जो जीवितै छन्, तर कानुनी रूपमा मृतक भइसके

मृत्युदर्ता बदर गरेर पुनः बैदेशिक राेजगारीमा फर्किएका सुभाष तामाङ । फाइल तस्वीरः विनाेद भण्डारी ।

A+ A A-

हालै एउटा समाचार सार्वजनिक भयो । रुपन्देहीको तिलोत्तमा नगरपालिका वडा नं ४ स्थायी ठेगाना भएका इन्द्रकुमार कँडेलले आफ्नो दाजु बेदुराम कँडेलको १५ भदौ २०७८ मा कालगतिले मृत्यु भएको भनी २६ असोज २०७८ मा मृत्यु दर्ता प्रमाणपत्र लिए । रोजगारीको सिलसिलामा भारतमा रहेका दाइको सम्पत्ति हडप्ने नियतले भाइले जीवित व्यक्तिकै मृत्यु दर्ता गराइदिए । अनि, जग्गा नामसारीका लागि सिफारिस लिई प्रक्रिया अघि बढाएका रहेछन् । दाजु बेदुराम भारतबाट घर फर्केर आउँदा यो कुरा थाहा पाए । वडा कार्यालयमा बुझ्दा आफ्नो मृत्यु दर्ता भइसकेको थाहा त पाए तर मृत्यु दर्ता बदर गराउन भने सकेनन् ।

अर्को त्यस्तै समाचार २५ साउन २०७८ मा कान्तिपुर दैनिकमा छापियो । शीर्षक थियो– जो आफ्नै मृत्यु दर्ता खारेज गर्न अड्डा धाउँदै छन् । झट्ट पढ्दा यो समाचारको शीर्षक काल्पनिकजस्तो लागे पनि समाचारको सारले जोकोहीलाई पनि संवेदनशील बनाउँछ । मोरङ बेलबारी नगरपालिका– ११, लक्ष्मीमार्गका सुभाष तामाङले २९ जेठ २०६० मा भोजपुरबाट नेपाली नागरिकता लिएका थिए । सोहीबमोजिम राहदानी लिई साउदी अरेबियामा काम गर्न गएका रहेछन् । साउदीमा २५ असार २०७२ मा सुभाषसहित चार जना साथी ट्याक्सी चढेर बैंक जाने क्रममा दुर्घटना हुँदा दुई जनाको घटनास्थलमै मृत्यु भएछ । घाइते दुई जनालाई हेलिकोप्टरबाट अब्दुलअजिज अस्पताल लगियो । भोलिपल्ट अर्का एक जनाको पनि निधन भयो भने एक जना कोमामा गए ।

उनीहरू काम गर्ने कम्पनीका अधिकारीहरूले अस्पताल गएर अस्पतालमा मृत्यु भएका एक जना सुभाष तामाङ र कोमामा रहेका बाग्लुङ ढोरपाटन– ६ का तेजेन्द्र भण्डारी हुन् भनी सनाखत गरिदिए । सोही सनाखतका आधारमा अस्पतालले सुभाषको मृत्यु प्रमाणपत्र बनाइदियो । सोही आधारमा कम्पनीले निजको राहदानीमा मृत्यु भएको छाप लगाएर २८ दिनपछि शव नेपाल पठायो । शव नेपाल आएपछि सुभाषको मृत्यु दर्ता प्रमाण लिएर शव बुझ्न काठमाडौं आउने खबर भयो । मृत्यु दर्ता गरी शव बुझी दाहसंस्कार र काजक्रिया पनि भयो ।

अन्त्येष्टि गरेको तीन महिनापछि उता अस्पतालमा कोमामा रहेका बिरामीको होस खुल्यो । चिकित्सकले मुखको पट्टी खोलेर देखाउँदा उनी सुभाष तामाङ रहेको उनका भान्जा भूपालले पुष्टि गरे । अस्पतालमा मृत्यु भएका सुभाष नभएर बाग्लुङ ढोरपाटनका– ६ का तेजेन्द्र भण्डारी रहेछन् । त्यो सबै खबर घरमा पठाइयो । डेढ वर्षपछि पूर्ण रूपमा निको भएर सुभाष नेपालमा फर्किए ।

नेपालमा मृत्यु दर्ता भई लगतमा जनिएपछि उनको राहदानी र नागरिकता लगतमा समेत मृत्यु भएको देखिएको थियो । उनी जीवितै फर्किए पनि पुनः नागरिकता र राहदानी दिन कानुनतः बाधा परेको सरकारी अधिकारीहरू बताउँछन् । जसका कारण ‘जिउँदा मृतक’को रूपमा यो समस्या झेल्नुपर्‍यो । लामाे दाैडधुपपछि जिल्ला प्रशासन कार्यालयले मृत्यु दर्ता बदर गरिदियाे । अनि, नयाँ नागरिकता र राहदानी लिएर सुभाष पुनः वैदेशिक राेजगारीमा फर्केका छन् ।

सुभाष तामाङ त बरु प्राविधिक त्रुटिका कारण ‘जीवित मृतक’ भएका थिए तर नियतवश वा कसैको सम्पत्ति हडप्नका लागि बनाइएका जिउँदा मृतकहरूसमेत नेपालको गाउँबस्तीमा धेरै हुन सक्ने अनुमान बेदुरामको घटनाले देखाउँछ ।

नेपालमा मृत्यु दर्ता भई लगतमा जनिएपछि तेजेन्द्र भण्डारीको राहदानी र नागरिकता लगतमा समेत मृत्यु भएको देखिएको थियो । उनी जीवितै फर्किए पनि पुनः नागरिकता र राहदानी दिन कानुनतः बाधा परेको सरकारी अधिकारीहरू बताउँछन् ।

भारतमा समेत यस्तो समस्या ठूलाे छ । विभिन्न कारण मृत्यु दर्ता भइसकेका जिविसहरूले त्यहाँ संगठन नै खोलेका छन् । आफ्नै काकाद्वारा मृतक बनाइएका आजमगढ खलिदावाद भारतका लाल बिहारीले जिउँदै मृतक बनाइएकाहरूलाई संगठित पार्दै जीवित मृतकहरूको संघ नै खडा गरेका हुन् । भारतीय जीवित मृतकहरूको संघको दाबीअनुसार, उत्तर प्रदेश राज्यमा मात्र त्यस्तो संख्या ४० हजारभन्दा बढी रहेको पाइएको छ ।

लाल बिहारी सानै उमेरमा कामको खोजीमा शहर पसे । बैंकबाट ऋण लिई व्यवसाय गर्ने सोचबाट गाउँ गई बाबुले जोडेको जमिन धितो राख्न सोधखोज गर्दा उनको मृत्यु भएको प्रमाण पेस गरी काकाले सबै सम्पत्ति आफ्नो नाममा नामसारी गरिसकेको थाहा पाए । आफू जीवित भएको र नक्कली मृत्यु दर्ता गराएर सम्पत्ति हडपेको विषयमा आफूलाई जीवित सावित गर्न उनले आमनिर्वाचनमा उम्मेदवारीसमेत दिए । मतपत्रमा नाम छपाए । तीन पटकसम्म उनी भोक हडतालसमेत बसे । एक दिन उनले आफ्नै काकाको छोराको अपहरण गर्ने योजना बनाएको हल्ला फैलाए । उनी प्रहरीले आफूलाई पक्राउ गरोस् र जीवित साबित गरोस् भन्ने चाहन्थे । तर, प्रहरीले यो मामलामा हातै हालेन ।

यस्ता कैयौँ प्रयास गरेपश्चात् १८ वर्षपछि बल्ल उनलाई आजमगढका मजिस्ट्रेडले जीवित भएको प्रमाण दिएको थियो ।

भारतको मध्यप्रदेशमा हेरालुबाट मृतक बनाई उनको सबै जमिन हडपिएका अर्का पीडित व्यक्ति तिलकचन्द धाकड हुन् । राम्रो कमाइ र सुखी जीवनस्तरको खोजीमा आफ्नो घरजमिन एक दम्पतीलाई हेरचाहको जिम्मा लगाई शहर पसेका धाकड लामो समयपछि गाउँ फर्किंदा घरजग्गा हेरालु राखेको जोडीको पत्नीको नाममा गएको थाहा पाए । उनले तिलकचन्द धाकड आफ्नो पति भएको र उनको मृत्यु भइसकेकाले आफू धाकडको विधवा हुँ भन्ने प्रमाण बनाई सम्पत्ति हडपेको देखे । धाकड अहिले आफूलाई जीवित सावित गर्न निकै प्रयास गरिरहेका छन् । उनी जीवित मृतकहरूको संघ धाइरहेका छन । तर, सफल हुन सकेका छैनन् ।

नेपाल र भारतका प्रकाशमा आएका यी केही प्रतिनिधि घटना मात्र हुन् । सोधखोज हुँदै जाँदा यस्ताखाले घटना अरु धेरै हुन सक्छन् । नयाँ प्रकृतिका घटना पनि देखिएलान् तर सवाल कानुनी उल्झनका कारणले मृत्यु भएको भनिएका व्यक्ति स्वयम् जीवित उपस्थित हुँदासमेत जीवित तर बनाइएका मृतकको कारणबाट भएको क्षति सहज रूपमा पुरण हुन सकेको पाइँदैन । तथ्यको भुल वा आपराधिक मनसायबाट सिर्जना भएका यस्ता किसिमका घटनाबाट पीडित हुन पुगेकालाई शीघ्र न्याय पुग्ने गरी अलगै कानुनी व्यवस्था गर्न आवश्यक हुँदै गएको छ ।

नेपालको सन्दर्भमा मुलुकी देवानी (संहिता) ऐन २०७४ को भाग २ परिच्छेद १ दफा ४० को उपदफा १ मा भएको व्यवस्थाअनुसार कुनै व्यक्ति बिनासूचना लगातार बाह्र वर्षदेखि बेपत्ता भएमा वा त्यस्तो व्यक्तिको सम्बन्धमा स्वाभाविक रूपमा जानकारी पाउने व्यक्तिले बाह्र वर्षदेखि कुनै जानकारी नपाएमा त्यस्तो व्यक्ति जीवित रहेको प्रमाण प्राप्त भएकोमा बाहेक त्यस्तो व्यक्तिको मृत्यु भएको मानिनेछ भन्ने उल्लेख छ ।

यसैको उपदफा ४ बमोजिम निर्धारित अवस्थामा १२ वर्ष नपुगे पनि न्यायिक घोषणाबाट पनि मृत्यु भएको मानिने र उपदफा ५ बमोजिम मृत घोषित भइसकेको व्यक्ति जीवित रूपमा फर्की आएमा पहिले न्यायिक घोषणाबाट भएको मृत्युको आदेश बदर गर्न सक्ने व्यवस्था छ । तर, न्यायिक घोषणाबाहेक व्यक्तिगत घटना दर्ताबाट कायम भएको मृत्यु दर्ता र सोबाट सिर्जित हानि नोक्सानीको क्षतिपूर्ति कसले दिने वा कुन प्रक्रियाबाट हुने भन्ने सरल कानुनी मार्गको अभावले यस्ता घटनाहरू पुन: दोहोरिन नसक्लान् भन्न सकिने अवस्था छैन ।

लेखक अधिवक्ता एवं स्थानीय शासनविज्ञ हुन् ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, भदौ १५, २०८० १८:३९