बदमास केके को ‘हुटी’ र सडक चित्र

A+ A A-

फुलेको कपाल, उस्तै आँखीभौ । चाउरिएका गाला । कालो चस्मा ।

केके कर्माचार्य (कान्छा कुमार) को मोटामोटी शारिरीक परिचय यही हो । उमेरले ७० काटे, कर्माचार्य ।

सरकारी सेवाबाट अवकाश जीवन । भेट्दा कुनै पनि कोणबाट ‘रिटायर्ड’ लाग्दैनन उनी । ‘अरू जागिर सकिएपछि मस्ती गर्छन् म झन् व्यस्ते भइरहेको छँु’ हालैको एउटा भेटमा कर्माचार्यले सुनाए ।

पुस्तक विमोचन देखि कला प्रदर्शन हुदै सभा समारोह सम्ममा पुगेकै हुन्छन् । नेपाली कला र साहित्यको छलफलमा जुटिरहेका हुन्छन् । रातोपुलस्थित उनको निवास केके कुञ्जमा एउटा अलग्गै कोठा छ, जहाँ उनलाई ‘डिस्टर्ब’ गर्ने कोही हुँदैनन् ।

बिहान उठेपछि उनी कर्माचार्य घरको माथिल्लो तलामा उक्लन्छन् । त्यहाँ उनको सानो स्टुडियो छ । अनि शुरु हुन्छ दैनिकी । क्यान्भासमा बिम्ब उतार्न विविध रङ मिसाउँछन्, घोल्छन् र पोत्न थाल्छन् ।

सेतो क्यान्भासमा रङ्गी–बिरङ्गी आकृति उत्रिन्छ । उनको यो अभ्यास एकोहोरो र अनवरत छ । क्यान्भासमा एकोहोरो लागिरहँदा अर्कै संसारमा रमाए जस्तो लाग्छ उनलाई ।

उनको सम्भावनालाई कसैले बुझेन । चित्र के हो ? कसैलाई थाहा थिएन् त्यसबेला ।

काठमाडौँ डल्लुस्थित मध्यमवर्गीय परिवारमा जन्मिएका कर्मचार्यले बेलैमा स्कुल पढ्न पाएनन् । ‘आफूलाई पनि कहिल्यै स्कुल जानुपर्छ भन्न चेत पसेन’ उनी भन्छन्, ‘बुवाले स्कुल पठाउनुको साटो पैसा कमाउन जाउ भन्नुहुन्थ्यो ।’

बुवा–आमाको कान्छो सन्तान भएकोले उनलाई सबैले कान्छा भनेर बोलाउथे । सबैले कान्छा भन्दाभन्दै उनको परिचय नै कान्छा भयो ।

बाल्यकालमा उच्छृङ्खल र बदमास स्वभावका थिए रे उनी । कुराकानी गर्दैजाँदा खुल्यो–अरूको सामान बिगारिदिने भएकाले छिमेकीले बदमासको उपमा दिइसकेका रहेछन् ।

उच्छृङखल दिमागसँगै क्यानभासका बिम्ब टुसाई सकेको थियो । घरमा बस्दाहोस् वा खेतको गह्रामा, सिन्काले विभिन्न आकृतिहरू बनाउँथें ।

‘प्रायः मलाई बुवा आमाले पसलमा राख्नुहुन्थ्यो तर म पसलमा बस्नुको सट्टा बाटोमा चित्र बनाउँथें, बिगत यसरी सम्झन्छन् उनी– आवत–जावत गर्ने मानिसहरू छक्क पर्थे मलाई देखेर ।

उनको सम्भावनालाई कसैले बुझेन । चित्र के हो ? कसैलाई थाहा थिएन् त्यसबेला ।

सम्भावना देखेका एकजना छिमेकी दाइले जुद्ध शमशेरको पाठशाला पुर्याए । त्यहाँ उनले एक वर्ष भर्ना नगरी बिताए । फेरि दरबार हाई स्कुलमा भर्ना गरिदिए । जहाँ पाँच कक्षासम्म अध्ययन गरे कर्माचार्यले । अन्ततः उनी फेरि पाठशालामै पढ्न आए ।

चित्रमा बाहेक कितावमा ध्यान नै थिएन । उनी भन्छन्, ‘सिर्फ चित्र कोर्न पाए खुसी हुने । पढाइप्रति रूचि नहुने । चित्रप्रतिको लगाव झनै बढ्दै गयो अन्ततः आठ वर्षमा पढाई सकें ।’ केके कर्माचार्य आर्टिस्ट र ग्राफिक डिजाइनर हुन् ।

केकेले ग्राफिसमा नयाँ आयाम थपिदिए । उनले ५ सय भन्दामाथि हुलाक टिकट डिजाइन गरिसकेका छन् । हुलाक टिकटका लागि अनगिन्ति चित्र उतारेका छन् । हुलाक सेवामा उनको जीवन गुजाराको बाटो थियो भने कलाकारिता सौख थियो । हुलाक टिकट प्रिन्ट गर्थे उनी । सरकारी जागिर खाए पनि आफ्नो सिर्जनलाई कहिल्यै मर्न दिएनन् । पेन्टिङमै दीप बाल्नु थियो । निरन्तर यात्रा गरिरहे । बाटो नबिराइ यात्रा गरे ।

नयाँपनका नाममा आर्टमा अरूको शैली मिसाउने प्रवृत्ति मन पर्दैन कर्माचार्यलाई । कलाकर्ममा लागेका कर्माचार्य केही समय अघि कोरिया पुगेका थिए । ‘दि हिमालयज अन’ नेपाली पुस्तक विमोचन समारोहका लागि उनको उपस्थिति अनिवार्य थियो । किनकि कोरियन भाषामा प्रकाशित पुस्तकका कर्मचार्य सह–लेखक हुन् ।

पुस्तकको विषय नेपालको हुलाक टिकट । जसमा नेपाली हिमाली शृङ्खला र नेपालका कला परम्परा तथा व्यक्तित्वहरू समेटिएका थियो । थोरै अङ्ग्रेजी र धेरै कोरियन भाषामा लेखिएको यो पुस्तकमा हुलाक टिकटहरू र तिनका विशेषतामाथि चर्चा छ ।

चित्र बनाएर जीवन बाँच्न अझै कठिन छ भन्छन् उनी । पहिलेको तुलनामा बिक्री मात्र होइन चित्र बनाउनेको संख्या पनि बढेको छ । उनको अनुभवमा चित्र किन्नेमा स्वदेशी भन्दा विदेशी धेरै छन् । भन्छन्, ‘पहिले–पहिले त जति पैसा पनि हाल्न पनि तयार हुन्थे अहिले चंै मूल्यमा बार्गेनिङ गर्छन् र भाउ घटाउँछन् ।’

चित्रको पारखी हुन सजिलो छैन । चित्र किन्नु एउछटा महंगो सोख हो । त्यसैले जो कोहीले चित्र किन्ने आँट गर्दैनन् । कर्माचार्य भन्छन्, ‘ एउटैको हजारदेखि लाखौँसम्म पर्छ, एउटै चित्र बनाउन पनि महिनौं लाग्न सक्छ,’ उनी थप्छन, ‘त्यसैले महङ्गो हुनु स्वभाविक नै हो । परम्परागत पेन्टिङहरू नेपालमा २० देखि ३० लाख रुपैयाँसम्ममा बिक्री हुन्छ ।’

‘हुटी’सँगको नाता

केके कर्माचार्यले डिजाइन गरेका हुलाक टिकटमा तस्वीरका साथै चित्रहरू पनि उत्तिकै छन् । उनले जति टिकट डिजाइन कमैले गरेका छन् ।
कतिपय ठाउँमा उनी टिकट र चित्र एकैपटक प्रदर्शनी गर्छन् । ‘यहाँका टिकट देखेर मानिसहरू छक्क पर्छन्,’ उनले अनुभव सेयर गरे, ‘अन्तर्राष्ट्रिय रूपमा निक्कै चर्चा पाएको छ ।’

हुलाक टिकटको दुनियाँ अलि भिन्न छ ।

सन् २००० मा उनी जर्मनी गएका थिए । पेन्टिङ र टिकट दुवैको प्रदर्शनी गरे त्यहाँ ।

सन् २००५ मा ‘वन म्यान सो अफ पेन्टिङ’ अन्तर्गत ‘इमेजेज अफ सोल’मा उनका चित्र र टिकटमा प्रदर्शन भए । चीनको बेइजिङमा २०१२ मा चाइना नेपाल आर्ट एक्जिबिसनमा पनि उनका कलाकारिता सार्वजनिक भए । जहाँ प्रदर्शनी भएपनि उनका लागि आउने प्रतिक्रिया प्रशंसनीय नै हुन्छ ।

हुलाक टिकटको दुनियाँ अलि भिन्न छ ।

पेन्टिङ ठूलो क्यान्भासमा उतारिन्छ र त्यसमा डिटेलहरू उत्तिकै हुने गर्छन् । ठिक विपरित टिकट सानो हुन्छ । तर, त्यसमा पनि डिटेल उत्तिकै आवश्यक पर्छ ।
‘डिजाइनमात्र होइन त्यसको प्रिन्टिङसमेत पटक–पटक टेस्ट भएर फाइनल गर्नुपर्ने हुन्छ ’, उनले सुनाए, ‘टिकटमा यति राम्रो प्रिन्ट क्वालिटी खोजिन्छ कि दक्षिण कोरियाजस्तो सम्पन्न र प्रविधिले बलियो मुलुकले देशले समेत अर्कै देशमा छाप्न पठाउँछ ।’

हुलाक टिकट जतिसुकै राम्रो बनाए पनि आर्थिक रूपमा कमजोर हुनु बाध्यता रहेको उनले सुनाए । यसले हरेक कुरामा सम्झौता गर्न बाध्य बनाएको छ ।
छाप्ने मात्र होइन यसमा प्रयोग हुने गम, नक्कली निस्कने सम्भावना सबै कुरालाई ध्यान दिन सक्नुपर्छ । ‘हामी सस्तो खोज्छौं र ठूलो प्रेसमा जान सक्दैनौं’ उनले भने ।

‘डिजिटल भए पनि पुरानै आर्टको स्वाद दिन सकिन्छ’ गफसंगै कुची र क्यान्भासलाई कम्प्युटरमा पनि खेलाइरहेका कर्मचार्यले भने, ‘प्रविधि फेरिएको हो कला त जहाँपनि उस्तै त हो ।’

पेन्टिङमा मौलिकपनको अभाव

केके कर्माचार्य चित्र पढाउँछन् पनि । ‘सिर्जना कलेज अफ फाइन आर्टस’मा उनी साताको दुईदिन कक्षा लिन पुगिरहेका हुन्छन् ।
उनका समकक्षीमध्ये रामकृष्ण मानन्धर र राधेश्याम मूल अझै सव्रिmय छन् । उनीहरूको कामप्रति गर्व गर्छन् । नेपाली चित्रको विकास र विस्तारमा घोडा दौड्मै छन् ।

‘बिहान उठेदेखि यसमै लागिरहेको छु ‘रिटायर्ड’ त लाइफमा एकैपटक हुनुपर्छ ’ यसो भनिरहँदा उनले मृत्युतिर सङ्केत गरिरहेका थिए ।

‘पेन्टिङमा कुनै भाषा चहिन्नँ । पेन्टिङ भनेको ‘वन टाइम’का लागि मात्र हो’, उनले सुनाए, ‘यहाँ उत्तरआधुनिक चित्र बनाउँछु भन्नेहरू पनि छन् तर तिनैले उत्तरआधुनिकता पटक्कै बुझेका छैनन् ।’ सङ्ख्यात्मक रूपमा पेन्टिङमा भविष्य खोज्ने बढ्दो छ, तर गुणात्मक रूपमा आफूलाई विकास गर्न नसकेको उनको बुझाइ छ ।

यसो भन्दा आफू छुच्चो भएको उनले सुनाए । तर उनी भन्न छाड्दैनन्, ‘पौभा भनेको हाम्रो मौलिक आर्ट हो । ‘हाम्रो आर्ट अरनिको र भृकुटीले तिब्बतमा लगेर त्यहाँ विकास गरेका हुन् ।’ उनी भन्छन्, ‘आर्ट कसैको करकापले गर्ने विषय होइन् । यो आफ्नै शिर्जनशीलता हो ।’

कर्माचार्यलाई आराम गर्नुप¥यो भन्ने सुझाव पनि नआउने हैन । तर उल्टै सोध्छन्, ‘के हो आराम गर्नु भनेको ? सुतेर बस्नु आराम हो जस्तो लाग्दैन उनलाई ।
उनको लागि कलाकर्म नै आराम हो । जसले उनको मनलाई आराम दिन्छ । नयाँ उमङ्ग पैदा गर्छ । त्यही नै आराम हो उनको लागि ।

केकेलाई जागिरको मोह थिएन । उनलाई आफ्नै सिर्जनमा जीवन रमाउनु थियो । कसैको करकाप वा ‘अण्डर’मा बस्नु काम गर्नु थिएन । सिर्जनमा आफ्नो संसार निर्माण गर्न खोज्थे । जागिरको ‘अफर’आइरह्यो उनलाई । ‘कालान्तरमा नेपाल हुलाक सेवामा जागिरे भएँ’, उनी भन्छन, तर मलाई जीवनमा कुनै पश्चाताप छैन ।’
जागिरबाट रिटायर्ड हुँदा उनलाई सौखले छाडेन । यदाकदा हुलाक टिकट डिजाइनबाट रिटायर्ड हुँदापनि जिम्मेवारी आइरहन्छ उनलाई ।

‘बिहान उठेदेखि यसमै लागिरहेको छु ‘रिटायर्ड’ त लाइफमा एकैपटक हुनुपर्छ ’ यसो भनिरहँदा उनले मृत्युतिर सङ्केत गरिरहेका थिए ।

पेन्टिङमा कला र सिर्जना मिसिएको हुन्छ । कलाकारको सिर्जना मर्न थालेकोमा भने उनी चिन्तित छन् । कलारकारहरु नै पेन्टिङप्रति ‘सिरियस’ हुन नसकेको उनको निष्कर्ष छ ।

प्रकाशित मिति: बिहीबार, फागुन ९, २०७५ २३:२२