आफ्नै कथा रहस्यमयी लाग्ने ‘हजुरआमा’

A+ A A-

कथाका रूप फेरिएका छन् । कथाका पात्र फेरिएका छन् । र, समय पनि फेरिएको छ । त्यस्तै, फेरिएको परिवेशको रूप हो, ‘हजुरआमाका कथा ।’

‘हजुरआमाका कथा’ लेखेकी हुन्, अमृता लम्सालले । जो आफैं हजुरआमा भइसकिन् । उनको आफ्नै कथाको स्वरूप पनि सुन्दर लाग्छन् ।

‘५६ वर्षअघि चाबहिल, चुच्चेपाटीमा जन्मेको हुँ । साढे १५ वर्षमा विवाह भयो । जति बेला एसएलसी पास गरिसकेकी थिएँ,’ अजुरआमाको कथा लेख्ने अमृताले छोटकरीमा आफ्नो कथा भनिन्, ‘तर, विवाहपछि पढाइ अघि बढेन ।’

विवाहपछि संयुक्त परिवारकी बुहारी भइन् । दुःख पाइन् । ‘बुहारीलाई पढ्न ल्याएको होइन, काम गर्ने सहयोगीको रूपमा ल्याएको हो भन्ने मान्यता थियो’ बुहारी हुँदाका दुःखबारे उनले भनिन्, ‘बिहान उठेर नुहाइ धुवाइ गरी सासू, ससुरा, जेठानी सबैलाई नढोगीकन एक थोपा पानी पनि खान पाइन्नथ्यो । बिहान ४ बजे उठेदेखि राति ११ बजेसम्म काम गर्नुपथ्र्यो ।’

‘एसएलसी पास गरेर पनि किन पढ्न नपाउने ? केही गर्न नपाउने ? सधैं रोटी पकाएर बस्नुपर्ने ?,’ एकसाँझ लम्सालको मनमा प्रश्न उब्जियो ।

जवाफ खोज्न लम्साल घोत्लिन थालिन् । र, एकदिन हिम्मत गरेर घरमा भनिन्, ‘म जागिर खान जान्छु ।’ परिवारका सदस्यले प्रतिप्रश्न गरे, ‘जुन घरमा छोराहरू पनि जागिरे छैनन्, त्यो घरको बुहारी जागिर गर्न जाने ?’

तर उनलाई जसरी पनि जागिर खाएर आफ्नै खुट्टामा उभिने हुनु थियो । र, परिवारभित्र विद्रोह गर्दै उनले राष्ट्र बैंकमा आवेदन दिइन् । अन्ततः जागिर खाइन्, सहायक रेकर्ड किपरमा । २०४१ सालमा । र पनि उनको जीवन सहज भएन । घरका मान्छेले हेप्न थाले । भन्न थाले, ‘छोरालाई भनेर बुहारी ल्याएर राखेको । जागिर खान पो गई ।’

यहीबीचमा लम्सालले छोरा जन्माइन् । छोरा जन्मेपछि लम्साललाई चौतर्फी जागिर छाड्ने दबाब आउन थाल्यो । लम्साल भन्छिन, ‘मैले जागिर खाएर छोराको स्वास्थ्य बिगारें भन्ने प्रेसर आउन थाल्यो । फेरि छोरा पनि लुरे थियो ।’

थापाथलीस्थित कार्यालय जान चाबहिलमा गाडी कुरेर बस्थिन् उनी । छोरा जन्मेको दुई महिनापछि अफिस जान थालेको बताउँदै लम्साल सुनाउँछिन्, ‘बस कुरेर बस्दा मेरो स्तन गान्निएर जम्मै लुगा भिज्नेगरी दूध बग्थ्यो । उता छोरो दूधको तलतलमा रून्थ्यो ।’

छोरा जन्मिदा जागिर नछाड्नुको कारण सुनाउँदै लम्साल भन्छिन, ‘त्यतिखेर मैले जागिर छाडेको भए आज म यहाँ हुने थिइनँ । त्यतिखेर मैले जागिर छाडेर बसेको भए म घरमै खुम्चिनुपथ्र्यो ।’

भावनात्मक संवेगलाई करियरको लोभले जितेको सुनाउँछिन् लम्साल । ‘भावनात्मक संवेगलाई करियरले थिच्यो । मभित्र पीडा नभएको होइन, पीडालाई पेलेरै जितें ।’

स्तम्भ लेखन

२०४८ सालमा एक दिन अचानक लम्सालकी बहिनीले पढ्न जाऊँ भनिन् । कलेज भर्ना भइन् । त्यसपछि लगत्तै उनले लेखन आरम्भ गरिन् ।

‘फागुनमा कलेज भर्ना भएँ । चैतदेखि पुनर्जागरण पत्रिकामा लेख्न थालें । त्यतिखेर त्यहाँको सम्पादक शरदचन्द्र वस्ती हनुहुन्थ्यो । उहाँ भन्नुहुन्थयो, ‘लेख्न परेपछि डराउने होइन, भित्तै फोडेर लेख्नुपर्छ ।’

२०४९ सालको वैशाख महिनाको ‘मधुपर्क’मा लम्सालको कभर स्टोरी छापियो । कभर स्टोरी छापिएपछि मधुपर्कले लम्साललाई महिलाका विषयमा स्तम्भ लेख्न आग्रह गर्यो । त्यसपछि पुनर्जागरणमा साप्ताहिक र मधुपर्कमा मासिक स्तम्भ लेख्न थालिन् लम्साल । यही लेखनका क्रममा उनी आफू महिला अभियन्तासँग जोडिएको बताउँछिन् । ‘म लेखनकै क्रममा महिला अभियन्तासँग जोडिन पुगें । मैले चाहेर वा नचाहेर त्यसमा लागेकी होइन ।’

एकैपटक पुनजागरण र दृष्टि पत्रिकामा स्तम्भ लेख्ने लम्साल मात्रै एउटा व्यक्ति हुन् शायद । दृष्टि पत्रिका तत्कालीन एमालेसम्बद्ध, पुनर्जागरण पत्रिका कांग्रेससम्बद्ध । २०५३ देखि २०५५ सम्म नियमित यी दुवै पत्रिकामा स्तम्भ लेखिन् लम्सालले ।

मन्त्रीको लेख !

आफूले घरभित्र मात्र होइन, घरबाहिर पनि उत्तिकै संघर्ष गर्नुपरेको सुनाउँछिन् लम्साल । बौद्धिक वृत्तमै महिला लेखक र पत्रकारलाई हतोत्साहित पार्ने काम भएको उनको अनुभव छ ।

२०५२ सालको घटना सुनाउँछिन् लम्साल, ‘२०५२ सालमा कान्तिपुर पत्रिकामा ‘यी अलमलिएका अलमस्ता अमृताहरू’ शीर्षकको लेख आयो । शुरूमा शीर्षक मात्रै हेरेर मैले ठानें– ओहो कान्तिपुरले पनि हामीलाई स्थान दिन थालेछ । पछि फेरि सोचें, होइन यो भारतीय लेखक अमृता पृतमका बारेमा लेखिएको लेख पो हो कि ! तर, पढ्दै गएको त एक महिना अगाडि मैले पुनर्जागरणमा लेखेको आर्टिकलको शब्द, वाक्य कपि गरेर मलाई नै गाली गरिएको रहेछ । मेरा बाउआमालाई समेत गाली गरेर यस्तो छोरी जन्माएर शिक्षा दिने कस्ता बाउआमा होलान् भनेर लेखिएको थियो ।’

‘कसले लेखेको ?’

‘भयो छोडिदिनुहोस् ।’ यति भनेर लम्साल एकछिन मौन बसिन्, ‘दीनबन्धु अर्याल, त्यतिखेर उहाँ मन्त्री भइसक्नुभएको थियो ।’

हजुरआमाका कथा अहिले सेतेपाटी अनलाइनमा छापिन्छ । खासमा सेतोपाटीभन्दा पहिले लम्सालले एउटा म्यागजिनलाई यसको प्रस्ताव गरेकी थिइन् । उक्त म्यागजनिले कथा मागेर पनि छापेन । सम्पादकले कथा नछाप्नुको कारण सुनाए, ‘कथा थिम्याटिक छैन ।’

‘थाहा छैन कसरी म यस्तो लेख्ने भएँ । आईए पनि माइती बसेर पढेकी हुँ । बीएको जाँच पनि लुकेर दिएकी हुँ । कहिलेकाहीँ लाग्छ, मभित्र केही जब्बर छ ।’ आफ्नै संघर्ष र कथालाई लम्साल रहस्य ठान्छिन् ।

अहिले पनि सार्वजनिक सवारीमा महिलामाथि दुव्र्यवहार हुन्छ । गत वर्ष माघमा सार्वजनिक सवारीमा एउटा पुरुषले हस्तमैथुन गरेर महिलाको कपालमा वीर्य फालेको भिडियो सार्वजनिक भयो । तर, लम्सालले ५० को दशकमै सार्वजनिक सवारीभित्र महिलामाथि हुने हिंसामाथि लेखिन् । महिलाको अवस्था हिजो र आज कस्तो लाग्छ त उनलाई ?

उही छ लगभग स्थिति । खाली आँखाले हेर्नुभयो भने चेन्ज देखिँदैन । तर, नियालेर हेर्ने हो भने केही चेन्ज भने भएको छ । आजभोलि कम्तिमा सार्वजनिक सवारीमा कसैले छोयो भने किन छोएको पर सर भन्छन् । त्यति बेला त किन छोएको पनि भन्न सकिँदैन थियो ।

त्यतिबेला छोरी वा बुहारीले उच्चशिक्षा लिन विदेश जानुपर्यो भने कि बाउको कि श्रीमानको सिफारिश चाहिन्थ्यो । सिफारिश दिएनन् भने पासपोर्ट नै नबनाइदिने । अहिले यस्ता कुरामा त परिवर्तन भएको छ ।

जति फास्ट चेञ्ज हुनुपथ्र्यो, त्यति फास्ट भएको छैन । देखिन त अहिले म बलियो देखिन्छु तर राति ९ बजेपछि म यो बाटो हिँडेर आउनै सक्दिनँ । कहिलेकाहीँ साँझ बाहिर कार्यक्रममा गइयो भने साँझ घर कसरी फर्किने भन्ने चिन्ता हुन्छ ।

हजुरआमाका कथा

एक साता अगाडि एउटा इतिहासको किताब विमोचन भयो । विमोचन कार्यक्रममा पुगेका पत्रकार भैरव रिसालले महिलाको दृष्टिबाट, महिलाको भोगाइबाट इतिहास नलेखिएको गुनासो गरे । तर, अब रिसालको गुनासो केही मत्थर होला कि, किनभने लम्सालले हजुरआमाका कथा लेखेकी छिन् ।

मेरो कुरामा सही थाप्दै लम्साल भन्छिन्, ‘हो कुरा त्यही हो । त्यही भएर मैले कथा लेख्न सुरू गरें । महिलालाई कहिल्यै सोधिएन, तिमीसँग पनि केही सम्झना होलान्, कथा होलान् भनेर ।’

सत्यमोहन जोशीकी श्रीमतीको कथा ल्याउन जाँदाको अनुभव सुनाउँदै लम्साल भन्छिन्, ‘सत्यमोहन जोशिकी श्रीमतीको कथा लेख्न जाँदा जोशीले भने, ‘के प्रयोजनले आउनुभएको ?

‘सरको कथा धेरै पढियो, लेखियो । अब म्याडमको कथा लेख्न आएको,’ मैले भनें । त्यसपछि, जोशीले दुई÷तीन पटक आफ्नी श्रीमतीको जीवनी लेखिदिनुहोस् भने ।’

लम्साललाई कसैको जीवनी लेख्नु थिएन । लेख्नु थियो त हजुरआमाका नसुनिएका कथा । व्यथा, दुःख, सुख, हाँसो लेख्नु थियो । त्यसैले त कथा र हजुरआमा छान्दा मापदण्ड बनाइनन् लम्सालले । उनी भन्छिन्, ‘मेरो उद्देश्य थियो ८० वर्ष पुगेका हजुरआमाको कथा लेख्ने । कथा छाप्नुअगाडि मसँग जम्मा तीनवटा कथा थिए । एउटा मेरी आफ्नै हजुरआमाको, अर्को पूर्वनिर्वाचन आयुक्त भोजराज पोखरलकी आमा र अर्को शंकर लामिछानेकी पत्नी रत्ना राईको ।’

लम्सालले हजुरआमाकै कथा छान्नुको पनि कारण छ । किन हजुरआमाका कथा नै छान्नुभयो भन्ने प्रश्नको जवाफमा लम्साल भन्छिन, ‘म बच्चामा हजुरआमासँग खुबै कथा सुन्थें । अनि लाग्थ्यो उहाँको पनि कथा होला ।’

त्यसमाथि हाम्रो समाजमा जहिले पनि पुरुषले मात्रै बोल्नुपर्ने । पुरुषले बोलेको कुरा त प्रमाणित पनि गर्न नपर्ने । जस्तो सत्य मोहन जोशीले भनेपछि जे पनि राइट हुन्छ । तर, मैले कथा लेखेकी एक आमा नारानदेवी श्रेष्ठले आफूले दरबार स्कुल पढेको भनेपछि मैले त्यसको प्रमाण खोज्नुपर्यो । यही कुरा पनि मैले गिरिश गिरीलाई भनें, ‘गिरिशजी, तपाईं त सत्यमोहन जोशीसँग कुरा गरिरहनुहुन्छ, त्यतिखेर महिलालाई पढाउँथे कि नाँ ? सोधिदिनुहोस् न,’ गिरीले जोशीसँग सोध्नुभयो । उहाँले महिलालाई पढाइँदैन थियो भन्नुभयो । तर, मैले दरबार स्कुलमा पनि महिला र दलितले पढेको फेला पारें ।’

हो, यस्तै चुनौती र नयाँ कुरा थाहा पाइन्छन् भनेरै हजुरआमाका कथा लेखिएको सुनाउँछिन् लम्साल ।

‘हरेक मान्छेको जिन्दगी एउटा कथा हो । हरेक मान्छेसँग आआफ्ना कथा छन् । तर, हामीकहाँ महिला र बुढाबूढीलाई केन्द्रित गरेर कथा लेखिएन । अहिलेको नयाँ पुस्ता संयुक्त परिवारमा बस्दैन । उसले परिवारका वृद्ध सदस्यको कथा सुन्न पाउँदैन । त्यसैले पनि यो (हजुरआमाको कथा) लेख्नुपरेको ।’

स्तम्भको रूपमा छापिएका कथालाई पुस्तकको रूप दिनुपरेको कारण सुनाउँछिन् लम्साल, ‘समस्या कस्तो भने हजुरआमाका कथा झ्याप्पै गएर ल्याउन नपाइने । परिवारका विभिन्न सदस्यको अनुमति लिनुपर्ने । फेरि यो कुरा लेखौं कि नाइँ भन्दै सोध्नुपर्ने ।’

नेपाली लेखन क्षेत्रमा महिलाका कथा र विषय ५० को दशकदेखि लेख्दैछिन् लम्साल । यति लामो समय एक्टिभिस्ट र लेखन क्षेत्रमा सक्रिय हुँदा के पाइँदो रहेछ ?,’ मैले लम्साललाई सोधें । प्रश्न सकिन नपाउँदै लम्सालले जवाफ दिइन्, ‘केही मिल्दैन । कहिलेकाहीँ त ओहो किन गर्ने ? भन्ने प्रश्न पनि आउँछ दिमागमा । बेकारमा दुनियाँको गाली खाएर लेखिन्छ । त्यसमाथि मान्छेहरू डलर खाएको आरोप लगाउँछन् । जबकि सन् २००१ देखि तलब पाउने गरी केही काम नै गरेकी छैन मैले । साढे १४ वर्ष छोराछोरीसँग अमेरिकामा बसें । उतैबाट पनि लेखें । अहिले यो म बसिरहेको अपार्टमेन्ट पनि आमाले किनिदिएकी हुन् ।’

केही वर्षपहिलेसम्म जिन्दगीसँग मेरा गुनासा थिए । मेरो एउटा ठूलो गुनासो थियो, त्यतिखेर मेरो विवाह त्यतिबेला नगरिदिएको भए । छिट्टै विवाह भएको पीडा पनि थियो । तर, अब अहिले सबै पास्ट भइसक्यो । अब पीडा छैन । र, खुशी पनि छैन । यस्तै हो जिन्दगी ।’

प्रकाशित मिति: शनिबार, असोज ४, २०७६ १७:३८