लाग्यो । पढेर खान्छु भन्नेमा हरेस लाग्न थाल्यो । हरबखत बहकिने मन । यता आफ्नो मन थिरमा छैन । उता घरमा अर्को सुरसार ।

१० कक्षा पढेपछि बिहे गर्ने गाउँको चलन । त्यो पनि पहिलो कुटुम्ब जो आयो, उसैलाई छोरी दिनुपर्ने । परिवार देख्दा सुषुप्त घृणाले फणा उठाउँथ्यो । एकपटक फेरि परीक्षा दिन रेणुले हारगुहार गरिन् परिवारसँग । तर, परिवार उनको विपक्षमा खडा थियो ।

कति रात अनिदो बसिन् । भोक प्यास थिएन । बेचैन मन । उनलाई पक्षमा उभिने कोही थिएनन् ।

जिन्दगी यसरी चल्दैन भन्ने निर्णयमा पुगिन् । फेरि एसएलसीको परीक्षा दिने । त्यो पनि ट्युसन पढेर । अठोट गरिन् रेणुले । तराईका शिक्षक विज्ञान र गणितमा अब्बल हुन्छन् भन्ने सुनेकी थिइन् । दिदीहरूको घर पनि तराई । दिदीकै छोरीहरूसँग ट्युसन पढ्न झापा जाने सोच बनाइन् । तर, परिवार आफ्नो विरुद्ध छ ।

अन्तत ः घर छोड्ने निर्णय गरिन् । भागेर जाने । तर, जाने कसरी बाटो थाहा थिएन । आमाबुबासँगै उनी कैयौं पटक नुनतेल लिन जिरी आएकी थिइन् ।

जिरीसम्म भरियाहरूको साथमा जाने । जिरीबाट बस चढेर काठमाडौं । काठमाडौंबाट झापा जाने हिम्मत गरिन् । र, चिट्ठी लेखेर सिरानीमुनि राखेर तताइन् बाटो। जिन्दगीमा पहिलो पटक उनले आफ्नो घर छोडिन् ।
(चिट्ठीको व्यहोरा सुरूमा छ)

घर छाडेपछि...

गाउँबाट अलि तल झरेपछि दूधकोशी भेटिन्छ । कोही छैनन् रोक्ने । कति स्वतन्त्र बहेकी कोशी । एकछिन् कोशीको तिरमा बसेर गाँठो परेर निस्किएका आँशुका ढिक्काहरू कोशीमै मिसाइन् । उनीभन्दा पहिले तराई पुग्यो होला उनको आँशु । तर, उनलाई जिरी पुग्न तीन दिन लाग्यो ।

बाटोमा घरपरिवारको यादले सताउँथ्यो । आफ्नो कारण बुबाआमालाई सास्ती । शत्रु खोज्न टाढा जानु पर्दैन । आफ्नै आफन्तीले के भने होलान् ? कतै आमा मूच्र्छा त परिनन् ? मनमा अनेक तर्कना गर्दै उनी जिरीबाट काठमाडौं आइपुगिन् । त्यसै रात लागिन् रात्रिबसमा झापातर्फ ।

कत्रो ऊर्जा, कत्रो हिम्मत अनि साहस रेणुको ।

दिदीको घर खोज्दै झापा पुगिन् । दिदीलाई सबै बेलीबिस्तार लगाइन् । त्यसपछि दिदीको झापड उपहार पाइन् रेणुले ।

उनको मनमा आगो बलेको थियो । ताप थियो । राप थियो । हुटहुटी थियो । जसरी हुन्छ ट्युसन पढ्ने । एसएलसी पास गरेरै छोड्ने । दिदीका छोरीहरूले पढेको सरसँग ट्यिुशन पढ्न थालिन् । उता घरसँग बेखबर थिइन् । अहिलेजस्तो सम्पर्क गर्ने माध्यम थिएन । तीन महिना ट्युसन पढिन् ।

उनीसँग आफ्नो पेवा पैसा थियो । झापा बस्दा सकियो । काँकडभिट्टामा रहेकी अर्की दिदीको घर गइन् । नेपाल–भारत सीमा । उनले त्यहाँ अरूले सिलगुढीबाट सामान ल्याएर बेचेको देखिन् । दिदीभिनाजुको सहमतिबेगर रेणुले पनि सीमापारिबाट कपडा ल्याएर बेच्न थालिन् ।

पैसा जम्मा पारेर लाहुरे बनेर घर फर्किने निधो गरिन् । ट्युसन पनि पढिन् । अलिकति पैसा पनि जम्मा पारिन् र एसएलसी दिन घर फर्किइन् ।

लाहुरे बनेर घर फर्किंदा

छोराहरू शहरबाट घर फर्किंदा क्यासेट काँधमा भिरेर गीत घन्काउँदै जान्थे । घरपरिवारका सबैलाई नयाँ कपडा लिएर जान्थे । रेणुले पनि त्यसै गरिन् । क्यासेट किनिन् । आमाबुबा भाइबहिनीलाई लुगा किनिन् र गीत घन्काउँदै घर लागिन् । छोराभन्दा म पनि के कम ! भन्ने हठ थियो रेणुमा ।

घर पुग्दा आमाका आँशु थामिएनन् । घर छोडेको दिन आमा मूच्र्छित भएको थाहा पाइन् । अघिसम्म रेणुको घरमा सन्नटा थियो । जब रेणु पुगिन्, तब माहौल नै अर्को बन्यो ।

आँशुको पनि रूप हुने रहेछ । त्यहीँ आँशु अघिसम्म दुःखको झरिरहेको थियो । अहिले खुशीको झरिरहेको छ । ३ महिनापछि परिवारसँग पूर्ण मिलन भयो रेणुको । यत्रो समय कहाँ के गरेर आई भनेर छिमेकीले अनेक शंका गर्थे ।
त्यो पल सम्झेर हाँसोको खित्का छोडिन् रेणुले ।

अनि उत्तीर्ण भइन् एसएलसी

फेरि एसएलसीको दिन आयो । यो पटक तयारी राम्रै गरेकी थिइन् । मेहनतको फल अवश्य मिल्छ । पढ्नका लागि कति हण्डर खाइन् । त्यसैले त यो पटक सबैभन्दा बढी अंक ल्याएर एसएलसी पास भइन् रेणु । घरमा समेत खुशीको सीमा रहेन । अनेक शंका गर्ने छिमेकीका मुखमा पनि बुजो लाग्यो ।

त्यसपछि,

उच्चशिक्षा हासिल गर्ने हुटहुटी जाग्यो । पढ्नका लागि काठमाडौं जाने निर्णय गरिन् । यो पकट भने घरबाट रोकतोक भएन । बिनाअवरोध उच्चशिक्षाको सपना बोकेर काठमाडौं झरिन् ।

पद्यमकन्या क्याम्पसमा पढ्न थालिन् । अनि यो शहरमा आफ्नो कोही थिएन । पेटका लागि काम गर्नुपर्ने बाध्यता । प्राइभेट अफिमा काम गर्दै पढाइलाई अगाडि बढाइन् ।

घरपरिवार दाजुभाइलाई पढाउने जिम्मा पनि उनकै काँधमा । जो दुःखमा छ, त्यहीमाथि पीडा थपिने । घरबाट खबर आयो । बुबा सिकिस्त हुनुहुन्छ । अनि औषधिसहित घर लागिन् । घर पुग्दा बुबाको धिपधिप सास थियो ।

औषधिमूलोपछि अलिक ठीक भयो । अनि भैंसी बेचेर थप उपचारका लागि बुबालाई काठमाडौं ल्याइन् । ६ महिना काठमाडौंमा उपचार गरेपछि बुबाको रोग निको भयो । तर, बुबाको उपचारका क्रममा भोगेको भोगाइलाई समेट्ने हो भने उनको अर्काे उपन्यास नै बन्छ । छोरा भनेर हत्ते गर्ने यो समाजमा रेणु छोराको भूमिकामै देखिन्थिन् । छोराभन्दा कम थिइनन् ।

अनि बिहे

फेरि बिहेको कुरा चल्यो । बुबाआमालाई छोरीको राम्रो घर होस् भन्ने चाहना । पढाउन दिने परिवार आए यो पटक बिहे गर्न राजी भइन् रेणु । सोलुकै थापा खानदानबाट बिहेको प्रस्ताव आयो । केटापक्षले रेणुलाई पढाउने र रेणुले घरपरिवार हेर्ने समझदारीमा दुवै पक्ष बिहेका लागि सहमत भए ।

कलेज नजाने । गेसपेपर घरमा ल्याएर पढेर परीक्षा दिइन् । एकपछि अर्को गर्दै उच्चशिक्षाको खुट्किलो चढ्दै गइन् । श्रीमानको मात्र जागिरले नपुग्ने । काठमाडौंको ठाउँ । जब्बर रेणु । श्रीमानको असहमतिबीच विश्वविद्यालयमा जागिर सुरू गरिन् । झण्डै ६ महिना श्रीमानसँग बोलचाल नै टुट्यो उनको ।

ठीकठाक चल्दै थियो । घर, माइती दुवैतिर सम्हाल्ने उनी नै थिइन् । भाइले घरजम गरेको थियो । तर, राम्रो हुन सकेन । छोरालाई सबै सम्पत्ति सुम्पिए बुबाले । तर, त्यही छोरा नै निर्दयी भएर निस्किए ।

अन्ततः बुबाआमा घरको न घाटको भए । रेणुले बुबाआमालाई नि सँगै ल्याएर राखिन् । छोराको कमी हुन कहिल्यै दिइनन् । वर्षौंसम्म पनि भाइ अलप भए । झण्डै ९ वर्षपछि भाइलाई भेटिन् । अहिले आउजाउ मात्र छ ।

बुबा थला पर्नुभएको छ । ‘मेरो किरिया गर्न कान्छो आउँछ त ?’ बुबाको प्रश्नले रेणु भक्कानिन्छिन् । जहाँ वर्षौंदेखि हेर्ने छोरी हुँदा पनि किरियाका लागि छोरो खोजिन्छ । बुबा बोलेको भन्दा पनि संस्कार बोलेको रेणुको बुझाइ छ ।

अनि पीएचडी

लामो रेसमा निस्किएकी रेणुलाई पढाइको भोक अझै मेटिएको थिएन । बाधा अवरोधलाई पन्छाउँदै स्नातक तहको पढाइ पूरा गरिन् । जब छोराछोरी ठूला भए । अलि सहजताको स्वास फेर्न थालिन् ।

अनि लागिन् पीएचडी गर्नतिर । २०७० मा आएर ‘उपन्यासकार विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाका नारीपात्रमा नीति चेतना’ विषयमा उनले पीएचडी पनि गरिन् । सोलुको शानमा एक इँटा थपिन् । सोलुको पहिलो पीएचडी गर्ने महिलामा आफ्नो नाम दर्ता गरिन् ।

विश्वविद्यालयमा महिला कर्मचारीले पीएचडी गर्न सक्दैनन् भन्ने हौवा पिटिन्थ्यो । त्यसलाई पनि चिरिन् । त्रिवि कर्मचारीमा पहिलो पीएचडी गर्ने पनि उनी नै भइन् । परिवारमा पनि उनी पहिलो बनिन् । अहिले त्यही विश्वविद्यालयको डिनको कार्यालयमा प्रशासन प्रमुखको जिम्मेवारी सम्हालेकी छिन् ।

महिला सशक्तीकरण

छोरी भएकै कारण पढ्नका लागि उनले विद्रोह गरिन् । तर, सबै छोरीले यसरी विद्रोह गर्न सक्दैनन् । पितृसत्तात्मक सोचका विरुद्ध पनि आवाज बुलन्द पार्छिन् रेणु । त्यसैले विभिन्न संघसंस्थासँग मिलेर महिला सशक्तीकरणमा सक्रिय छिन् ।

रेणुका कृतिहरूमा पनि नारीकै आवाज धेरै पाइन्छ । ‘नारी भनेको वस्तु हो । खेलौना हो । दान दिने हो । बच्चा पाउने मेसिन हो । बिग्रने सामान हो । त्यसैले घरभित्रै राख्नुपर्छ’ भन्ने हाम्रो समाजको मान्यताविरुद्ध खरो रूपमा उत्रिन्छिन् उनी ।

बाँकी सपना

उनको पढ्ने सपना पूरा त भयो । अझै एउटा सपना बाँकी नै छ । साहित्यमा चाख राख्छिन् । सानैदेखि गीत, कविता, गजल लेख्ने गर्थिन् । अहिलेसम्म उनका १२ वटा कृति बजारमा निस्किइसकेका छन् ।

सानैदेखि गीत गुनगुनाउने रेणु । उनलाई पनि गाउने भूत चढेको छ । उनका गजलमा अरूले स्वर भरेका छन् । अब आफ्नै स्वर भर्ने धोको उनको छ । संगीत सिक्ने रहर हुँदाहुँदै पनि सिक्न पाइनन् । अब त्यो प्यासलाई मेटाउन लागिपरेकी छिन् ।

समय बदलिएको छ ।

पहिले दसैंमा टीका लगाउँदा गाउँलेले राधाजस्तो नहुनु भनेर आशीर्वाद दिन्थे रे । पढायो भने राधाले जस्तै घर छोडेर हिँड्छन्, त्यसैले छोरीलाई पढाउनु हुन्न भन्थे गाउँलेहरू । आज तिनै गाउँलेहरू छोरीलाई राधाजस्तो हुनु भनेर आशीर्वाद दिन्छन् ।

‘निर्भीक भएर बोल्न सक्नु नै जीवन हो,’ रेणुले बोलिन् । आफू फुल्न खोज्दा निमोठ्नेहरूलाई उनी काँडा बनिन् । त्यसैले त आज फूलझैं फक्राएकी छिन् ।

रेणुको ऊर्जा, हिम्मत अनि साहसलाई सलाम !

प्रकाशित मिति: शनिबार, असोज ४, २०७६ १९:०९