गाउँलेहरू एकै स्वरमा बोल्छन्– डाँफे हो त्यो

A+ A A-

कर्तव्य र रहरका दुइटा कुटुरी बोकेर जैरको माझगाउँबाट उकालो लागेँ म । हिजो अदानचुली गाउँपालिकाबाट सल्लिसल्लाहुँदै हुम्ला कर्णाली तरेर जैरगाउँ आइपुगेका थियौँ हामी ।

तल्लो हुम्लाको सर्केगाडमा पर्छ जैर गाउँ । करिब ५ सय घरधुरीका मान्छेको ढुकढुकी हो यो गाउँ । माटाका छत भएका गुजुप्प जोडिएका पुराना घरहरू छन् । एउटै लिस्नो उक्लेर जोडिएका सबै घरको छतमा पुग्न सकिन्छ । माटो बेस्सरी खाँदेर ढलान गरिने हुँदा पानीसमेत छिर्दो रहेनछ यस्तो छतबाट । छतमा बसेर घाम ताप्न, बिस्कुन सुकाउन मिल्दो रहेछ । हिउँ पर्दा छतबाट हिउँ सोहोरेर फाल्न पनि सहज हुँदो रहेछ । अझ बुढापाकाहरू त भन्दै थिए, छुट्टाछुट्टै घर बनाउँदा सर्किदेउले सहँदैनन् ।

कोदो, चिनु, घैया र भटमास पाक्न लागेको छ गाउँमा । ओखरका रुख, स्याउका डालीले थपिएको छ गाउँको सुन्दरता । हरिया मकै, टिपेर राखेका स्याउ र काँक्राले दिइरहेका छन् रसिलो हिमाली गाउँको परिचय । सिस्नोका लहलहाउँदा मुन्टा देखिन्छन् गाउँभर । गाउँमा आइपुुग्न लाग्दा हिजो हिलोमा लर्केर सिस्नो बिझेको अझै झमझमाइरहेको छ मेरो शरीरभर । तथापि, हिमाली गाउँको सुन्दरता, चोखो गाउँले मन र मीठो बोलीवचन सुनेर आफैँलाई पनि बिर्सिएको छु मैले । रोइरहेको बच्चाले आमालाई देख्दाझैँ भइरहेछ मलाई ।

गाउँको बीचमा एउटा मन्दिर छ । मन्दिरको आँगनमा अग्लो लिङ्गो ठडिएको छ । लिङ्गोलाई लुङ्गो भन्छन् स्थानीयहरू । घरका छतछतमा केटाकेटीहरू खेलिरहेका छन् । बुढापाका मान्छेहरू टहलिएका छन् । कुनै छतमा अलि छिटो पाकेको चिनु माडिरहेका छन् महिला । कतै हाते मुुङ्ग्रो र ओखलमा जुटिरहेछन् युुगल महिला । हेरिरहुँझैँ लाग्ने त्यो गाउँमा आधा आकाशले मात्र लहरीफहरी गरिरहेको र बाँकी आकाश अन्धकारमा सुतिरहेको देखेर भने मनमा अलिकति बिझाएको छ ।

२३०० मिटर उचाइमा भए पनि उत्तर फर्केको यो हिमाली गाउँमा मुटु कमाउने जाडो छ । दाँत बजाउने शक्ति छ सिरेटोमा । हुन त हिउँद लागिसकेकै छैन । आज २०७८ सालको असोज १९ गतेको दिन ।

'यो वर्षको दशैँतिहार आउन बाँकी नै छ । कसरी छिरिसक्यो यो गाउँमा यति बिछट्ट जाडो ?' लुगाले नछोपिएको शरीरको भागमा आगोले पोलेझैँ हुँदा मनको खसखस पोख्छु म । 'यो ठाउँको जाडो त अलि माथि उक्लेपछि पो थाहा हुन्छ,' मनबहादुर बोल्नुहुन्छ ।

बड्डीगाड तरिसक्दा झन् उकालिन्छ बाटो । गाउँ छोडिसक्दा पनि बस्तीमा झैँ देखिन्छन् ओखरका हरिया बुटाहरू । केही सल्लाका रुखहरू सग्ला छन् । अधिकांश रुख एकमेसे काटेर ठुटा मात्र बाँकी छन् । खोटो सङ्कलन गर्नेले बेपर्वाह ताछेर केही रुख सुकिसकेका छन् । जङ्गलको त्यो हालतले सायद मूर्च्छित छ पर्यावरण । लोकलज्जा बचाइदिन भुईं–भुईं छरिएको छ भुइँकुहिरो । तर, कतिबेर ढाक्न सक्छ र हत्केलाले सूर्य ? कतिबेर लुकाउन सक्छ र कुहिरोले उज्यालो ? भुईं कुहिरो पातलिँदा वा उडी जाँदा त देखिहालिन्छ मान्छेको कालो मन र उजाडिएको वन ।

घण्टी बजाउँदै चरिरहेका घोडातिर छ सहयात्रीको नजर । झोलाझाम्टा घोडालाई बोकाउन पाए फुक्लो ज्यान उकालो उक्लन सजिलो हुन्थ्यो भन्ने अभिलाषा रहेछ । तर, घोडाहरू कस्ता चलाख ! त्यो सब पहिल्यै थाहा पाएझैँ टाढा बुर्कुसिए ।

'यहाँ महिलाहरूले मात्र हो काम गर्ने ? पुरुषहरूले घरायसी काममा महिलालाई सघाउँदैनन् यहाँ ?,' मेरो अप्रत्याशित र अनपेक्षित प्रश्नले तर्सिए स्थानीयहरू । गाउँमा घाँस, दाउरा, पानी पँधेरा, चिनुु माड्ने, धान चुुट्ने निफन्ने जे ति काम गरिरहेका मान्छेहरू देखिए, ती सबै महिलाहरू मात्रै थिए । हुम्ली पुरुषलाई यत्ति सोध्न पाएर पनि हुम्ला टेकेदेखिको मनको औडाहा केही शान्त भएको छ मलाई ।

'पहिलापुरुषहरूले पनि उत्तिकै काम गर्थे । महिलाहरू पुरुषसँगै काम गर्थे । अचेल बाउन्ने त्रिपन्नेले बिगार्‍यो !,' केही अन्कनाउँदै बोले स्थानीयहरू । यस्तै, टिमलटामल जवाफ आउँछ भन्ने त लागेकै थियो मलाई । 'बाउ बित्दा पनि यही बाटो त ल्याऊलान् नि भन्दै जुवा खेलिरहने बाउन्नेहरूका अनेक कथा त सुनेको थिएँ, यो त्रिपन्नेचाहिँ के रहेछ ?' शंकित व्यक्तिलाई झैँ उनीहरूका नजर केलाउँछु म ।

'अरु के नि, गाँजा चरेस !'

एक त बेरोजगारको बतासले सोत्तर पारेको छ गाउँघरलाई । अझ मिहिनेत र जाँगरको बाटो छोडी लट्ठिएर बस्ने कुलतको कहानी सुनेर मर्माहत भएँ म । गँजडीलाई भन्दा बढ्ता नशा लागेझैँ भयो मलाई । धरमराए पाइला, धमिलिए नजर, हरायो बोली, हरायो होस !

राज्यो पड्का ! एउटा बिसौनीमा बिसायौँ हामी । रेशम वली र दीपेन्द्रकेशर खनाल छन् मसँग । स्थानीयहरू अक्क, मनबहादुर, कालीबहादुर र झुल बहादुरले बाटो देखाइरहेछन् हामीलाई । मेथा मालिकामा जनै पूर्णिमामा मेला लाग्दा बाजा बजाउने ठाउँ रहेछ त्यो । धामीहरू बास बस्ने ठाउँ भने करपानी रहेछ । ठूल्ठूला तीनवटा काठे गोठ रहेछन् करपानीमा ।

अब सल्लाका रुखहरू बाक्लिए । सल्लीपीरमा लर्किन्छ कि भन्दै हिँडिरहेछौँ हामी । चिसो छोइन्छ बेस्सरी । लेकाली चिसो हावामा छ, पानीमा छ । लेकमाथि आइपुुग्दा घाम पनि चिसै हुँदो रहेछ । आफ्नै शरीरका सुकिनसकेका पसिनामा पनि टाँस्सिएको छ चिसो ।

अनौठो स्वर निकाल्दै नजिकैबाट वेगिन्छ एउटा चरो । स्थानीयले कर्र भन्छन् त्यसलाई । हामी ढिकबाँझमा छौँ यतिबेला ।

डढेलोले डढाएका ठुटाहरूलाई झन् विरूप पारिरहेछ टाटेपाङ्ग्रे घाम छायाले । बोल्न पनि गाह्रो भइरहेछ सबैलाई । स्याँस्याँ, अहँ, उहुँ र लट्ठीका ट्याकटुक मात्र सुनिएको छ बाटोभर । यस्तो मौका पारेर बिनासकस उडिरहेछ भुइँकुहिरो । आफ्नो–पराइ केही नभनी सबैका टाउकोमा टेकेर सर्वाङ्गमा चलाइरहेछ स्याँठको लट्ठी ।

'लाटोकोसेराले खाएको हाडे ओखर । भेट्नु खसेको ठाउँमा ठुंगेर खान्छ ।' मनबहादुर बुढाले एउटा ओखरको कप्टेरो भुईंबाट उठाउँदै देखाउनुहुन्छ । 'अहिले एउटा चराले स्याउ पनि खोब्न थालेको छ ।' अक्क पनि सुनाउनुहुन्छ लेकालीका व्यथा ।

'स्याउ हालियो त झोलामा ?,' बिहान हिँड्नुभन्दा पहिला सम्झनुपर्ने कुरा प्रसङ्गवश बल्ल सम्झिए गाउँलेले । 'अब बसौँला अलि माथि । र, थकाइ मार्दै खाऊँला स्याउ !' झोला बोक्नेचाहिँले हामीतिर फर्केर सान्त्वना पस्किए । अलि दह्रो पाइलो टेकियो । ओहो, सान्त्वनामा पनि कत्रो बल हुँदो रहेछ । किँ किँ गर्दै उड्यो एउटा चरो । वेग मार्दै होचिँदै जाँदै थियो । सल्लाका चेपबाट पर पुगिसक्दा बल्ल देखेँ मैले ।

एक त बेरोजगारको बतासले सोत्तर पारेको छ गाउँघरलाई । अझ मिहिनेत र जाँगरको बाटो छोडी लट्ठिएर बस्ने कुलतको कहानी सुनेर मर्माहत भएँ म । गँजडीलाई भन्दा बढ्ता नशा लागेझैँ भयो मलाई । धरमराए पाइला, धमिलिए नजर, हरायो बोली, हरायो होस !

गाउँलेहरू एकै स्वरमा बोल्छन्– 'डाँफे हो त्यो ।'

'हत्तेरिका, पहिल्यै भन्दिएको भए, नजिकबाट डाँफे उडेको देखेर सप्तरङ्गी खुसी मनमा सजाउँथेँ नि मैले पनि,' टाढाबाट देख्दाको खुसीभन्दा नजिकबाट देख्न नपाएको विष्मय भावले विक्षिप्त बनाउन खोज्छ मलाई । सम्झाउँछु मनलाई– जीवनसँग जम्काभेट भइरहने संयोगहरूसँग सधैँ खुसी हुनुपर्छ । गीतै छ नि– जोगले हुन्छ भेट, मायाले हुन्छ सम्झना !

सँगसँगै हिँडेपछि परिचय र रहेबसेको गाउँठाउँ बारे सोधनी भइहाल्छ नेपालीहरूबीच । यो त हाम्रो संस्कारै भइहाल्यो ।

'निलमका मामा भाञ्जालाई चिन्नुहुन्छ ? उनीहरूले पढाउँथे हाम्रो गाउँको स्कुलमा ।' अक्क सोध्नुहुन्छ अनायास ।

'किन नचिन्नु, यी त मेरा गाउँले र आफन्त नै हुन् नि । बरु निलम त बितिसक्नुभयो ।' सद्भाव राख्ने गाउँलेलाई पनि दुखद खबर सुनाउनुपर्‍यो मैले ।

गाउँलेहरू रोलान्‌झैँ गर्छन् । निलमले गाउँमा पढाउँदाका, रहँदा बस्दाका अनेक प्रसङ्ग सुनाउँछन् । निलम मामालाई सम्झेर रुन्छ मेरो मन पनि । उमेर छँदै उहाँ बित्नुभएको कुरा मैले पनि विश्वासै गरेको थिइनँ पहिले त ।

मैले एसएलसी पास गरेपछि मामाले एक दिन सोध्नुभएथ्यो– 'कतै दुर्गमतिर पढाउन जाने हो त भाञ्जा ?'

'हुन्छ मामा, एकदुई वर्ष पढाएर आफ्नो पनि पढाइ अगाडि बढाउनुपर्ला !,' सहर्ष भनेथेँ मैले । उहाँले भन्नुभएथ्यो– 'पढाउँदै प्राइभेट पढ्दै गरे पनि हुन्छ नि ।'

जागिर खानपर्ने बाध्यताले बाँधिएको, निचोरिएको र पिल्सिएको थिएँ म त्यतिबेला । बाध्यताको त्यो गह्रौँ भारी थाहै नपाई कसैले झिकी दिएझैँ भएथ्यो मलाई तत्क्षण । निलम मामा पछि कहिले कहाँ जानुुभयो थाहा भएन । दुुर्गमतिर जानुुभयो भन्ने मात्र सुनेथेँ अलिपछि । उहाँसँग भेटै भएन त्यसपछि । तथापि, उहाँसँगको त्यो संवादले जागिर खाँदै पढ्न सकिन्छ भन्ने चेत खुल्यो मेरो । मैले सङ्घर्ष गरेँ, परीक्षा उत्तिर्ण गरेर आफ्नै जिल्लामा शिक्षक भएँ । पढ्दै पढाउँदै मिहिनेतको त्यही पथ नछोडी निजामती सेवातिर डोरिएँ । ती दिनहरू सम्झँदै मलाई बाटो देखाउने मृदुभाषी, इमानदार, एक असल गुरु निलम मामाप्रति उहाँको कर्मथलोमा पुगेर श्रद्धा सुमन चढाएँ मैले । मन केही हल्का भयो ।

थुम्डिलमा एकछिन सुस्तियौँ हामी । एकेक दाना स्याउ खायौँ । दिपेन्द्रले ल्याएका भुटेका मकै खायौँ एकेक मुट्ठी । र, बिस्तारै उकालो लाग्यौँ फेरि । पहाडको पानीढलोमा पानी बग्दा पानीले नै खनीखोस्री सम्याई बनाएको जस्तो छ बाटो । यो लेकाली उकालोमा मान्छेका पाइलाका डोबले मात्र त कसरी बन्ला र बाटो ? सल्ला, खर्सुङ आदि लेकाली रुखमा झ्याउका लहरा झुण्डिएका छन् । झ्याउँकिरीले कानै खाइरहेछ ।

'यतिबेला माथि पुगेर फर्किसक्थ्यौँ हामी त । एक्लै हिँड्दा ज्याकेट फुकाल्न पर्थ्यो, हजुरहरूसँग हिँड्दा लुगा थपौँ कि झैँ भइरहेछ,' धक नमानी सत्य कुरा बोल्नुहुन्छ कालीबहादुर ।

'के खोज्दै हुनुहुन्छ पाखोतिर ?,' आफू छिटो हिँड्न नसक्दा पर्खीपर्खी हिँडिरहेका गाउँलेको स्नेहले द्रवित भएर अक्क धामीलाई सोध्छु म ।

'डाँफेको चारो चुमफुले र तेलाली । भेट्टाए हजुरहरूलाई चखाउने भनेको,' मतिर नहेरी पाखोमा नजर घुमाए पनि केही बेरपछि रित्तै हात फर्कनुहुन्छ अक्क । डाँफेको चारो कस्तो हुँदो रहेछ भन्ने कौतुहलता पूरा नभए पनि लेकाली सभ्यताका नालीबेली जान्न पाएरै मख्ख छु म ।

विनायक चौरमा पुग्छौँ हामी । बर्खा गाईवस्तु राखिँदो रहेछ त्यहाँ । हलहले र नरम घाँसले ढाकिएको छ त्यो चौर । एकाध घोडा चरिरहेछन् । त्यही चौरमा बसेर आलुको तरकारी र लेकाली गहुँका रोटी खान्छौँ हामीले । छेवैमा बगेको कुलोको पानी खान खोज्छु तर दाँत झर्लाझैँ भएर जिब्रो मात्र भिजाउँछु मैले । त्यही कुलो पछ्याउँदै अघि बढ्छौँ हामी । लोठसल्लाका राता दाना लिएर आउनुहुन्छ स्थानीय । रातो भाग खान र टर्रो बियाँ थुक्न सिकाउनुहुन्छ । निकै गुलियो हुँदोरहेछ लोठसल्लाको पाकेको दाना ।

'टर्रो बियाँ खान मिल्दैन र ?'

'मिल्छ, पेटको औषधि हुन्छ तर धेरै खाए लाग्न सक्छ !'

मेरा हरेक खुलदुली मेटाउने स्थानीयहरूका यस्तै जानकारीले रोमाञ्चित छु म ।

गोब्रेका लडेका रुख फड्कँदै हिँड्यौँ हामी फेरि ।

पावे, गोब्रे, ठिम्रे, लोठ, धुपी आदि जातका सल्ला राम्ररी चिनाउनुहुन्छ स्थानीयले । गोब्रेका पात झुप्प बाक्ला र लोठ सल्लाका अलि पातला हुँदा रहेछन् । धुपीको काठ झन् चाम्रो हुँदो रहेछ । लोठ सल्ला र धुपी सल्लालाई त निकै बलियो काठमा गनिँदो रहेछ यता ।

पाकेका लोठ सल्लाका दाना खोज्दै थिएँ, भुईंभर राता दाना देखिए । भुईं काफल पो रहेछ त्यो । बाँकोका दाना पनि देखिन्छन् । दुम्सी र चराहरूले खान्छन् रे बाँकोका दाना । अनिकाल लाग्दा बाँकोको पिँडालु पनि उसिनेर खान्थे रे मान्छे । चपाउँदा कोक्याउने हुँदा मुखमा राखेर सिधै निल्थे रे ।

'भोजपत्रको भित्री भाग बेहुली पात निकाल्न हुँदैन । नत्र मर्छ भोजपत्रको बोट,' अक्क अनुुभव हो यो । 'अन्नको भकारीवरिपरि भोजपत्रले बेरेमा अन्न कुहिँदैन । आगलागी हुँदैन । पितृलाई पिण्ड दिन पनि भोजपत्र प्रयोग गरिन्छ,' मनले मन खोल्नुहुन्छ ।

'भोजपत्रको रुखमा चढ्न अटेला लगाइन्छ । लट्ठी तर्सो बनाएर बाँध्दै उक्लिइन्छ,' काली कहनुहुन्छ ।

निगालाको कलममा असारे, आँप, कटुस आदिको मसी प्रयोग गरेर भोजपत्रमा लेखिन्थ्यो भन्ने मात्र थाहा थियो मलाई त । भोजपत्रसँगै हुर्किरहेका सभ्यताका पत्रपत्र जानकारीले आह्लादित भएको छु म ।

भैँसीले मन पराउने डाले घाँस रहेछ तिलाइतो । उन्युजस्तो देखिने दालु पनि खान्छ रे भैँसीले । खर्सुङका पात भेडाबाख्राले बढी मन पराउँछन् रे ।

सुकेका गोब्रेका अजङ्गका रुखहरू ठडिएका छन् माझपातलमा । आकाश छुन उचालिएका यी रुखहरू हिउँपात सहन नसकेर सुकेका हुन् कि ? कृष्णको सुदर्शनले काटिएको बर्बरिकको शिरले महाभारतको लडाइँ देख्न पाएझैँ यी निष्प्राण गोब्रेले पनि अझै एक युग हेर्ने भए हिमाली उचाइ !

प्रकाशित मिति: शनिबार, भदौ २३, २०८० १०:४९