गाउँदेखि महानगरसम्मै बाँदर आतंक : कारण र समाधान

A+ A A-

'बाँदर व्यवस्थापन’ सबैभन्दा चुनौतीपूर्ण विषय हो, जसको आज नेपालका वन तथा वन्यजन्तु व्यवस्थापकहरूले सामना गरिरहेका छन् । एकातिर बाँदरको सांस्कृतिक, वैज्ञानिक र आर्थिक महत्त्व छ भने अर्कोतिर आज पनि बाँदरको ठूलो उपद्रवले समस्या निम्त्याइरहेको छ । पछिल्लो समय बाँदरहरू जंगल छाडेर शहरी, अर्धशहरी र ग्रामीण क्षेत्रमा पलायन भइरहेका छन् । यसको मुख्य कारण हो, तिनीहरूको संकुचित बासस्थान र शहरी क्षेत्रमा स्वादिष्ट र सजिलो खानाको उपलब्धता ।

मानव-बाँदर द्वन्द्व आज गम्भीर मोडमा पुगेको छ । मानव-बाँदर द्वन्द्व व्यवस्थापनमा बाँदरहरूलाई डराउने र डराउनका लागि जैविक ध्वनि उत्पादन गर्ने, इम्युनोकन्ट्रोसेप्टिभ भ्याक्सिनहरू, तिनीहरूको संख्या वृद्धिलाई नियन्त्रण गर्न नसबन्दी र कृषि बाली र बगैँचालाई उपयुक्त बार लगाएर संरक्षण गर्ने आदि समावेश छन् । गर्भनिरोधक औषधि खानासँग खुवाउन सकिन्छ, यद्यपि तिनीहरूको प्रभावकारिता चिडियाखानाहरूमा मात्र सीमित छ ।

यीमध्ये धेरैजसो बाँदरहरू (८५ प्रतिशतभन्दा बढी) मानव बस्तीको नजिकमा बस्छन् र मानव बसोबासमा राम्रोसँग अनुकूल हुने प्रजाति भएकाले गर्दा पनि मानव-बाँदर द्वन्द्वमा वृद्धि भएको छ । बाँदरहरू जङ्गलका जनावरहरू हुन्, जो मानिसहरूबाट टाढा रहन सक्छन् । बाँदरहरूको आयु उच्च हुन्छ र सुनिश्चित गरिएको खाना र सुरक्षाका कारणले तिनीहरूसँग प्रजनन् र बाँच्नका लागि राम्रा अवसरहरू छन् । यसबाहेक, मानिसहरूले भगवान् हनुमानसँगको सम्बन्धलाई विश्वास गर्छन् । यसबाहेक शहरी क्षेत्रमा मन्दिरलगायत अन्य ठाउँमा बाँदरलाई गैरजिम्मेवार खाना खुवाउँदा बाँदरको त्रास बढेको छ ।

ग्रामीण र शहरी क्षेत्रमा बाँदरको त्रास

मानव-पशु द्वन्द्व मुख्यतया वन्यजन्तुको बासस्थानको विनाश र गडबडीको कारण हो । वन र वरपरको मानव बस्तीले वन्यजन्तुहरूको खानाको उपलब्धतालाई प्रत्यक्ष रूपमा असर गर्ने भएकाले बासस्थानबाट जनावरहरूलाई विस्थापित गरिरहेको छ । फलस्वरूप, खाना, पानी र ठाउँका लागि वन्यजन्तुहरूको सङ्घर्ष वन क्षेत्रभन्दा बाहिर फैलिएको छ ।

प्राकृतिक वनस्पति/पानीका स्रोतहरू (स्प्रिंग्स र साना खोलाहरू) मा ह्रास, डरलाग्दो र कठिन ग्रीष्मकालीन वन्यजन्तुहरूलाई घट्दो जङ्गलले नजिकका गाउँहरूमा धकेल्छ । बाँदर बस्ने जङ्गलमा खानेकुरा छैन, उनीहरूलाई मानिसले ओगटेको क्षेत्रमा खाना खोज्नुको विकल्प छैन । नगरवासी पनि बाँदरको त्राससँग जुध्न संघर्षरत छन् ।

बाँदरले अतिक्रमण गरी सम्पत्ति नष्ट गर्ने र मानिसलाई लुट्ने गरेको नेपालका प्रायः सबै शहरमा बाँदरको त्रास बढेको रिपोर्ट आएको छ । धेरै शोधकर्ताहरूले आक्रामक बाँदर व्यवहारका लागि मानिसहरूलाई दोष दिन्छन् । रेसस म्याकाकले जङ्गलमा खानाको खोजीमा १० देखि १४ घण्टा बिताउनुपर्ने हुन्छ भने ग्रामीण क्षेत्रमा शहरी वा मानव बस्तीमा खाना खोज्न १० मिनेट मात्र लाग्छ ।

बाँदरले ठूलो क्षेत्रमा आँप, अमरुद, अंगूर, सिट्रस फलफूल, लिची, नासपाती, आलु, बेर, खुबानी आदि फलफूल बालीमा पनि ठूलो नोक्सानी पुर्‍याउने हुँदा बगैँचामा ठूलो नोक्सानी हुने गरेको छ । बिहान र साँझको समयमा बढी मात्रामा हानि नोक्सानी गरेको पाइएको छ ।

गाउँ र शहर नजिक भएका कारण बाँदरको आयु बढेको हो । प्राकृतिक वन, खाद्यान्न र पानीको सीमित आपूर्तिले बाँदरको संख्यालाई नियन्त्रणमा राखेको छ । ८० प्रतिशतसम्म जंगली प्राइमेटहरू वयष्क हुनुअघि नै मर्छन् । सरकारले बाँदरलाई शहरबाट ग्रामीण क्षेत्रनजिकको वनक्षेत्रमा स्थानान्तरण गर्ने अभ्यास बाँदरको व्यवहार परिवर्तनको अर्को कारण हो । विगत केही दशकहरूमा सामान्य रूपमा बाँदर भनेर चिनिने रेसस मकाक (मकाका मुलट्टा) को संख्यामा लगातार र तीव्र वृद्धि भएको छ । पछिल्लो दशकमा बाँदरको संख्या डरलाग्दो दरमा बढेको छ ।

बाँदरले बालीनालीमा क्षति पुर्‍याउनु गम्भीर चिन्ताको विषय हो । बाँदरले जरा, पात, फलफूल र घाँसलगायत विभिन्न खाद्यान्न मन पराउँछन् । विद्रोही बाँदरहरूको ठूलो सेनाका कारण कृषियोग्य जमिनको ठूलो भूभाग बाँझो अवस्थामा छ । यसरी किसानहरूलाई उनीहरूको प्रतिकूल कृषि अर्थतन्त्रको कारणले गर्दा उनीहरूको जीविका चलाउनका लागि कृषि गतिविधिहरू त्याग्न र शहरहरू र अन्य क्षेत्रहरूमा बसाइँसराइ गर्न बाध्य पार्छ ।

बाँदरले ठूलो क्षेत्रमा आँप, अमरुद, अंगूर, सिट्रस फलफूल, लिची, नासपाती, आलु, बेर, खुबानी आदि फलफूल बालीमा पनि ठूलो नोक्सानी पुर्‍याउने हुँदा बगैँचामा ठूलो नोक्सानी हुने गरेको छ । बिहान र साँझको समयमा बढी मात्रामा हानि नोक्सानी गरेको पाइएको छ । यसबाहेक, बाँदरहरूको बसाइँसराइले वन क्षेत्रका जंगली बोटबिरुवाहरूको बिउ फैलाउने क्रम घटेको छ जसले केही वनस्पति प्रजातिहरूलाई खतरामा पार्न सक्छ । धार्मिक भावनाका कारण बाँदरलाई पनि मार्न सकिँदैन ।

प्रदेश सरकारहरू खतरासँग लड्न प्रयास गर्छन्

बाँदरले बालीनालीमा क्षति पुर्‍याउँदै आएकाले नियन्त्रणका लागि प्रदेश सरकारहरू सक्रिय भएका छन् । प्रदेश सरकारहरूले बाँदर व्यवस्थापनका लागि मार्ने र नसबन्दी गर्ने रणनीति लिएका छन्, जसमा सीमित सफलता पनि पाएको देखिन्छ । अर्को थियो बाँदरहरूलाई खुवाउन नदिने जागरूकता अभियान । केही प्रदेश सरकारहरूले अल्ट्रासोनिक बन्दुकहरू प्रयोग गर्ने प्रयास गरे, जसले बाँदरहरूलाई डराउन सक्छ । बाँदरहरू क्षेत्रीय छन्; तिनीहरूले आफ्ना छिमेकीहरूको गतिविधिलाई निगरानी गर्छन् र खानाको स्रोत पत्ता लगाउँछन् । बाँदरहरू समूहमा बस्छन् र बाँदरको संख्या बढेपछि तिनीहरू अर्को समूह बन्छन् । नयाँ बाँदरहरूले शून्यता भर्छन् र तिनीहरूको संख्या चाँडै मौलिक कीटहरूको संख्यासँग मिलाउन पुग्छ ।

शिवालिक फेदमा मानिस–पशु द्वन्द्व

सिकारको अभाव, प्राकृतिक बासस्थानको विनाश र खाना खाने बानीमा परिवर्तन ।
जंगली फलफूलको रूख र बिरुवाको विनाश / वन फँडानी / जंगलमा खाद्यान्नको अभाव ।
गहन कृषि / बढ्दो शहरीकरण / जलवायु परिवर्तन ।
बाँदरलाई चना, रोटी र फलफूल खुवाउने धार्मिक कार्य हो ।
अकुशल फोहोर र फोहोर व्यवस्थापन प्रणालीले उनीहरूलाई बचेको रूपमा पर्याप्त खाना उपलब्ध गराएको छ ।
सन्तुलन कायम गर्न, पारिस्थितिक समाधान मात्र जवाफ हो । एकीकृत खेती प्रणाली (IFS) दृष्टिकोण, जसअन्तर्गत निम्न गतिविधिहरू अपनाउन आवश्यक छ:

बाँदरले क्षति नगरेको बालीको खेती जरा बाली हो । अदुवा, बेसार, कोलोकेसिया, एलोकेसिया, याम (जिमिकन्ड), कागती, बेल, लेमन ग्रास र लेभेन्डर आदि ।
ठूलो मात्रामा दुग्ध खेतीको प्रवर्द्धन, जसका लागि चारा खेतीअन्तर्गत क्षेत्र विस्तार/विविधीकरण आवश्यक छ, चारा बैंकहरू (हरियो/सुक्खा) र घाँस मण्डीहरू ग्रास रूटस्तरमा सिर्जना गर्नुहोस् ।
उपयुक्त बाली प्रणालीसहित घाँस खेतीको प्रवर्द्धन ।
बाँदरको खतरासँग लड्नका लागि चारा प्रविधिहरूको खेती मूल्याङ्कनमा ।
फलफूल, घाँस, इन्धन र काठका लागि कृषि वनको समावेश ।
बाँदरको खतरासँग लड्नका लागि घाँस प्रविधिको खेती मूल्याङ्कन समयको आवश्यकता हो ।

हस्तक्षेप: स्वदेशी परम्परागत ज्ञान (ITK) / विधिहरू

धेरैजसो खेतबारी क्षेत्रहरूमा, किसानहरूले आफ्ना खेतहरू लाठीहरूद्वारा पहरा दिन्छन् र आफ्नो खेतबाट बाँदरहरूलाई डराउन तालिमप्राप्त कुकुरहरू प्रयोग गर्छन् । बाली जोगाउन किसानले मजदुर खटाउँछन् ।

बाँदरले बालीनालीमा क्षति पुर्‍याउनु गम्भीर चिन्ताको विषय हो । बाँदरले जरा, पात, फलफूल र घाँसलगायत विभिन्न खाद्यान्न मन पराउँछन् । विद्रोही बाँदरहरूको ठूलो सेनाका कारण कृषियोग्य जमिनको ठूलो भूभाग बाँझो अवस्थामा छ ।

बाँदरको खतराबाट खेतीबाली जोगाउन श्रमिक परिचालनले कठिन भूभाग, प्रतिकूल मौसम र रातको समयमा काम गर्ने मानवीय सीमितताका कारण बालीको सय प्रतिशत सुरक्षाको ग्यारेन्टी गर्दैन । किसानहरूले बाँदर/जंगली जनावरहरूलाई डराउन पटाका, बन्दुकको फायर पनि प्रयोग गर्छन् ।

ह्विप डोरी आवाज / श्रील शोर: बाँदरहरू श्रील आवाजलाई घृणा गर्छन् । इन्टरनेटबाट शेर, बाघ, लङ्गुरजस्ता करिब १०० वटा ध्वनि क्लिपहरू सङ्कलन गर्नुहोस्, तिनीहरूलाई सम्पादन गर्नुहोस् र पेन ड्राइभमा स्थानान्तरण गर्नुहोस् र कुनै पनि रूख / हार्डी बोटमा यन्त्र जडान गरेर मोबाइल ब्याट्रीमा चल्ने अडियो उपकरणमा यी शिकारी जनावरहरूका आवाजहरू प्ले गर्नुहोस् । पोल र ६ घण्टा / दिनका लागि खेल्नुहोस् जहाँ बाँदरको खतरा चरम सीमामा छ । बाँदरहरूले प्रयोग गर्न नपरोस् भनेर फाइलहरू परिवर्तन गरिरहनुहोस् । (त्राट्टा) जंगली जनावर र चराहरूलाई डराउनका लागि चर्काउने आवाजजस्ता बन्दुकको फायर सिर्जना गर्न ।
रिफ्लेक्टिभ रिबन: वाराणसीमा बाँसको स्ट्यान्डवरिपरि बेरिएको अडियोटेपको रिलहरूद्वारा बार बनाइन्छ । रिफ्लेक्टिभ रिबन पनि रिपेलेन्टको रूपमा प्रयोग गरिन्छ ।
सुक्खा माछालाई प्रतिरोधकको रूपमा प्रयोग गर्ने: केही किसानहरूले हाँगाहरूमा सुक्खा माछा झुण्ड्याउँछन् / खेतको वरिपरि हड्डीविहीन सुक्खा माछाका टुक्राहरूसहित साना प्याकेटहरू राख्छन् । प्याकेट खोल्दा, बाँदरहरूले गन्धबाट छुटकारा पाउन हातहरू रगत नपुगेसम्म रग्छन् । तिनीहरू आफ्नो टोलीसँग एउटै क्षेत्रमा कहिल्यै प्रवेश गर्दैनन् ।

बाँदरको जाल: जालमा खम्बामा बाँधिएको खोक्रो नरिवल हुन्छ । नरिवलभित्र केही चामल/केरा राखिएको हुन्छ, जसलाई सानो प्वालबाट समात्न सकिन्छ । बाँदरको हात प्वालमा फिट हुन्छ, तर उसको मुट्ठी फेरि बाहिर निस्कन सक्दैन । बाँदर अचानक फसेको छ । डर लाग्दा बाँदर उसको टोलीसँग फेरि त्यस क्षेत्रमा आउनबाट जोगिन्छ ।

दिगो र दीर्घकालीन हस्तक्षेपहरूको प्रवर्द्धन

बाली विविधीकरण: बाँदरलाई मन नपर्ने बालीको खेती प्रभावित क्षेत्रमा बढाउनुपर्छ:

क) जरा बालीहरू जस्तै; अदुवा, बेसार, कोलोकेसिया, एलोकेसिया, याम (जिमिकन्द) ।

ख) बागबानी बालीहरू जस्तै; गाउँ, कागती, आओला, करोन्डा, बेल, अनारदाना आदि । ब्राह्मी, कालमेघ, शतावरी, तुलसी, एलोवेरा, आर्टिमिसिया, लेमनग्रास, लेभेन्डर र सिट्रोनेला, जेरेनियम आदि ।

एकीकृत खेती प्रणाली (IFS): दुग्ध खेतीलाई ठूलो मात्रामा प्रवर्द्धन गर्न प्रवर्द्धन गर्नका लागि स्थानीय तहमा चारा बैंक (हरियो/सुक्खा) र घाँस मण्डीहरू स्थापना गर्नुपर्छ । मौरीपालन र च्याउखेतीलाई पनि वैकल्पिक आम्दानीको स्रोतको रूपमा अपनाउन सकिन्छ ।
सौर्य फेन्सिङ: बाँदर र जंगली जनावरबाट बालीलाई क्षति हुनबाट जोगाउन किसान र सरकारद्वारा धेरै वैकल्पिक विधिहरू अभ्यास गरिए पनि यीमध्ये कुनै पनि बाली संरक्षणमा शतप्रतिशत सफलताको आश्वासन दिँदैन । पावर फेन्सिङको नयाँ प्रविधिलाई अन्तिम समाधानको रूपमा हेरिन्छ । सौर्य ऊर्जाबाट चल्ने बारले पल्सेटिङ करेन्टका साथ बारलाई विद्युतीकरण गर्छ र यी दालहरू विद्युतीकृत बार छुने जनावरले महसुस गर्ने झट्का हुन् । परम्परागत बारको विपरीत, एक बिजुली बार एक मनोवैज्ञानिक बाधा हो कि जनावरहरूले बारको सम्मान गर्न सिक्छन् । कुनै पनि परिधि सौर्य बाँडिएको हुन सक्छ, यद्यपि लागत बाँडिएको क्षेत्रको सन्दर्भमा फरक हुन्छ । बार भनेको काँडेदार तारको बारजस्तै सादा तार र धातु/सिमेन्ट/काठका पोस्टहरू स्ट्यान्डबाई स्थितिमा राख्नका लागि धेरै तारहरूसहितको हो । तारहरूले उच्च भोल्टेज प्रवाह बोक्छन् । सोलार पावर फेन्सले घुसपैठ गर्नेलाई तीव्र, छोटो तर गैर-घातक झट्का दिन्छ र कुनै पनि छेडछाडको विरुद्धमा मनोवैज्ञानिक डर पैदा गर्छ । प्रणालीमा समावेश गरिएको अलार्म सक्रिय हुन्छ र संरक्षित क्षेत्रका कैदीहरूलाई सचेत गराउँछ ।
प्लास्टिक बारको प्रयोग: पोलिप्रोपाइलिन फेन्स/फिस नेट (जाल) सामान्यतया सस्तो हुन्छ र अन्य प्रकारको तुलनामा स्थापना र मर्मत गर्न सजिलो हुन्छ । थप रूपमा, यी बाडहरू व्यापक रूपमा स्वीकार्य छन् र विभिन्न नियमहरू पूरा गर्छन् ।
कन्सर्टिना तारको प्रयोग: तिखा किनारहरू भएका धातुको स्ट्रिपको जाल, जसको उद्देश्य मानिसलाई बाटो जान नदिने हो । 'रेजर तार' शब्द, लामो प्रयोगको माध्यमबाट, सामान्यतया काँडेदार, टेप उत्पादन गर्न प्रयोग गरिएको छ । यो तार अत्यधिक प्रभावित क्षेत्रहरूमा भान्साको बगैँचा र उच्च मूल्यको बागवानी बिरुवाहरू जोगाउन प्रयोग गर्न सकिन्छ ।
बाँदर डराउने बन्दुक : यो बाँदरबाट कृषिबाली जोगाउने सम्भावित यन्त्र हो । ग्यास दहनका कारण ठूलो आवाजमा तोप फायर हुन्छ । क्याल्सियम कार्बाइड (वेल्डिङ पसलहरूमा उपलब्ध) को प्रयोगबाट उत्पादित ध्वनिमार्फत, २-३ एकड कभर गरिएको छ । पीभीसी क्याननसँग तुलना गर्दा यो प्रयोग गर्न सजिलो र सुरक्षित छ । यो यन्त्र मानिस र बाँदरका लागि हानिरहित छ । यदि ठीकसँग प्रयोग गरियो भने, यन्त्र १० वर्षसम्म टिक्न सक्छ ।
आधुनिक बाँदर जालहरू: आधुनिक बाँदर जालहरू लागत प्रभावकारी छन् र बाँदरलाई पक्रन र उनीहरूको प्राकृतिक बासस्थानमा सार्न प्रयोग गर्न सकिन्छ ।

बाँदरको खतराको समस्यालाई सम्बोधन गर्ने प्रयासहरूमा बाली विविधीकरण, एकीकृत खेती प्रणाली, कृषि वन अभ्यास, वन वृक्षरोपण र प्राकृतिक शिकारीहरूको प्रवर्द्धनजस्ता उपायहरूको संयोजन समावेश छ ।

प्रकाशित मिति: बुधबार, भदौ २०, २०८० ०७:२२