कहिले र कसरी सुरू भयो फुटबल ?

A+ A A-

फुटबल अहिले विश्वको सबैभन्दा लोकप्रिय खेल हो । फुटबल खेल्न जति रमाइलो हुन्छ, हेर्दा उति नै मजा आउँछ । तर, फुटबलको सुरूवात भने उत्ति रमाइलो वा सुन्दर छैन । निकै अराजक छ ।

फुटबलको अहिलेको नियमसंगत र व्यवस्थित रूपको सुरुवातका लागि त धेरै पछाडि फर्किनु पर्दैन । १९औं शताब्दीको मध्यतिर फुटबलले अहिलेको स्वरूप पाएको हो । सन् १८६३ मा बेलायतमा निश्चित नियम बनाएर व्यावसायिक फुटबलको आधुनिक स्वरूपको सुरूवात भएको थियो ।

सन् १८६३ को अक्टोबरमा ‘द फुटबल एसोसिएसन’को गठनसँगै फुटबलले आधिकारिक रूपमा थुप्रै नियम पायो । गोल गरेपछि किकअफ हुने, हातले बल छुँदा फाउल हुने र अफसाइडको प्रारम्भिक नियम त्यही बेला बनाइएका थिए । अफसाइडको नियम भने पछि संशोधन भएर अहिलेको परिष्कृत अवस्थामा आएको हो ।

यसैले बेलायतलाई फुटबल खेलको जन्मदाता मानिन्छ । तर, फुटबल एक्कासि सन् १८६३ बाट बेलायतमा खेल्न सुरू भएको भने होइन । संस्थागत भएको मात्र हो । फुटबलको इतिहास मध्यकाल हुँदै प्राचीनकालसम्म पुग्छ ।

फुटबलले आजको अवस्थासम्म आउन निकै लामो यात्रा तय गरेको छ । प्राचीनकालमा खेलिने फुटबल भने अहिलेजस्तो थिएन । त्यसलाई फुटबलको मौलिक स्वरूपसम्मचाहिँ भन्न सकिन्छ । डेभिड गोलबेटले आफ्नो किताब ‘द बल इज राउन्ड’मा लेखेका छन्, ‘प्राचीनकालमा बल खेल्ने चलन त थियो तर फुटबललाई आधुनिकताले जन्माएको हो ।’

अहिलेको फुटबल र पुराना अराजक खेलहरूबीचको फरक मनन गर्न पनि जरुरी छ । गोलो बललाई खुट्टाले हान्दैमा त्यो फुटबल हुँदैन । त्यो फुटबलकै आदिम स्वरूप भने पक्कै हो । समयसँगै विभिन्न युगमा कला तथा संस्कृतिका रूपमा बल खेल्ने अभ्यास निरन्तर चल्दै आएर नै आजको फुटबलको स्वरूपमा विकास हुन सम्भव भएको हो ।

फुटबलको प्रारम्भिक सुरूवातको जरो खोज्दै जाँदा प्राचीन चीनसम्म पुगिन्छ । २०६ बीसीदेखि सन् २२० सम्म चीनमा शासन गरेको हान वंशका पालामा त्यहाँ ‘सुजु’ अथवा ‘किकबल’ खेल एकदमै लोकप्रिय थियो । फिफाले पनि सुजुलाई ‘वैज्ञानिक प्रमाण भएको फुटबलको सबैभन्दा पुरानो स्वरूप’ भनेर मान्यता दिएको छ ।

‘सुजु’ धेरै पक्षमा फुटबलसँग मिल्दोजुल्दो छ । पिचको दुवै भागमा बाँसको लट्ठीमा सिल्कको लामो टुक्रा बाँधेर राखिएको हुन्थ्यो । चराको प्वाँख वा जनावरका रौंले भरिएको छालाको बललाई हानेर त्यो सिल्कको बीचमा भएको प्वालबाट छिराउनु नै सो खेलको लक्ष्य थियो । त्यो धेरै हदसम्म फुटबलमा गोल गर्ने शैलीसँग मिल्न जान्छ ।

तर, फुटबलको अन्य स्वरूप अभ्यासमा आइसक्दा पनि चीनमा सुजु खेलिन्थ्यो । १३६८ देखि १६४४ सम्म शासन गरेको मिङ वंशका पालामा मात्र सुजु खेल्न छाडियो । त्यसैले सुजु र फुटबलबीच आधारभूत समानता भए पनि सुजुले पछि गएर फुटबलको स्वरूप पाएको भने पक्कै होइन ।

सुजु पहिले सिपाहीँहरूले मात्र खेल्थे । विस्तारै त्यो शासक र आमजनताबीच पनि चर्चित हुँदै गयो । त्यो चर्चा बढ्दै जुनुन बनेर चीनभर व्याप्त भयो । व्यावसायिक टिम बनाएर हजारौं समर्थकका माझ प्रतिस्पर्धा नै हुन थाले । चीनमा सुजुका बारेमा एउटा कथा चर्चित छ । सियाङ चु नामका एक व्यक्तिलाई डाक्टरले सुजु नखेल्ने सुझाव दिएका थिए । तर, उनले मन थाम्न सकेनन् र खेलिरहे । केही समयपछि हर्निया लागेर उनको मृत्यु भयो । त्यसैले, कम्तिमा फुटबलप्रति अहिले सबैले मरिहत्ते गर्ने शैली भने सुजुबाटै सुरू भएको प्रष्ट हुन्छ ।

तर, गोल्डबेट भने फिफाले सुजुलाई फुटबलको प्रारम्भिक स्वरूपको मान्यता दिएको प्रति सन्तुष्ट छैनन् । उनी ‘सुजु’ भन्दा ‘मार्न ग्रुक’ चाहिँ फुटबलसँग नजिक भएको दाबी गर्छन् ।

मार्न ग्रुक अस्ट्रेलियाका आदिवासीहरूले हजारौं वर्षसम्म खेलेको खेल हो । यसमा पनि फुटबलमा जस्तै बलकै प्रयोग हुन्थ्यो । लामो समयसम्म खेलिए पनि मार्न ग्रुक विस्तारै लोप भयो । तर, त्यसको अस्तित्व भने बाँकी छ, जसले फुटबलको इतिहास पूर्वीय सभ्यतामा मात्र सीमित छैन भनेर पश्चिमलाई पनि ल्याएर जोड्छ ।

तर, दुवै खेल जुन भेगमा खेलिन्थे, त्यहीँ सीमित भए । अहिलेको फुटबलजस्तो विश्वव्यापी रूपमा फैलिन सकेनन् । दुवै खेलको खेल्ने शैली फुटबलसँग मिल्थ्यो भन्नेमा कुनै दुई मत छैन । दुवै खेलले फुटबलको विकासमा टेवा पु¥याएको पनि पक्कै हो । यद्यपि दुवै खेलसँग फुटबलको प्रचलन मैले चलाएको भनेर सावित गर्न यथेष्ट आधार छैनन् ।

प्राचीन ग्रिक र रोमन राज्यमा पनि बल खेल्ने चलन थियो । तर, ती खेलमा खुट्टा मात्र होइन, हात पनि प्रयोग गर्न पाइन्थ्यो । यसैले ती खेल फुटबलभन्दा बढी रग्बीसँग नजिक भएको मानिन्छ । यद्यपि फिफाले यी खेललाई पनि फुटबलको मौलिक स्वरूपका रूपमा उल्लेख गरेको छ । फुटबल र रग्बीबीच पनि बारम्बार विवाद हुँदै आएको छ । इतिहासको कुनै कालखण्डमा एउटै खेलबाट छुट्टिएर फुटबल र रग्बी बनेको हुन सक्ने धेरैको विश्वास छ ।

४०० बीसीको आसपास प्राचीन ग्रिकमा कुँदिएको एउटा मार्बलको स्ल्याब फेला परेको थियो । त्यो मार्बलमा एक जना मान्छे खु्ट्टा खुम्च्याएर आफ्नो तिघ्रामा बल अड्याइरहेको चित्र थियो । विज्ञहरूले त्यो चित्र ‘एपिस्काइरोस’ खेलाडीको भएको निष्कर्ष निकाले । एपिस्काइरोस खेलमा हात र खुट्टा दुवै प्रयोग गर्न पाइन्थ्यो । सो खेलको लक्ष्य भनेको बललाई जसरी हुन्छ, मैदानको अन्तिमतिर भएको रेखा कटाउनु थियो । फिफाले एपिस्काइरोसलाई पहिल्यैदेखि फुटबलको मौलिक स्वरूपको मान्यता दिँदै आएको छ । २००० बीसीभन्दा अगाडिबाट सुरू भएको एपिस्काइरोसको सबै पक्ष नमिले पनि केही पक्ष भने फुटबलसँग मिल्छ ।

रोमनहरूले एपिस्काइरोसजस्तै अर्को खेल खेल्थे, हरपासटुम । यो खेलमा निकै चलाखीपूर्वक बल पास गर्दै विपक्षीलाई छलाउन निपूण हुनुपथ्र्यो । अहिलेको फुटबलजस्तै । तर, रोमनहरूलाई बललाई लात्ती हान्दा मजा लागेन । ग्लाडिएटर भएर मान्छे मार्दै रगत बगाएर मनोरञ्जन गर्ने रोमनहरूलाई हरपासटुम खेल्न अल्छी लाग्यो । रोमनहरूको नजरमा मान्छे मार्न नपाउने खेलको औचित्य थिएन । जतिले पनि हरपासटुम खेल्थे ती सबै लुकेर खेल्थे ।

एपिस्काइरोस र हरपासटुमले लामो समयसम्म प्रभाव वा चर्चा पाउन नसक्नुको दोषी भने ग्रिक वा रोमन होइनन् । त्यो समयको दोष थियो । ग्रिक र रोमनहरू वास्तवमा निकै सिर्जनशील थिए । तर, त्यो समयमा हिंसा, बर्बरता र युद्ध मात्र अन्तिम सत्य थियो । त्यस्तो वातावरणमा रगत नबग्ने खेलको अस्तित्व थिएन । हरपासटुमको एउटा किस्सा सिसेरोको एउटा पुस्तकमा पाइन्छ ।

हरपासटुम खेल्दा हानेको बलले लागेर एक जना व्यक्तिको मृत्यु हुन्छ । सो व्यक्ति त्यसबेला हजामकोमा दाह्री काट्दै हुन्छ, त्यही चक्कुले घाँटी काटिएर उसको मृत्यु भएको हुन्छ । त्यसबेला हरेक चिजमा मृत्यु चाहिन्थ्यो, रगत बग्नुपथ्र्यो । हरपासटुममा रगत बगेन, त्यसैले विस्तारै लोप भयो ।

तर, घुमिफिरी फुटबल बेलायतमै गएर ठोक्किन्छ । आधुनिक फुटबलको जग मात्र होइन, प्राचीन फुटबलको पनि जरो बेलायतसम्म पुगेको छ । जब रोमनले ब्रिटिस साम्राज्यमा हमला गरेर कब्जा गरे, उनीहरूले हरपासटुम पनि सँगै लिएर गएका थिए । युद्ध बाध्यता थियो तर त्यसबीच पनि अहिंसात्मक हरपासटुम खेल्न रूचाउने केही रोमन थिए । पाँचौं शताब्दीको सुरूवाततिर जब रोमनहरू बेलायत छाडेर फर्किए, त्यहाँ बलले खेलिने नयाँ खेल अस्तित्वमा आउँदै थियो ।

तर, त्यो ढंगविहीन र अराजक खेल थियो । मध्यकालमा खेलिएको फुटबल कोलाहलपूर्ण थियो । एकदम भीडभाड । कति जना खेलाडी हुने, कसरी खेल्ने, कसरी नखेल्ने केही नियम थिएन । कहिलेकाहीँ सिंगै गाउँ एकैपल्ट सँगै खेलिरहेको पनि हुन्थ्यो ।

त्यही खेलको एउटा रूप ‘स्रोवेटाइड फुटबल’ बेलायतमा १२औं शताब्दीतिर निकै चर्चित थियो । सो खेलमा सुँगुरको मुत्रथैलीमा हावा भरेर बल बनाइन्थ्यो र विपक्षी शहर वा गाउँको चर्चमा त्यो बल छिराउनुपथ्र्यो । त्यसले निकै विध्वंस मच्चाउँथ्यो । बेलायतका धेरै राजाहरूले त त्यसलाई बन्द गर्ने अभियान नै चलाए ।

१३१४ मा राजा एडवार्ड द्वितीयले सो खेलका सम्बन्धमा ‘ठूलो बल खेल्ने भन्दै शहरमा खैलाबैला मच्चाउने काम भइरहेको छ, यसले राक्षसी प्रवृत्तिलाई बढावा दिनुबाहेक केही गर्ने छैन’ भनेर प्रतिक्रिया दिएका थिए । एडवार्ड चौथोले त सन् १४७७ मा गैरकानुनी भन्दै फुटबल खेलमा प्रतिबन्ध लगाएका थिए । तर, त्यो राष्ट्रिय सुरक्षाको विषय थिएन, त्यसैले कसैले मानेनन् ।

अराजक फुटबलले बेलायतका निम्न वर्गमा गहिरो प्रभाव पार्दै थियो भने इटालीका कुलिन वर्गहरू क्याल्सियो नामक सौखिन खेल खेल्दै थिए । हातको बढी प्रयोग हुने यो खेल धेरै हदसम्म हरपासटुमसँग मिल्थ्यो । क्याल्सियो खेलेको देखेपछि सम्भ्रान्त ब्रिटिसहरूले आफ्नो अराजक फुटबल पनि त्यस्तो नराम्रो होइन रहेछ भन्ने महसुस गरे । त्यसलाई सभ्य बनाउन मात्र आवश्यक देखे ।

अब निम्न वर्ग मात्र होइन, बेलायतका कुलिन वर्ग पनि फुटबल खेल्न थाले । तर अराजक होइन, निकै सभ्य शैलीमा । कुलिन वर्गको साथ पाएपछि फुटबल प्राइभेट स्कुलहरूमा पनि खेल्न थालियो । फुटबलको रातारात विकास भयो, व्यापक चर्चा पायो । विस्तारै हातले खेलिने र खुट्टाले खेलिने फुटबल छुट्टिए । रग्बी र फुटबलले फरक परिचय स्थापित गरे ।

समय बित्दै गयो । सन् १८६३ आयो । फुटबलले नियम पायो । नियामक संस्था पनि पायो । त्यसपछि फुटबल अराजक रहेन । फुटबलका फ्यान मात्र अराजक थिए । अहिलेसम्म पनि छन् ।

अहिले इटालियन भाषामा क्याल्सियोको ठ्याक्कै अनुवाद फुटबल हुन्छ । फुटबलको सुरूवात गर्न क्याल्सियोको भूमिका उल्लेखनीय छ । त्यसैको कदर गर्दै इटालियन भाषामा क्याल्सियोको अर्थ फुटबल बनाइएको हो । तर, क्याल्सियो आफैंमा भने रोमनहरूको हरपासटुम खेलबाट प्रभावित थियो । र, हरपासटुम भने ग्रिकहरूको एपिस्काइरोसबाट प्रभावित ।

तर, यसबाट के पनि प्रष्ट देखिन्छ भने यी सबै खेलले कुनै न कुनै हिसाबमा आधुनिक फुटबलको विकासमा उल्लेखनीय टेवा पुर्याएका छन् । यसका साथै प्राचीन चीन र अस्ट्रेलियामा खेलिएका खेलले पनि फुटबलको विकासमा अप्रत्यक्ष भूमिका खेलेका छन् । युगौंदेखि सानाठूला विभिन्न सभ्यतामा फुटबलसँग मिल्दाजुल्दा धेरै खेल खेलिएका छन् । यी सबै खेलको समग्र इतिहासले फुटबललाई यति भव्य र समृद्ध बनाएको छ ।

त्यसैले, गोल्डबेटले भनेजस्तै फुटबल आधुनिकताबाट जन्मिएको पक्कै हो । तर, फुटबल अराजकता र कोलाहलबाट पनि जन्मिएको हो । प्राचीन र मध्यकालीन युगमा अराजकता फुटबलको महत्त्वपूर्ण पाटो थियो । सभ्यताजस्तै फुटबल खेल्ने शैली र नियम पनि समयसँगै विकसित हुँदै, फेरिँदै आजको सभ्य, आधुनिक तथा क्लिष्ट स्वरूपमा आएको छ । नफेरिएको चिज केबल एउटै छ – फुटबल खेल्नुको रमाइलो र रोमाञ्चकता ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, असोज ४, २०७६ १७:२५