कस्ताे शिक्षा वैकल्पिक, कुन वास्तविक मूलधार ?

A+ A A-

कोभिड- १८ को महामारीका कारण विश्व नै अस्तव्यस्त बनेको थियो । मानव जातिले सिर्जना गरेका सबैखाले पद्धतिहरू सङ्कटग्रस्त छन् । त्यसमध्ये आधुनिक शिक्षापद्धतिसमेत चरम सङ्कटबाट गुज्रिरहेको थियो । युनेस्को, युनिसेफ, विश्व बैङ्कका अधिकारीहरूको तथ्याङ्कअनुसार, कोभिड - १९ का कारण १८० देशका १.५७ विलियन बालबालिका युवा र विश्वका कुलमध्ये ५० प्रतिशत विद्यार्थी प्रभावित बनेका थिए Stefania Giannini, Robert Jenkins and Jaime Saavedra: 2020) । तर, अझै स्कुल कहिले खुल्लान् भन्ने निश्चित थिएन । विश्वका १०० वटा देशले आफ्नो देशमा विद्यालय कहिले खुल्छन् भनेर भन्न सकेका थिएनन् । ६५ वटा देशले आफ्ना विद्यालय आंशिक वा पूरा खोल्नेबारे योजना मात्रै सार्वजनिक गरिरहेका थिए । ३२ वटा देशले अनलाइनबाट पढाएर बाँकी शैक्षकसत्रको अन्त्य गर्ने योजना अघि सारेका थिए ।

कोभिड -१९ को यही कहरबीच यतिवेला नेपाली शिक्षाका सरोकारवालाहरू परम्परादेखि अभ्यासमा रहेको वार्षिक शैक्षिक क्यालेन्डरलाई कसरी निरन्तरता दिन सकिन्छ भनेर छलफलमा जुटेको अवस्था थियो । यसै सन्दर्भमा कोरोनाको सङ्क्रमणको त्रासले तहसनहस बनेको नेपालको आधुनिक शिक्षा पद्धति भनिएको शिक्षा लिने-दिने पद्धतिलाई नै निरन्तरता दिइरहन सबैको ऊर्जा खर्च गरिरहने कि झण्डै १६७/१६८ वर्षदेखि हामीले नेपालमा अपनाउँदै आएको आधुनिक पद्धतिकै विकल्प खोज्ने भन्ने प्रश्न पेचिलो बन्याे ।

आधुनिक अर्थात् 'ब्रोइलर शिक्षा'

यस आलेखमा अहिलेको विश्वले अङ्गीकार गरेको आधुनिक शिक्षा पद्धतिलाई मैले बिम्बका रूपमा 'ब्रोइलर शिक्षा पद्धति' नामकरण गरेको छु । 'ब्रोइलर' कुखुराबारे हामी नेपाली परिचितै छौँ । ब्रोइलर कुखुरासँग क्षमा माग्दै यसका विशेषताबारे यहाँ केही उल्लेख गर्न चाहन्छु ।

यो कुखुरा बन्द खोरमा सिर्जना गरिएको कृत्रिम वातावरणमा विकासे दाना, औषधि आदि खुवाएर छिटो-छिटो तौल फुलाएर बजारमा बेची नाफा कमाउन हुर्काइने जीव हो । यो कमजोर आन्तरिक शक्ति भएको जीव हो । खोरमा अरुले दिएको दानापानी, भिटामिन र ओखतीमा निर्भर यो जीव यति कमजोर हुन्छ कि ऊ आफैँ राम्ररी हिँड्न पनि सक्दैन, अलि ठूलो आवाज सुन्नासाथ बेहोस हुन्छ अथवा प्राण त्याग्छ । तर, यसको व्यापार गर्ने साहुजीहरूका लागि भने यो जीव खासाको नाफादायी हुन्छ । यही ब्रोइलर शिक्षा पद्धति अर्थात् आधुनिक शिक्षा पद्धतिबारे यहाँ चर्चा गरौँ ।

आधुनिक शिक्षा पद्धतिसँग आधुनिकता अथवा आधुनिकतावादको प्रसङ्ग जोडिएर आउँछ । आधुनिकताबारे पाँचौँ शताब्दीदेखि नै विमर्श हुँदै आए पनि मूलतः अठार-उन्नाइसौँ शताब्दीमा युरोपको औद्योगिक क्रान्तिपछिको आर्थिक क्रान्तिको जगमा खडा भएको सामाजिक, सांस्कृतिक, राजनीतिक, वैचारिक र सौन्दर्यशास्त्रीय चिन्तन-चिन्तन पद्धतिको जागरणकालको परिणाम थियो । विश्वव्यापीकरण र एकल सांस्कृतिक विश्वको लहर यसै चिन्तनपद्धतिको उपज हो । आधुनिक शब्दको खास अर्थ युरोपको त्यस जागरणकालअघिको पुराना भनिएका सबै कुरालाई अस्वीकार गरेर नयाँलाई स्वीकार गर्नु भन्ने हुन्थ्यो । यो अवधारणा समाजका अर्थतन्त्र, संस्कृति, शिक्षा, अन्य सामाजिक व्यवस्था र चिन्तनमा परम्परागतभन्दा फरक, उद्योग र पुँजीवादसँग सहकार्य गर्ने, तिनलाई प्रवर्द्धन गर्ने चिन्तन पद्धतिसँग सम्बन्धित थियो । यसै भएर यो आधुनिक भनिएको शिक्षालाई बुर्जुवा अर्थात् पुँजीपतिहरूको शिक्षा भनिएको हो । त्यस्तो शिक्षाले केवल पुँजीपतिहरूका लागि आज्ञाकारी र योग्य श्रमिकको आपूर्ति गर्दछ (Vladimir Lenin 1918) । यसमा पुँजीवादलाई प्रवर्द्धन गर्ने चिन्तन, कला, साहित्य, शिक्षामा जोड दिइन्छ ।

वास्तवमा ज्ञानले शक्ति उपार्जन गर्छ र शक्ति उपयोग ज्ञानबिना सम्भव हुँदैन (Foucault 1980a, p.52) । फ्रेन्च इतिहासकार तथा दार्शनिक फुकोको दृष्टिकोणजस्तै उर्लदो पुँजीवादले आफूअनुकूलको ज्ञान उपार्जनका लागि पुँजीवादी अङ्ग्रेजी आधुनिक शिक्षाको पद्धति विकास गरेको थियो र त्यो पद्धतिले विकास गरेको ज्ञानका आधारमा पुँजीवाद अहिलेसम्म जिउँदोजाग्दो बन्दै आएको छ, यद्यपि त्यसका सङ्कटहरू गहिरिँदै गएका छन् र परिणामस्वरूप आधुनिक शिक्षा पद्धति पनि सँगसँगै सङ्कटमा धकेलिएको छ ।

शिक्षा पद्धतिको सन्दर्भमा पनि विश्वले कोरोनाअघि र पछिको बिन्दुमा यो बहसलाई अघि बढाउने निश्चित छ । आधुनिकताका धेरै आयामहरूबारे विचारविमर्श भएका छन् । यसलाई शिक्षाका सन्दर्भमा जोडेर व्याख्या गर्ने प्रयत्नसमेत भएका छन् । शिक्षक, सिकाइ, विषयवस्तु, उत्तर लेखाइ, मूल्याङ्कनका सन्दर्भमा पनि आधुनिकताले एउटा खास विशेषता बोकेको हुन्छ । शिक्षाको सन्दर्भमा आधुनिकता अथवा आधुनिक दृष्टिकोण भनेको शिक्षा लिने दिने खास संरचना, पद्धति, नियम र तिनका उत्पादनसँग सम्बन्ध राख्छ । कर्मचारीतन्त्रीय संरचना, केन्द्रबाट शिक्षाको सूक्ष्म व्यवस्थापन, पदीय सोपान र जिम्मेवारी बाँडफाँट, निश्चित पाठ्यक्रम, पाठ्यपुस्तक, पाठ्यसामाग्री, विषयवस्तु, व्यवस्थापन, स्थायित्व अथवा स्थिरताको प्रबन्ध खोज्छ । शिक्षा लिनेदिने कर्मलाई एउटा व्यवसाय र शिक्षालाई उपभोग्य वस्तुका रूपमा लिन्छ ।

आधुनिकताको प्रारम्भिक चरणदेखि नै शिक्षामा आधुनिकताको प्रयोग यति सघन थियो कि औद्योगिक क्रान्तिपछिको औद्योगिक वातावरणमा रहने उद्योग/कारखानाको जस्तो वातावरणमा विद्यालयको वातावरणलाई ढालिएको थियो (Aslanargun, 2007: 197, Ayşe Derya Kahraman : 2015 मा उल्लेख भएअनुसार । विद्यालयलाई ज्ञानको केन्द्र अथवा एउटा प्रमुख संरचनाका रूपमा लिँदै शिक्षक पाठ्यक्रमको प्रयोगकर्ता, ज्ञानको हस्तान्तरणकर्ता र विद्यार्थीलाई ज्ञानको प्रापकका रूपमा लिइन्छ (Ayşe Derya Kahraman :2015, पेज ५) ।

त्यस्तै, आधुनिक सन्दर्भको विद्यालयमा आमरूपमा शैक्षिक गतिविधिलाई प्राथमिकता दिइन्छ, तर विद्यार्थीको व्यक्तिगत सन्तुष्टिलाई गौण मानिन्छ । आधुनिक शिक्षा पद्धतिले विभिन्न क्षमता भएका तर एउटै विद्यालय, कक्षाकोठाका विद्यार्थीबीच शिक्षण सिकाइमा असमान व्यवहार गर्छ । सबैलाई एउटै संरचना र शैलीमा 'स्कुलिङ' गरिन्छ ।

दोस्रो विश्वयुद्धपछि आधुनिकताको वैकल्पिक बहसका रूपमा उत्तरआधुनिकताको अवधारणा अगाडि आउन थाल्यो (Abdulazim Ali N.Elaati: 2016) । आधुनिकतावादका आधारभूत मान्यताहरूलाई विनिर्माण गर्दै उत्तर आधुनिकतावादको अवधारणा आएको थियो । उत्तरआधुनिक दृष्टिमा विद्यालय अथवा शिक्षकका शैक्षिक क्रियाकलापलाई भन्दा विद्यार्थीको व्यक्तिगत सन्तुष्टिलाई प्रधान मानिन थालियो (Ayşe Derya Kahraman :2015, पेज ५) ।

वास्तवमा मारिया मन्टेश्वरीको दृष्टिमा स्कुल स्कुल नभएर बालबालिकाको घर हो, जहाँ उनीहरू आफैँ सिक्छन्, कसैले सिकाउनुपर्दैन, केवल उनीहरूका लागि सिक्ने वातावरण बनाइदिनुपर्छ (Montessori, M. : 1949) । तर, अहिलेको हाम्रो आधुनिक पद्धतिले न स्कुललाई स्कुलजस्तो बन्न दिएको छ, न घरलाई घर बन्न दिएको छ ।

विद्यार्थी केन्द्रित शिक्षण विधि, विद्यार्थीले सिकेनन् भने शिक्षकले पढाएको अर्थ नभएको भन्ने शिक्षाको पछिल्लो अवधारणा शिक्षामा उत्तरआधुनिकतावादसँग ज्यादा सम्बन्धित अवधारणा थियो । कोभिङ- १८ ले सिर्जना गरेको आजको सन्दर्भमा विचार, चिन्तनपद्धति, अर्थतन्त्र, संस्कृति, साहित्यमा विश्व आधुनिकता - उत्तरआधुनिकता हुँदै 'डिजिटल युगमा प्रवेश गरिसकेको अवस्थामा हाम्रो शिक्षा पद्धतिचाहिँ जस्ताको त्यस्तै अघि बढाउनु कति उपयुक्त हो भन्ने प्रश्न उब्जेको छ । यो उब्जाइसँगै हामीले अभ्यास गरेको आधुनिक शिक्षाका विकल्पहरूबारे बहस सुरु गर्न तत्काल जरुरी भएको छ । तर, यो बहस अहिले कोरोनाका कारण सिर्जित लकडाउनको समयमा हाम्रा शिक्षाका सरोकारवालाहरूले गरेको जस्तो 'अनलाइन कोर्स' अथवा 'जुम बैठक'जस्ता विधि विकल्प हुन सक्दैन । ती विधिबाट शिक्षण सिकाइ सञ्चालन गर्नु भनेको प्रति प्रयोग गरेर हाम्रो पुरानै पद्धति र केवल ज्ञान / सूचना हस्तान्तरणको शैलीलाई निरन्तरता दिनु मात्र हो, यसबाट हाम्रो शिक्षा पद्धतिमा कुनै परिवर्तन आउने छैन । बरु झन् भद्रगोल र अव्यवस्था निम्तिने देखिन्छ । तर विडम्बना, हाम्रो शिक्षा मन्त्रालय मात्र होइन, देशका शिक्षक तथा शिक्षाविद्हरू पनि घुमाइफिराइ त्यही असफल र असान्दर्भिक आधुनिक शिक्षाको रटान लिएर बसेका छन् । तर, आजको कोरोना महामारीसम्म आइपुग्दा औद्योगिक अर्थतन्त्रबाट 'ज्ञानको अर्थतन्त्र'मा विश्व प्रवेश गर्दै गर्दा अब कस्तो खालको 'स्कुलिङ' हुनुपर्छ भन्ने बहसलाई अघि बढाउने माहौल बनेको स्पष्ट छ ।

वैकल्पिक बहस कोभिड - १९ ले करिब-करिब ध्वस्त बनाएको चालू शिक्षा पद्धतिकै विकल्पको खोजी गर्नु आज अधिकांश सरोकारवालाको विषय बनेको छ । बजारको मागबमोजिम चल्ने शिक्षा पद्धति नै आधुनिक शिक्षा हो । यसको प्रत्यक्ष दृष्टान्त अहिले विश्वले अङ्गीकार गरिरहेको अङ्ग्रेजी शिक्षा हो । यो शिक्षा मूलतः बच्चाको अन्तरनिहित क्षमता र चाहनाभन्दा पनि कुन विषय पढ्दा धेरै कमाउन सकिन्छ अथवा कुन विषय पढेर कुन पेसा अथवा कार्यालयमा जागिर खाँदा बढी सेवासुविधा, मानसम्मान प्राप्त गर्न सकिन्छ भन्ने सूचकबाट प्रेरित हुन्छ । यस्तो शिक्षामा सबैले देखेबुझेकै कुरा हो, अभिभावक, शिक्षक, विद्यालय, नातागोता, समाजको अपेक्षा र दबाबले बच्चाको मनोविज्ञानलाई थिचेको छ र त्यो थिचाइको बोझले बच्चाका सम्भावनाहरू पनि ध्वस्त पारिएका छन् । यस्तो शिक्षामा रमाउने बालबालिका सायदै होलान्, बरु अपवादबाहेक यस्तो आधुनिक शिक्षाले बालबालिकालाई नचाहँदानचाहँदै घिसारिरहेको छ ।

शिक्षा पद्धतिमा विद्यार्थी, शिक्षक, अभिभावक, शिक्षा अधिकारीहरूसमेत बाध्यतावश घिच्चिएका छन् । परिणामस्वरूप उनीहरूमा शिक्षा पद्धतिले अपेक्षा गरेअनुसार ऊर्जा र रचनात्मकता देखिँदैन । बालबालिकाहरू स्कुलमा प्रायः असफल भएका हुन्छन्, किनभने उनीहरू त्यहाँ 'डराएका' छन्, 'वाक्क' भएका छन् र त्यहाँको पढाइबाट 'दिग्भ्रमित' भएका छन् (Holt, J. 1995) यसका पछाडि धेरै कारण हुन सक्छन् । तीमध्ये एउटा कारण हो, यो आधुनिक शिक्षा बजारका लागि पढिदिएको हो । विद्यालय, शिक्षक, नातागोता, समाज र जागिरका लागि पढिदिएको शिक्षा हो । तर, आफ्ना लागि स्व: उत्प्रेरित भएर ज्ञान आर्जनको मार्ग फुकाउन न विद्यार्थी न शिक्षक / विद्यालय, न सरोकारवालाहरू कोही पनि लागेका देखिँदैनन् । अहिलेको आधुनिक पद्धतिले शिक्षाको त्यस्तो स्वउत्प्रेरित र आत्मसुखको प्रयोजनमा अध्ययन गर्ने संस्कृति नै निर्माण गर्दैन । यस्तो अध्ययन संस्कृति नभएको शिक्षाको मानव समाजका लागि बृहत् अर्थ पनि हुँदैन ।

वास्तवमा मारिया मन्टेश्वरीको दृष्टिमा स्कुल स्कुल नभएर बालबालिकाको घर हो जहाँ उनीहरू आफैँ सिक्छन्, कसैले सिकाउनुपर्दैन, केवल उनीहरूका लागि सिक्ने वातावरण बनाइदिनुपर्छ (Montessori, M. : 1949) । तर, अहिलेको हाम्रो आधुनिक पद्धतिले न स्कुललाई स्कुलजस्तो बन्न दिएको छ, न घरलाई घर बन्न दिएको छ । बालबालिका (Holt, J.:1995) ले भनेजस्तो डराएका, वाक्क भएका छन् र त्यहाँको पढाइबाट दिग्भ्रमित बनेका छन् । आधुनिक विद्यालय संरचनाबारे धेरै अघिदेखि वैकल्पिक बहस र अभ्यास पनि हुँदै आएका छन् । आधुनिक शिक्षाको आलोचना गर्नेहरूले जिन ज्याक रुसोको सन् १७६२ मा प्रकाशन भएको 'इमाइल' पुस्तकको सन्दर्भ लिने गर्छन् । जुन पुस्तकमा उनले शिक्षाले समाजको मागभन्दा पनि बच्चाको अन्तरनिहित क्षमताको वृद्धि गर्ने कुरालाई प्राथमिकता दिनुपर्छ भनेका थिए । उनका अनुसार परमात्मा (प्रकृति ले संसारका सबै चिजलाई राम्रो बनाएको हुन्छ तर मान्छेबीचमा आएर त्यसलाई खराब बनाउँछ (JEAN-JACQUES ROUSSEAU: NA, p. 2) । मान्छे बीचमा आउने कुरा उसले निर्देशन गरेको विधि, पद्धतिमार्फत गरिने हस्तक्षेप हो । निश्चित मूल्यमान्यता, दृष्टिकोण 'स्कुल्ड' गर्न खडा हुने संरचना, विधि, पद्धतिले फेरि पनि विभेद सिर्जना गरेको हुन्छ । स्कुलिङले न सिकाइलाई न व्यक्तिगत- सामाजिक न्यायलाई प्रवर्द्धन गर्छ, बरु यसका प्रशिक्षक (विद्यालय) ले केवल प्रमाणपत्रसहित पूर्वनिर्धारित निर्देशन मात्रै लाद्छन् । त्यसैले शिक्षाको मात्र होइन, समग्र समाजको नै 'डिस्कुलिङ' जरुरी छ ।

१८औँ शताब्दीभर विश्वका अधिकांश देशले राजनीतिक तथा सामाजिक समानता कायम गर्ने र उदाउँदो औद्योगिक वातावरण अथवा समाजलाई सफल बनाउन स्कुल शिक्षा पद्धतिलाई ढालेका थिए । उक्त शिक्षा पद्धतिले बालबालिकालाई समाजको आवश्यकताअनुसार ढाल्ने काम गर्दथ्यो । घोक्ने र सम्झने शिक्षाको परम्परालाई स्थापित गरेको थियो । यस्तो शिक्षा पद्धतिबारे १८औँ शताब्दीदेखि नै शैक्षिक चिन्तकहरूले वैकल्पिक अवधारणा प्रस्तुत गर्ने मात्र नभएर वैकल्पिक स्कुल स्थापना गर्न सुरु गरेका थिए । यस्ता शैक्षिक चिन्तकमध्ये ब्रोन्सन अल्कटको नाम उल्लेखनीय छ । उनले सन् १८३४ मा अमेरिकाको बोस्टनमा 'टेम्पल स्कुल' स्थापना गरेका थिए ।

पूर्वीय दर्शनका सन्तझैँ लाग्ने अल्कटले उक्त स्कुलमा खानपान र आध्यात्मिक चेतसहितको प्राकृतिक जीवनको अभ्यासका अलावा 'कुराकानी र प्रश्न'मार्फत सिकाउने विधि, बच्चालाई प्रोत्साहन गर्दै उनीहरूलाई स्व: विश्लेषणमा प्रोत्साहित गर्दै विद्यार्थीका अनुभव उजागर गरी पढाउने विधिको प्रयोग गरेका थिए । विद्यार्थी विद्यालयमा रमाउनुपर्छ भन्ने उनको धारणा थियो । सन् १८०८ मा प्रकाशित 'द सेन्चुरी अफ द चाइल्ड' की स्वीडिस लेखिका इलेन की बालकेन्द्रित सिकाइको प्रवर्तकमध्ये एक थिइन् । उनका अनुसार विद्यालयले विद्यार्थीलाई आफैँ ज्ञान खोज्न उत्प्रेरित गर्नुपर्छ । साथसाथै, उनको धारणा शैक्षिक स्मरण, कल्पना, इन्टेलिजेन्स र अनुभूतिमा आधारित थियो । सच्चा शिक्षा यी चार पक्षको जीवन्त अन्तर्क्रियामा हुन्छ भन्ने उनको धारणा थियो । यसका लागि आधुनिक शिक्षा सक्षम थिएन । उनी आधुनिक शिक्षाले गर्ने आमशिक्षाको (Mass education) आलोचना गर्दै वैयक्तिक शिक्षा (Individualized Education) को पक्षमा उभिएकी थिइन् (Ronny Ambjornsson 2014 p. 7 ) ।

तत्कालीन जर्मनका शैक्षिक सुधारकहरू हर्मन लिइट्ज, पाउल गेहिव, कुर्ट हानले बच्चाको पूर्ण विकासका लागि भनेर शहरी औद्योगिक जीवनका नकारात्मक असरहरूबाट जोगाउन जर्मनका ग्रामीण भेगमा ग्रामीण बोर्डिङ स्कुलहरू Landerziehungsheime स्थापना गरेका थिए । सन् १८०७ मा इटालियन मारिया मन्टेश्वरीले पहिलोपटक Casa de Bambini नामको स्कुल खोलेकी थिइन् । उनले आफ्नो प्रत्यक्ष अवलोकनबाट बालविकासलाई नजिकबाट हेरेर आफ्नो विधि विकास गरेकी थिइन् ।

सन् १८१८ मा अस्ट्रियन दार्शनिक रुडोल्फ टेइनरले वाल्डॉल्फ स्कुलको स्थापना गरेका थिए । यति मात्र होइन मूलधारको आधुनिक भनिने स्कुलमा आफ्नो रचनात्मक शिक्षण विधि प्रयोग गरी शिक्षण गर्ने केही विश्वप्रख्यात शिक्षकले आधुनिक पद्धतिको स्कुल छोडेर आफैँले स्कुल स्थापना पनि गरेका थिए ।

फ्रेन्च शिक्षाविद् सेलेस्टिन फ्रेइनेटले उनले स्वतन्त्र रूपमा विद्यालयमा प्रयोग गरेको शिक्षण विधिका कारण विद्यालयले आधिकारिक रूपमा आलोचना गरेपछि उनले पब्लिक स्कुल शिक्षकबाट राजीनामा दिएर फ्रान्सको दक्षिण-पूर्वी शहर भेन्समा आफ्नै पहलमा स्कुल खोलेका थिए । त्यस्तै, अमेरिकामा शिक्षाले घोक्ने र कण्ठ गर्ने भन्दा पनि क्रियाकलाप, अनुभव र समझमा केन्द्रित भई मूलतः बालबालिकाको आवश्यकतालाई सम्बोधन गर्नुपर्छ भन्ने मूल मर्मलाई आत्मसात् गरेर जोन डिवे, फ्रन्चिस पार्कर र अन्य शिक्षा अभियन्ता मिलेर 'प्रोगेसिभ एजुकेसन'को अभियान नै चलाएका थिए । यी सबै स्कुलहरू आधुनिक शिक्षाको मूलधारको विकल्पमा शिक्षा र शिक्षण विधिको विशिष्ट पद्धति र दर्शनमा आधारित थिए । तर, पछिपछि यी विद्यालय पनि व्यापारीकरण हुँदै मूल मर्मबाट टाढिएर अहिले विश्वव्यापी सञ्जाल भएका निजी स्कुलमा रूपान्तरण भएका छन् ।

आधुनिक शिक्षाको खास अर्थ नेपालका विद्वान् पुर्खा नयराज पन्तले भनेजस्तो 'त्रिखण्डी शिक्षा' हो । यसको अर्थ १०० पूर्णाङमा ३३-३५ अङ्क ल्याए विद्यार्थी पास हुन्छन् । यस्तो पद्धति अहिले आधुनिक भनिएको र हामीले अपनाएको पद्धतिको विद्यालय तहदेखि विश्वविद्यालय तहसम्म अभ्यासमा छ ।

सन् १८६० देखि १८७० बीचमा वैकल्पिक शिक्षाबारे विश्वव्यापी अभियान चलेको थियो । युरोपमा इभान इलिच, ए.एस. नेल, हार्टमुट भोन हेन्टिगजस्ता शिक्षा अभियन्ताहरू, अमेरिकामा जोन हल्ट, जोनाथन कोजोल, हर्बट कोहल, ब्राजिलमा पाउलो फ्रेरेजस्ता व्यक्तिहरूले अभियान चलाएका थिए । उनीहरूले तत्कालीन मूलधारको भनिएको आधुनिक शिक्षाका शिक्षण सिकाइ क्रियाकलाप, विधि तथा त्यसले उत्पादन गर्ने बालबालिकाको गुणस्तरबारे प्रश्न उठाएका थिए । पछिल्लो आधुनिक समयमा मात्र होइन, मूलधारको भनिएको राज्यसत्ताले सञ्चालन गर्ने (आधुनिक) शिक्षा पद्धतिबारे प्लेटोकालीन समयमा पनि विकल्पहरू सोच्न थालिएको थियो । सैन्य र राजनीतिक जीवनबाट वाक्क भएका प्लेटोले ग्रिकको राजधानी एथेन्समा व्यक्तिगत मुनाफाका लागि नभएर समाज बदल्ने गतिला राजनीतिज्ञ, दार्शनिक, शासकहरूलाई गतिलो सल्लाह दिने विवेकी सल्लाहकार तयार गर्ने उद्देश्यले ३८७ विसीईमा एकेडेमी नामको स्कुल खोलेका थिए, (Brian Proffitt: 2004) जुन विद्यालयबाट एरिस्टोटलजस्ता व्यक्ति उत्पादन भएका थिए । वर्तमान आधुनिक शिक्षा पद्धतिकै पक्षपोषक बेन्जामिन ब्लुमले सन् १८५६ मा अघि सारेको र पछि केही परिमार्जन भएको सिकाइका तहहरूमा सम्झने घोक्ने, बुझ्ने, प्रयोग गर्ने, विश्लेषण-विमर्श गर्ने, मूल्याङ्कन गर्ने र थप सिर्जना गर्ने चरणबाट गुज्रिएको हुन्छ भन्ने व्याख्यान छ । तर, हाम्रो आधुनिक शिक्षा पद्धतिले ब्लुमको ‘सम्झने घोक्ने ज्ञान'को तहमा नै आफूलाई सीमित गरेको छ ।

विगत शताब्दीयौँदेखि विश्वले अङ्गीकार गरेको अङ्ग्रेजी अथवा आधुनिक शिक्षा पद्धतिले शिक्षाको खास मर्मलाई आत्मसात् गर्न पनि नसकेको तथ्य अनुभवबाट पनि प्रमाणित भइसकेको छ । ब्राजिलका विश्वप्रसिद्ध शिक्षाविद् पाउलो फ्रेरेको संश्लेषण यस्तो छ : यहाँ शिक्षकले आफूले जम्मा गरेका सूचना विद्यार्थीको टाउकामा थुपार्ने गर्छन् । शिक्षक पढाउँछ, विद्यार्थी पढाइन्छन् । शिक्षकले सबै कुरा जानेका हुन्छन् अनि विद्यार्थी केही पनि जान्दैनन् । शिक्षकहरू सोच्छन्, अनि विद्यार्थीलाई त्यसबारे सोच्न लगाउँछन् । शिक्षकहरू कुरा गर्छन्, अनि विद्यार्थी विनम्रतापूर्वक सुन्छन् । शिक्षक अनुशासित हुन्छन्, अनि विद्यार्थीलाई अनुशासित गराइन्छ । शिक्षकले आफूखुसी विषयवस्तु छनोट गर्छन्, उनीहरू आफ्नो छनोट विद्यार्थीमा लाद्छन्, अनि विद्यार्थी चुपचाप पालना गर्छन् । शिक्षकहरू अभिनय (गरेर देखाउँछन्) गर्छन्, अनि विद्यार्थी शिक्षकको गराइ हेरेर आफैँ दिग्भ्रमित हुन्छन् । शिक्षक विद्यार्थीसँग कुनै परामर्श नगरी विषयवस्तु छनोट गर्छन्, अनि विद्यार्थी त्यसलाई फटाफट ग्रहण गर्छन् । जब शिक्षकलाई आफ्नै विषयवस्तुको आधिकारिकताबारे प्रस्टता हुँदैन, अनि तिनले विद्यार्थीको मुख जबर्जस्ती थुन्छन् । शिक्षक सिकाइ प्रक्रियाका विषय हुन् भने विद्यार्थी वस्तु (Freire, P. : 2000, p. 71) । आधुनिक शिक्षा पद्धतिमा अर्को महत्त्वपूर्ण पक्ष अङ्ग्रेजी भाषा पनि शिक्षा विमर्श हो । भाषा विद्यार्थीका लागि अझ पूर्वप्राथमिक-प्राथमिक तहका स-साना बालबालिकाहरूका लागि अति महत्वपूर्ण सवाल हो । ब्रिटिस समाजशास्त्री वसिल वर्नस्टिनका अनुसार बच्चाको घरमा बोलिने भाषा र स्कुलमा बोलिने भाषा फरक हुँदा बच्चाको सिकाइ स्तरमा धेरै प्रभाव पार्छ । बच्चाले प्रतिनिधित्व गर्ने सामाजिक-आर्थिक वर्गले पनि उसले बोल्ने भाषाको स्तर फरक हुन्छ । जसको घरमा बोल्ने भाषा र स्कुलको भाषा समान भयो, उसको प्रस्तुति र सिकाइ उपलब्धि घरमा बोल्ने एउटा भाषा र स्कुलमा बोल्ने अर्को भाषा भएका विद्यार्थीभन्दा धेरै राम्रो हुन्छ (Basil Bernstein: 2003) । नेपालमा अहिले १२३ वटा भाषाहरू अस्तित्वमा छन् (Central Bureau of Statistics : 2012) । तर, यहाँको शिक्षा पद्धतिमा नेपाली र अङ्ग्रेजी भाषाको वर्चस्व छ र मातृभाषा अथवा मातृभाषामा शिक्षाको 'कुरा' दशकौँदेखि केवल 'हुँदै' आएको छ । भाषाको कारण नेपालका विद्यालयमा गैरनेपाली अङ्ग्रेजीभाषी समुदायका बालबालिकाका लागि कति चुनौती व्यहोर्नुपरेको होला त्यसको लेखाजोखा छैन । विश्वले नै अग्रणी मान्ने समाजशास्त्रीले पनि आधुनिक शिक्षाको कडा आलोचना गरेका छन् ।

समाजशास्त्री दुर्खिमले शिक्षा - (आधुनिक) लाई 'भ्रामक चेतनाको मुकाम' भनेका छन् । अर्का समाजशास्त्री मेक्स वेवरले शिक्षा (आधुनिक) लाई मूलत: 'सामाजिक शक्ति अभ्यास गर्ने वैधानिक आधार मानेका छन् (Tricia Broadfoot: 1978 पेज ५ मा उल्लेख भए अनुसार) । अर्का अग्रणी समाजशास्त्री पियरे बर्जुका अनुसार शैक्षिक संस्कृतिका रूपमा आधुनिक पश्चिमी समाजका सम्भ्रान्तहरूको सांस्कृतिक एकाधिकारलाई शिक्षामा हुलिएको छ । शिक्षा पद्धति भनेको (विद्यालय-विश्वविद्यालय) विगतका सांस्कृतिक विरासत (सगृहीत सूचना) लाई एक पुस्ताबाट अर्को पुस्तामा हस्तान्तरण गर्ने प्रथागत संयन्त्र हो । यसले मूलत: विद्यमान सांस्कृतिक पुनरोत्पादन, सामाजिक पुनरोत्पादन र शक्ति सम्बन्धको पुनरोत्पादन अथवा विद्यमान वर्गीय अवस्थाको पुनरोत्पादन मात्र गर्दछ (Pierre Bourdieu and Jean-Claude Passeron: 1990, 2nd edition, p. 10) । यसको अर्थ अहिले समाजमा जस्तो वर्गीय विभेद छ, त्यस्तै प्रकृतिका विद्यालय संरचनाहरू छन् । आ-आफ्नो वर्गीय प्रतिनिधित्व गर्ने विद्यालय अथवा शिक्षाले मूलतः सोही वर्गको पुनरोत्पादन गर्छन् । एउटा उदाहरणका लागि नेपालमा रहेका निजी र सामुदायिक विद्यालयले भिन्न खालका वर्गको पुनरोत्पादन गरिरहेका छन् । नेपालमा पनि मूलधारमा रहेको आधुनिक अङ्ग्रेजी शिक्षाको विकल्पमा पुरानो गुरुकुलीय शिक्षापद्धतिबाहेक पनि पछिल्लो समयमा रैथाने र राष्ट्रवादी सोचसहित व्यक्तिको प्रतिभा निखार्ने पूर्ण शिक्षाको अभ्यास पनि भएको थियो ।

आधुनिक शिक्षाको खास अर्थ नेपालका विद्वान् पुर्खा नयराज पन्तले भनेजस्तो 'त्रिखण्डी शिक्षा' हो । यसको अर्थ १०० पूर्णाङमा ३३-३५ अङ्क ल्याए विद्यार्थी पास हुन्छन् । यस्तो पद्धति अहिले आधुनिक भनिएको र हामीले अपनाएको पद्धतिको विद्यालय तहदेखि विश्वविद्यालय तहसम्म अभ्यासमा छ । अझ प्रयोगात्मक परीक्षा, सेमेस्टर परीक्षाका परियोजना कार्य र थेसिसका मूल्याङ्कनमा अधिकांश विद्यालय-विश्वविद्यालयमा विद्यार्थीलाई हचुवाको भरमा अङ्क दिइन्छ । यस्तै उदार कक्षोन्नतिको गलत बुझाइ र अभ्यासको कारण विद्यालय तहमा विद्यार्थीमा आधारभूत सिकाइ स्तर नभए पनि माथिल्लो कक्षामा लगिन्छ । यस्ता जनशक्तिबाट विद्यार्थीको अन्तर्निहित प्रतिभा प्रस्फुटन हुने अथवा पूर्ण क्षमता विकास हुने कुराको कल्पनासमेत गर्न सकिँदैन । यसले आफ्नै मिहिनेतमा विकास भएका बाहेक आमशिक्षाको अर्थमा नागरिकलाई केवल अक्षर-अङ्क चिन्ने र घोक्ने मात्र बनाउँछ । आफैँ ज्ञानउपार्जनभन्दा पनि अरूले तयार पारेको ज्ञान घोक्न पनि ठसठसी कन्नुपर्ने जनशक्तिको निर्माण गर्दछ । नेपालमै पनि यस्तो त्रिखण्डी शिक्षाको कुनै अर्थ छैन भन्दै इतिहासकार नयराज पन्तले ८० वर्षअघि वैकल्पिक अभियान चलाएका थिए ।

नयराज पन्तका अनुसार त्रिखण्डी विद्या आर्जन गरेर उत्पादन भएकाहरूको त्रिशङ्कको अवस्था छ । यिनीहरू न अनपढ नै हुन्, न त पठित । यिनीहरूको पढाइले न यिनीहरूलाई सुख शान्ति दिन्छ, न त राष्ट्रको आवश्यकतालाई नै पूरा गर्न सक्छ । हामी नेपालीले अङ्ग्रेजी परीक्षा पद्धतिमा पढ्न थालेको पनि १०० वर्ष नाघिसक्यो । यस अवधिमा यो शिक्षा पाएका केही व्यक्तिले धन, मान कमाएर बिलासिताको जिन्दगी बिताउनुबाहेक विद्याको क्षेत्रमा केही पनि गर्न सकेका छैनन् । वृत्ति पाएर विदेश पढ्न गए पनि पढेर आएपछि न त्यताको विद्या परम्परालाई यता ल्याउन सकेका छन्, न त नयाँनयाँ वैज्ञानिक खोज तथा आविष्कारहरू यता गर्न सकेका छन् । खालि त्यताको देखासिकी गरेर यता नक्कल उतारेका मात्र छन् । (पन्त नयराज, भट्टराई देवेन्द्र : २०७६ मा उद्धृत गरिएअनुसार) ।

नयराज पन्तको भनाइ हुन्थ्यो, 'यदि पाश्चात्य शिक्षाप्राप्त स्नातकहरूमा कार्यक्षमता ज्ञान आउँदो हो त उनीहरूले पढेका विषयमा काम भएको देखिने थियो । डाक्टरी पढेकाले यहीँ औषधि निर्माण गर्दै नयाँनयाँ औषधि बनाउँथे, विदेशीको दलाल बन्ने थिएनन् । इतिहास पढेकाले पनि आफ्नो देशको ऐतिहासिक साधनको अन्वेषण र अध्ययन गरी शुद्धसँग सम्पूर्ण इतिहास तयार पार्ने थिए, विदेशीले लेखेको पुस्तकलाई ब्रह्मवाक्य मानी बस्दैनथे । यी कुरा देख्ता अङ्ग्रेजी पढेका मानिसमा कार्यक्षमता नभएको स्पष्टै देखिन्छ । यदि ठूल्ठूला पदमा बस्नु नै कार्यक्षमता भएको लक्षण हो भने राणाजीका प्यारा चाकडीबाज अपढ भए पनि ठूलै पदमा बसेका हुन्थे । तर, तिनीहरू आफैँ उन्नति गर्ने क्षमता नभएर नै चाकडीबाज बनेका थिए । त्यसकारण अङ्ग्रेजी त्रिखण्डी शिक्षा पद्धतिलाई छाडी ग्रन्थ कण्ठस्त पारी कार्यक्षमता पैदा गर्ने पाठ्यक्रम चलाउनुपरेको हो (उही) ।'

हामी नेपालीले अङ्ग्रेजी परीक्षा पद्धतिमा पढ्न थालेको पनि १०० वर्ष नाघिसक्यो । यस अवधिमा यो शिक्षा पाएका केही व्यक्तिले धन, मान कमाएर विलासिताको जिन्दगी बिताउनुबाहेक विद्याको क्षेत्रमा केही पनि गर्न सकेका छैनन् ।

यति मात्र होइन, नयराज पाठशालामा विद्यार्थी भर्ना गर्ने अभिभावकले 'अङ्ग्रेजी आदि विदेशी भाषा नपढे पनि उच्च ज्ञान आउन सक्दछ तथा जीवन निर्वाह गर्ने धनउपार्जन गर्न सकिन्छ भन्ने कुरामा मभित्र हृदयदेखि विश्वास गर्दछु' भनेर हस्ताक्षर गरेको हुनुपर्थ्यो । यसका साथै भर्ना हुँदा विद्यार्थीले 'यस पाठशालाको परिश्रमलाई विदेशी भाषामा चढ्ने खुड्किलो मैले बनाएँ भने विद्रोह गरेको पाप मलाई लागोस्' भन्ने प्रतिज्ञा गर्नुपर्थ्यो (भट्टराई देवेन्द्र : २०७६) ।

नयराज पन्तको यो अभ्यासले आधुनिक भनिएको अङ्ग्रेजी शिक्षाको विरुद्धमा उनी कति बलियोसँग उभिएका थिए भन्ने देखिन्छ । पन्त र पन्तको स्कुलिङमा हुर्केका व्यक्तिहरूले नेपालको समाज, संस्कृति, इतिहासको क्षेत्रमा गरेको अध्ययन / योगदान चिरकालसम्म सम्झिइनेछ । पन्तबाहेक केही अरु नेपाली विद्वान्ले पनि वैकल्पिक रूपमा अभ्यास गरेको पद्धति धेरैजसो टिक्न नसकेर बन्द भए तर तिनले मार्गदर्शन गरेको पद्धतिलाई आज पुनः सम्झिनुपर्ने भएको छ । नेपालमै पछिल्लो कालखण्डमा दुई दशकभन्दा ज्यादा समय अंग्रेजी विषयका शिक्षक तथा प्रधानाध्यापकको रूपमा निजी तथा सामुदायिक विद्यालयमा काम गरेका मात्र होइन, नेपालको पेसागत आन्दोलनमा राष्ट्रियस्तरका शिक्षक नेताको रूपमा पहिचान बनाएका, आध्यात्मिक अभिमुखीकरण र योग अभ्यासबाट खारिएका स्याङ्जाका पदमप्रसाद पाण्डेयले आफ्नो छोरा कृष्णबाबु पाण्डेयलाई विद्यालय नपठाई घरमै गरेको 'स्वउत्प्रेरित शिक्षा'को अभ्यास पनि एउटा वैकल्पिक शिक्षाको उदाहरणका रूपमा लिन सकिन्छ (Pande: 2017) । यी आधारमा हेर्दा नेपालमा मात्र नभएर केही अपवादबाहेक आधुनिक शिक्षा पद्धतिका ‘ग्राजुयट'हरूले भन्दा 'ड्रप आउट'हरूले विश्वमा तरक्की गरेर देखाउनुको पछाडि यस्तै पृष्ठभूमिले काम गरेको हुन सक्छ ।

बिल गेट्स, मार्क जुकरवर्ग, स्टिभ जब्सलाई अहिलेको विश्वका केही उदाहरणका रूपमा लिन सकिन्छ । उन्नाइसौँ शताब्दीका अमेरिकी साहित्यका पितासमेत भनिने मार्क ट्वाइनले कुनै बेला 'मेरो जीवनको वास्तविक शिक्षा/सिकाइसँग मैले विद्यालय-विश्वविद्यालयमा सिकेका कुरा कहिल्यै जोडिएनन्' भनेका थिए Samuel Berkley MEd; Sailor J. Mullen : 2017मा उल्लेख भएअनुसार । यी उदाहरणहरू हेर्दा विद्यालय - विश्वविद्यालय पद्धतिभन्दा पनि आफ्नो स्वाध्यायन र साधनाले आफ्नो क्षेत्रमा केही गरेका व्यक्ति ज्यादा देखिन्छन् ।

हाम्रा पूर्वीय अथवा पश्चिमी बौद्धिक पुर्खाहरूको दृष्टिकोणमा पनि शिक्षा आजको जस्तो आधुनिक शिक्षा होइन । विवेकानन्दले व्यक्तिसँग पहिला नै भएको पूर्णता प्रकट हुनुलाई शिक्षा मानेका छन् । ज्ञान मान्छेभित्रैबाट आउने हो । ज्ञानको अनन्त पुस्तकालय मान्छेको दिमागमै छ । सिक्नु भनेको आत्मामा छोपिएको कुरालाई हटाउनु हो । विवेकानन्दका अनुसार न्युटनको गुरुत्वाकर्षणसम्बन्धी ज्ञान न्युटनको दिमागमै थियो । रवीन्द्रनाथ ट्यागोरले शिक्षालाई सूचना मात्र होइन, सहअस्तित्वमा बाँच्न सिकाउने कलाका रूपमा बुझेका थिए । ऋग्वेदका अनुसार शिक्षाले मान्छेलाई स्वतन्त्र र इगोरहित बनाउँछ (भगीरथ साहु : २००२) । शङ्कराचार्यको विचारमा शिक्षा आत्मानुभूति हो । कनदको दृष्टिमा शिक्षा आत्मसन्तुष्टि हो । कौटिल्यको दृष्टिमा शिक्षा राष्ट्रभक्ति हो । पाणिनीको दृष्टिमा शिक्षा प्रकृतिबाट पाइने तालिम हो । याज्ञवल्क्यको दृष्टिमा व्यक्तिलाई चरित्रवान् बनाई समाजका लागि उपयोगी बनाउनु शिक्षा हो (OP Dhaman:2008) । जे. कृष्णमूर्तिको दृष्टिमा शिक्षा व्यक्तिलाई परिपक्व र स्वतन्त्र बनाई प्रेम र भलाइमा लगाउनु हो । आधुनिक समयका एपीजे अब्दुल कलामको दृष्टिमा शिक्षा व्यक्तिलाई स्वायत्त, स्वउत्प्रेरित र अनुशासित सिकारु बनाउनु हो (S.Samual Ravi: 2011) । उता हामीले पश्चिमका भनिएका दार्शनिकहरूको शिक्षासम्बन्धी बुझाइ पनि हाम्रो पूर्वीय दर्शनको भन्दा फरक छैन । पेस्तालोजीको दृष्टिमा व्यक्तिभित्र रहेको शक्तिको प्राकृतिक, सामञ्जस्यपूर्ण र प्रगतिशील विकास हुनु शिक्षा हो (OP Dhaman:2008) ।

सुकरातका दृष्टिमा शिक्षा भनेको प्रत्येक व्यक्तिभित्र रहेको कमजोरीलाई हटाई सत्यको खोजी गर्नु हो । प्लेटोको दृष्टिमा शिक्षा भनेको उचित समयमा दुःख र सुख अनुभूति गर्ने क्षमता हो । प्लेटोका शिष्य एरिस्टोटलको दृष्टिमा शिक्षा स्वस्थ शरीरमार्फत परम सत्य, भलाइ र सुन्दरताको अनुभूतिसहित पूर्ण सन्तुष्टि प्राप्त गर्नु हो (S.Samual Ravi :2011) । रुसोको दृष्टिमा व्यक्तिको स्वविकास (development from within) हो । इम्यानुअल कान्टका दृष्टिमा शिक्षा भनेको व्यक्तिभित्र रहेको सम्भावनाहरूको पूर्णता हो (S.Samual Ravi: 2011) । अगस्ट फोरवेलको दृष्टिमा शिक्षा भनेको व्यक्तिभित्र रहेका प्रतिभाहरूको उजागर गर्नु हो । यो व्यक्तिभित्र चेतना, प्रेम र स्वतन्त्रता विकास गर्ने प्रक्रिया हो ।

अमेरिकी आधुनिक शिक्षा अभियन्ता जोन डिबेको विचारमा शिक्षा भनेको व्यक्तिमा आफूवरिपरिको परिस्थितिलाई सम्हाली सम्भावनाहरू पूरा गर्ने सामर्थ्य विकास गर्नु हो । यी दृष्टान्तहरूलाई हेर्दा संसारका सबै बौद्धिक पुर्खाहरूको शिक्षासम्बन्धी बुझाइमा एकमत छ । के हामीले अपनाएको आधुनिक अथवा अङ्ग्रेजी शिक्षाले ती पुर्खाहरूको शिक्षासम्बन्धी भावनालाई समेटेको छ त ? भन्ने प्रश्न उब्जाएको छ । पूर्व, पश्चिम, उत्तर दक्षिणको ज्ञान, दर्शनभन्दा पनि उपनिवेशकालीन अङ्ग्रेजहरूको शिक्षालाई नै हामी आधुनिक शिक्षा पद्धतिका रूपमा अङ्गीकार गरेर उद्योग व्यापार र समग्रमा केवल नाफाखोर पुँजीवादलाई पक्षपोषण गर्ने तर 'आफूलाई बिर्सने' शिक्षालाई अपनाइरहेका छौँ भन्ने स्पष्ट हुन्छ । अहिले संसारभर अभ्यासका रूपमा रहेको अङ्ग्रेजी आधुनिक शिक्षाको पक्षमा उभिने ऑट संसारका कोही पनि बौद्धिकसँग छैन । कुनै पनि स्थापित बौद्धिक पुर्खा तथा अहिलेका समकालीन बौद्धिकले अहिलेको अन्धाधुन्ध र बेथितिपूर्ण शिक्षा पद्धतिको वकालत गरेका पनि छैनन् । अझै पनि अङ्ग्रेजी भाषाको साम्राज्य विश्वमा भए पनि हिजोको अर्थराजनीतिक स्वरूपको अङ्ग्रेज साम्राज्यवाद त छैन, तर पनि यस्तो शिक्षा पद्धतिसँग लट्ठिएर समकालीन विश्व र विद्वान्‌समेत सम्मोहित आज्ञाकारी भई लुरुलुरु किन पछि लागेका छन्, किन विद्यालय, विश्वविद्यालयमा बासी पाठ्यक्रम, पाठ्यपुस्तकको रटान लगाइरहेका छन् ? अब यसबारे बहस गरी मानव जातिको शिक्षा लिने दिने पद्धतिलाई आजको नयाँ परिस्थितिमा बदल्ने आँट गर्नुपर्छ । विश्वलाई मानव जाति बस्न योग्य बनाउने हो भने शिक्षा पैसाका लागि होइन, शिक्षा जीवनका लागि हो भन्ने हाम्रा बौद्धिक पुर्खाको 'थेसिस'लाई पुनर्स्थापित गर्न जरुरी छ ।

एक-दुईवर्षे विकल्प माथिका बौद्धिक दृष्टान्तसहित कोभिड- १५ को सन्दर्भमा अहिलेको आधुनिक शिक्षाकै विकल्प खोज्नुपर्ने प्रस्तावपछिको दोस्रो विकल्प हो, अहिलेको आधुनिक शिक्षा पद्धतिलाई केही परिमार्जन गरी अलि उपयोगी बनाउने प्रस्ताव । यो कोणबाट हेर्दा नेपालका लागि सबभन्दा उत्तमः विकल्प एक शैक्षिकसत्रका लागि सम्पूर्ण शैक्षिक संस्था पूर्णरूपमा बन्द गरी सरकारले गर्ने विद्यालय सञ्चालन खर्च, सार्वजनिक शिक्षा सुधार्न राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय सङ्घ, संस्था तथा दाताले खर्च गर्ने लगानी सामुदायिक विद्यालयमा अध्ययनरत दलित, गरिब र सीमान्तकृत समुदायका अभिभावकहरूको उत्पादनमुखी आयआर्जनका कार्यक्रममा एउटा बलियो संयन्त्र बनाई प्रयोग गर्नु नै देखिन्छ । यही विकल्पमा गर्न सकिने अर्को कार्यक्रम हो- विद्यार्थीले मात्रै पढ्ने हाम्रो विद्यालय-विश्वविद्यालय परम्परामा अबको एक वर्ष शिक्षक र प्राध्यापकले पढ्ने अथवा उनीहरूलाई पढाउने वातावरण निर्माण गर्ने उत्तम अवसर हुन सक्छ ।

खासगरी स्थायी शिक्षक र प्राध्यापक भइसकेपछि पढ्नै पर्दैन, आफ्नो विषयमा विकसित भएका, बहसमा आएका अनुसन्धान तथा तथ्यहरूमा जानकार हुनु पर्दैन भन्ने प्रवृत्ति देखिन्छ । वर्षौंसम्म एउटा पनि अनुसन्धानमूलक लेख नलेखी प्राध्यापक र विज्ञ हुने परम्परालाई तोड्न पनि यो विकल्प उपयुक्त हुने देखिन्छ । यो एक शैक्षिकसत्र विद्यार्थीले होइन, शिक्षक र प्राध्यापकले पढ्ने, अनुसन्धान गर्ने, नेपालको आन्तरिक विविध मुद्दाहरूमा चिन्तनमनन गर्ने र अर्को शैक्षिकसत्रमा विद्यालय-विश्वविद्यालयमा प्रयोग गरी नेपालको शैक्षिक गुणस्तर उठाउने सङ्कल्प गर्नु नै यो विकल्पको मूल मर्म हो । यसरी विद्यालय बन्द गर्दा विद्यार्थीलाई स्वअध्ययनका लागि उत्प्रेरित गर्ने र बेला-बेलामा शिक्षक प्राध्यापकले सूचना प्रविधिको प्रयोग गरी मार्गनिर्देश पनि गरिरहने गर्नु उपयुक्त हुन्छ । अथवा विद्यार्थीलाई निःशुल्क रूपमा इन्टरनेट प्रदान गरी स्वेच्छिक रूपमा छोड्न पनि सकिन्छ । वर्षौंसम्म समय बर्बाद गरिहेका विद्यार्थी र स्रोतसाधन बर्बाद गरिरहेको राज्यका लागि अब एक वर्षको अर्को प्रयोगलाई हेर्ने विकल्प उपयुक्त नहुनुपर्ने कारण देखिँदैन । कक्षा ३ सम्मका बालबालिकाहरूलाई अभिभावकले मार्ग दर्शन गर्न सक्छन् । पूर्वप्राथमिक विद्यालयका बालबालिकाहरू जसलाई २ वर्षको उमेरदेखि नै घरमा हेरचाह गर्नका दुःखले अथवा अभिभावकका व्यावसायिक व्यस्तताले विद्यालयरूपी जेलमा पठाइ बच्चाको मनस्थिति ध्वस्त गर्ने प्रवृत्तिलाई बन्द गरी अभिभावकको रेखदेखमा उनीहरूलाई स्वच्छन्द छोड्ने अनिवार्य प्रबन्ध गर्न सकिन्छ । वैकल्पिक बहस शिक्षित अभिभावकले पनि यो वर्ष आफ्ना दैनिक कामका अलावा बालमनोविज्ञान र सिकाइसम्बन्धी कुराहरूको अध्ययन गर्ने, आफ्ना बालबालिकाका गतिविधिहरूलाई नजिकबाट हेर्ने बुझ्ने काममा संलग्न गराउने अवसरका रूपमा उपयोग गर्न सक्छन् । शिक्षाको उद्देश्य बालबालिकालाई 'आलोचनात्मक चिन्तन' र 'स्वतन्त्र निर्णय' को संस्कार र क्षमता बालबालिकालाई दिनु हो । लेखपढ गर्न र आफैँ विभिन्न स्रोतको खोजी गरी आलोचनात्मक रूपमा अध्ययन गर्ने सामर्थ्य र अध्ययन संस्कृतिको विकास गर्ने हो भने आजको युगमा कुनै पनि बालबालिकाका लागि परम्परागत ढर्राका अहिलेका जस्ता हाम्रा विद्यालय चाहिँदैनन् । कामचलाउ विकल्प यो परम्परादेखि चलिआएको शिक्षा पद्धतिलाई जसोतसो सम्हाल्ने विकल्प हो । अहिलेकै चालू शैक्षिकसत्रको पढाइ पनि सम्हालिने अवस्था अझै छ । हाम्रो देशमा विद्यालय सञ्चालन हुने जम्मा २२० दिन हो । यस हिसाबमा अझै दुई महिना विद्यालय खुल्न सकेनन् भने पनि एउटा कक्षामा रहने विद्यार्थी सङ्ख्या घटाएर, बिहान, दिउँसो, साँझको समय प्रयोग गरेर कक्षा सञ्चालन गरी कोर्ष पूरा गर्न सकिन्छ । अहिले पनि बालबालिकाहरूले विभिन्न औपचारिक अनौपचारक माध्यमबाट केही न केही सिकिइरहेका छन् । सरसफाइको व्यवस्था, भौतिक दूरी आदि कायम गरेर कक्षा पाँचदेखिमाथिका कक्षामा यो अनुशासन कायम गर्न सम्भव हुन्छ । शिक्षक र विद्यार्थीले अतिरिक्त कक्षाको मिहिनेत गर्नुपर्छ । अनावश्यक बिदाहरू र दसैँतिहारजस्ता लामा बिदाहरूलाई पनि यो वर्ष कटौती गर्न सकिन्छ ।

खासगरी स्थायी शिक्षक र प्राध्यापक भइसकेपछि पढ्नै पर्दैन, आफ्नो विषयमा विकसित भएका, बहसमा आएका अनुसन्धान तथा तथ्यहरूमा जानकार हुनु पर्दैन भन्ने प्रवृत्ति देखिन्छ । वर्षौंसम्म एउटा पनि अनुसन्धानमूलक लेख नलेखी प्राध्यापक र विज्ञ हुने परम्परालाई तोड्न पनि यो विकल्प उपयुक्त हुने देखिन्छ ।

अहिले कोरोनाको विश्वव्यापी लकडाउनका वेला विभिन्न शिक्षक सङ्गठनका नेताहरू, शिक्षाविद, राजनीतिका दलका कार्यकर्ता, शिक्षाका अभियन्ताहरूका बीच बहुचर्चित जुम, टिम माइक्रोसफ्ट आदि प्रविधिलाई प्रयोग गरेर व्यापक छलफल भइरहेको छ । छलफलको केन्द्रीय विषयवस्तु अहिलेको विद्यालय पद्धतिलाई कसरी निरन्तरता दिने भन्ने नै छ । विद्यालय पद्धतिअन्तर्गत अघिल्लो वर्षको वार्षिक परीक्षाको नतिजा कसरी सार्वजनिक गर्ने, भर्ना कसरी सुरु गर्ने, अनलाइन पद्धतिवाट अथवा इमेलबाट गृहकार्य पठाइ बालबालिकालाई पढाइलेखाइमा कसरी अभ्यस्त राख्ने भन्ने छलफल गरिएको देखिन्छ । अहिले विश्वका सबै देशले आफ्नो विद्यालय - विश्वविद्यालयहरूले पनि विद्यार्थीको पढाइलाई कसरी निरन्तरता दिने भन्ने विषयमै केन्द्रित गरेका छन् र सबैको सूचनाप्रविधिको प्रयोग गरेर परिस्थिति सहज नभएसम्मको सङ्क्रमणकालीन योजना निर्माणमा लागेका देखिन्छन् । त्यस्ता सबै देशको विचारमा वैकल्पिक माध्यम जति उपयोग भयो त्यति शैक्षिक क्षति कम हुने निष्कर्षका साथ अघि बढेको अवस्था छ । तर, विश्वको तथ्याङ्कलाई हेर्दा विश्वका आधा विद्यार्थीसँग घरमा आफ्नो कम्प्युटर छैन । Stefania Giannini, Robert Jenkins, and Jaime Saavedra :2020) ।

नेपालको सन्दर्भमा निजी स्कुलमा पढ्ने विद्यार्थी र तिनका अभिभावक र सामुदायिक विद्यालयका शिक्षकका छोराछारीले इन्टरनेटसहितको कम्युटरमा पहुँच राख्छन् तर अधिकांश सामुदायिक विद्यालयमा अध्ययनरत बालबालिकाका लागि यो सुविधा सम्भव छैन । नेपालमा अझै करिब ५ प्रतिशत जनसङ्ख्यासँग बिजुली छैन र झण्डै ३०-३५ प्रतिशतसँग इन्टरनेटको सुविधा छैन । यी वञ्चित जनता ग्रामीण भेगमा बस्ने सीमान्तकृत र गरिब समुदाय हुन् । ती सामुदायका अधिकांश बालबालिका सामुदायिक विद्यालयमा पढ्न जान्छन् । यस्तो अवस्थामा अनलाइन पढाइ पनि कसका लागि भन्ने प्रश्न उब्जेको छ । यस्तो अवस्थामा कोभिङ- १८ का कारणले सिर्जित यस्तो वातावरणमा गरिब तथा सीमान्तकृत समुदायका बालबालिका झन् कमजोर बन्ने र पढाइ नै छोड्ने दर बढ्ने देखिन्छ । त्यस्ता समुदायका बालबालिकाका लागि विद्यालय नै सिकाइको प्रमुख माध्यम हो । यसबाहेक अब शहरी क्षेत्रमा अस्थायी रूपमा बसेका अभिभावकका बालबालिकाहरू आफ्ना अभिभावकसँगै विस्थापित हुने देखिन्छ । तिनको शिक्षाको प्रबन्धबारे पनि सबै सरोकारवालाले सोच्नुपर्ने विषय हो । विद्यालयको अनुशासनमा त शिक्षण सिकाइ प्रभावकारी नभई सिकाइ उपलब्धि कमजोर भएको हाम्रो परिवेशमा विशेष गरी सामुदायिक विद्यालयका बालबालिका अभिभावकको समेत सहयोग नपाउँदा घरबाट सूचना प्रविधिको प्रयोग एक त सम्भव हुँदैन, अर्को भए पनि त्यो प्रभावकारी हुँदैन । त्यस्तै, हाम्रा बालबालिकाले घरमा सूचना प्रविधिको उपलब्धता भए पनि स्वतन्त्र र आलोचनात्मक चिन्तन प्रवृत्ति विकास नहुँदा उनीहरूको स्वअध्ययन त्यति सहज पनि छैन । तर पनि यो विकल्पले विद्यालय, शिक्षक, कर्मचारी, अभिभावक, विद्यार्थीलाई केही मात्रामा व्यस्त बनाउनेछ, चालू पद्धतिलाई यथास्थितिमै भए पनि निरन्तरता दिनेछ । सारांश अहिले सबैलाई अनुभूत भएकै कुरा हो कि हाम्रो समाजमा पढ्ने संस्कृति हराएको छ । समाजका सामान्य मानिस मात्र होइन, पढ्ने लेख्ने कामलाई नै पेसा बनाएका, समाजलाई सामाजिक-सांस्कृतिक राजनीतिक रूपमा अगुवाइ गर्नुपर्नेहरूले नै पढ्न छाडेको अवस्था छ । अध्ययन गर्ने, ज्ञानको खोज गर्ने एउटा संस्कृतिको कुरा हो । जब समाजमा यस्तो अध्ययन, छलफल, बहस संस्कृति नै हराउँछ त्यसको प्रभाव विद्यालय विश्वविद्यालयसम्म पुग्छ । ठगठागबाट काम चलाउने समाजको मनोवृत्ति विद्यालयसम्म पुग्छ । समाजले नै छोटो बाटोबाट धेरै नाफा हुने पढाइ र पेसा खोज्छ भने ज्ञान आर्जनको स्वउत्प्रेरित र बृहत् सामाजिक हितको बाटोमा लाग्ने माहौल नै हुँदैन । सबैतिर कम मिहिनेत र कम लगानीमा छिट्टै प्रतिफल खोज्ने प्रवृत्ति बढेको हुन्छ । यी सबै व्यवहारहरू आधुनिक शिक्षासँग अन्तरसम्बन्धित छन् ।

यसै सन्दर्भमा क्युबाका क्रान्तिकारी नेता चेग्वेभाराको भनाइ उचित लाग्छ । चे भन्थे 'समाजवाद निर्माण गर्ने हो भने देशको वस्तुगत आधारअनुसार 'नयाँ मान्छे' साथसाथै निर्माण गरिनुपर्छ र त्यस्तो नयाँ मान्छे निर्माणका लागि सम्पूर्ण समाज नै 'बृहत् विद्यालय' बन्नुपर्छ (बराल: २०७ मा उदद्धृत भएअनुसार) । त्यसकारण कुनै पनि शिक्षापद्धति समाजको मनोवृत्तिसँग जोडिएको हुन्छ । समाज र विद्यालय एकअर्कासँग जोडिएका हुन्छन् । समाज ढाँटछल गर्ने, कम मिहिनेतमा अथवा मिहिनेतबिना धेरै प्रतिफल खोज्ने हुँदा विद्यालयका शिक्षक र विद्यार्थी पनि सोही गुण बोकेर विद्यालय संरचनाभित्र आएका हुन्छन् ।

यस्तो अवस्थामा विद्यालयमा मात्रै अथवा विद्यालयले मात्र शिक्षामा सुधार गर्न सक्दैन । नेपालको विद्यालय-विश्वविद्यालय संरचना भएको अहिलेको कमजोर गुणस्तर र सबै बेथितिको कारण यही हो । तसर्थ चे ग्वेभाराले भनेको जस्तो सम्पूर्ण समाजलाई नै बृहत् विद्यालय बनाउने सामर्थ्य अहिलेको अङ्ग्रेजी अथवा आधुनिक शिक्षासँग छैन । आधुनिक शिक्षामा त्यो गुण हुँदै होइन । यो बेलामा सम्पूर्ण समाजलाई नै बृहत् विद्यालय बनाउने खुला र लचक शिक्षा पद्धतिको खोजी गर्न जरुरी छ । युनेस्कोले पनि भविष्यमा ज्यादाभन्दा ज्यादा खुला र लचक शिक्षा प्रणालीको खोजी गर्नुपर्ने विचार अगाडि ल्याएको छ । https://en.unesco. org/covid19/educationresponse/globalcoalition) । सारमा यस्तो आधुनिक शिक्षाको विकल्प यही मौकामा खोजी शिक्षा लिनेदिने पद्धतिमा नयाँ आयाम किन नदिने भन्ने प्रश्न खडा भएको छ ।

(कोरोना महामारीपछि वैकल्पिक शिक्षाबारे भएका अभ्यासकाे सन्दर्भमा तयार पारिएको लेख भएकाले सोही ऐतिहासिक कालखण्डको सन्दर्भमा बुझिदिनहुन अनुरोध छ । )

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, भदौ २२, २०८० ०६:४०