आफन्तकाे मृत्युमा आन्दाेलन गर्नेलाई अस्पतालहरू किन दिन्छन् मोटो रकम ?

A+ A A-

गुल्मी जिल्ला अस्पतालमा छत्रदेव गाउँपालिका– ७ की ७ वर्षकी प्रशंसा मरासिनीको उपचार भइरहेकाे थियाे । १२ भदाैमा बिहानै मरासिनीकाे निधन भयाे ।

७ वर्षीया मरासिनीकाे निधन के कारणले भएकाे हाे, खुल्न नपाउँदै अस्पताल तनावग्रस्त भयाे । कतिसम्म भने, आफन्तहरू अस्पतालका प्रमुख डा. राजेन्द्र जीसीमाथि जाइलाग्न पुगे ।

उपचारमा लापर्वाही गरेको भन्दै मरासिनीका आफन्त डा. जीसीविरुद्ध नाराजुलुस र प्रदर्शन मात्र गरेनन्, कुटपिटमा समेत उत्रिए । उनीहरूकाे आन्दाेलनपछि मृत्युसम्बन्धी छानबिन गर्न पाँचसदस्यीय छानबिन समिति गठन भयो । अहिले छानबिनको प्रक्रिया अगाडि बढिरहेको छ ।

०००

गुल्मीकाे घटनाभन्दा ठीक तीन दिनअघि ९ भदाैमा कैलालीमा त्यस्तै अप्रिय दुर्घटना भयाे । कैलालीको धनगढीस्थित स्वस्तिक कार्डियो एण्ड मल्टिस्पेसालिटी अस्पतालमा उपचारका क्रममा कञ्चनपुरको बेलौरी नगरपालिका– १०, शिवनगरका ५७ वर्षीय ऐजनलाल चौधरीको मृत्यु भयो । पत्थरीका बिरामी चौधरीको उपचारका क्रममा मृत्यु भएको अस्पतालले जनाएको थियो ।

तर, मृतकका आफन्तले चिकित्सकको लापर्वाहीले चौधरीको मृत्यु भएको भन्दै दिनभर प्रदर्शन गरे । प्रदर्शनमा उत्रिएका आफन्तले सडकसमेत बन्द गराएका थिए । आफन्तले पत्थरीकाे उपचारका क्रममा मृगाैला निकालिएकाे आराेप लगाएका थिए ।

दिनभरकाे प्रदर्शनपछि आफन्त र अस्पताल प्रशासनबीच वार्ता भयाे । उक्त संवादपछि तीनबुँदे सहमति भयो । वार्तापछि अस्पतालले मृतकका एमबीबीएस अध्ययनरत छोराको पढाइ खर्च बेहोर्ने, मृतकका दुई जना छोरीको विवाह खर्च बेहोर्ने र उपचारमा संलग्न डा. जोनस तिवारीलाई कारबाही गर्ने सहमति भएको थियो ।

०००

गुल्मी र कैलाली मात्र हाेइन, यस्ताे घटना २७ साउनमा पूर्वी नेपालमा भइसकेकाे थियाे । झापाकाे मनमाेहन अस्पतालमा प्रसूति (डेलिभरी) का लागि पुगेकी बिर्तामोड- १ की २७ वर्षकी सिर्जना संग्रौलाको मृत्यु भयो ।

प्रसूतिका क्रममा संग्रौलाको शल्यक्रिया गरिएको थियो । शल्यक्रियापछि होस आएको करिब एक घन्टापछि संग्रौलालाई ब्रेन ह्यामरेज भइदियाे । लगत्तै बिर्तासिटी अस्पतालमा रेफर गरियो । अस्पतालमा उपचारका लागि भेन्टिलेटरमा राखिएकाे थियाे, त्यही क्रममा उनकाे मृत्यु भयो ।

सुत्केरीको मृत्युपछि मनमोहन अस्पताल तनावग्रस्त बन्याे । अस्पताल तनावग्रस्त भएपछि जनप्रतिनिधि, राजनीतिक दलका प्रतिनिधि, संग्रौलाका आफन्त र अस्पतालबीच वार्ता भयो । वार्तापछि अस्पताल प्रशासनले पीडित परिवारलाई ३५ लाख रुपैयाँ क्षतिपूर्ति दिने र उपचारमा संलग्न डा. एकराज गौतमलाई कारबाहीका लागि मेडिकल काउन्सिललाई आग्रह गर्ने सहमति भएको थियो ।

०००

१९ साउनमा चितवनको भरतपुरस्थित मनकामना अस्पतालमा उपचारका क्रममा भरतपुर महानगरपालिका– २६ की ३५ वर्षकी गर्भवती नवीना महतोको मृत्यु भयो ।

साल पाठेघरमा टाँसिएको भन्दै चिकित्सकले अधिक रक्तश्राव रोक्न नसकिएकाले पाठेघर नै फालेका थिए । तर, महतोको पाठेघर निकालेपछि उनको शरीरका विभिन्न भागबाट रक्तश्राव (बीआईसी) भएर उनको मृत्यु भएको थियो ।

बच्चा जन्मिएपछि साल निकाल्दा अधिक रक्तश्राव भएका कारण महतोको मृत्यु भएको भन्दै उनका आफन्तहरू आन्दाेलित भए । अस्पताल प्रशासन र मृतकका आफन्तबीच वार्ता भयो । र, अस्पतालले २७ लाख ५० हजार रुपैयाँको चेक पीडित परिवारलाई हस्तान्तरण गरेको थियो ।

०००

पूर्वदेखि पश्चिमसम्म फैलिएका अस्पताल र मृतकका आफन्तको तनावका केही प्रतिनिधि उदाहरण मात्रै हुन् यी । उपचाररत बिरामीको मृत्युपछि अस्पताल र मृतकका आफन्तबीच हुने द्वन्द्व पटक-पटक भइरहेको छ ।

पछिल्लो समय अस्पतालमा बिरामीको मृत्युपछि अस्पताल र उपचारमा संलग्न चिकित्सकको लापर्वाही भन्दै गरिने आन्दोलन बढ्दो छ । ती आन्दाेलन कति जायज थिए भन्ने यकिन हुँदैन । अनि अस्पताल पनि पैसाकाे बलमा घटनालाई साम्य बनाउने खेलमा सहमत भइरहेकाे देखिन्छ ।

अस्पताल र मृतकमा आफन्तबीच भएका यस्ता आन्दाेलनले कानुनी प्रक्रियामा भने प्रवेश पाएका छैनन् । अस्पताल र मृतकका आफन्तबीच वार्ता हुन्छ । अनि मोटो रकम लेनदेनमा वार्ता टुङ्गिन्छ ।

आफन्त किन गर्छन् तोडफोड ?

खासगरी आफ्ना प्रिय व्यक्ति गुमाउँदाकाे दुःखलाई स्वीकार्न नसक्दा आफन्तहरू अस्पताल ताेडफाेड र चिकित्सकमाथि हातपात गर्न पुग्छन् ।

पछिल्ला दिनमा सामाजिक राेगकाे रूपमा फैलिएकाे याे घटनामा अर्काे कारण भने बिरामीका आफन्त र अस्पताल वा चिकित्सकबीच ‘कम्युनिकेसन ग्याप’ हाे । चिकित्सकले बिरामी र बिरामीका आफन्तलाई प्रस्ट सन्देश प्रवाह गरिरहेका हुँदैन । त्यसले गर्दा बिरामीकाे आफन्तमा आश‌ंका पैदा गरेकाे हुन्छ ।

मानोविद् गोपाल ढकालकाे भनाइमा आफन्तको मृत्युलाई स्वीकार्न गाह्रो हुने भएकाले आफन्तहरू चिकित्सकको लापर्वाही भएको हुन सक्ने शंका गर्छन् । उसो त, बिरामीका आफन्त र अस्पताल वा चिकित्सकबीच ‘कम्युनिकेसन ग्याप’ हुने भएका कारण विभिन्न समस्याहरू देखा पर्ने उनको भनाइ छ ।

‘उपचारकाको विधि, तरिकाबारे बिरामीका आफन्तलाई बुझाउने चलन छैन । उनीहरूका आफन्तको रोगको प्रकृतिको कस्तो हो ? यसबाट हुन सक्ने जटिलताका बारेमा प्रस्ट रूपमा भनिदिनुपर्छ,’ ढकाल भन्छन्, ‘र, सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण कुरा सबै डाक्टरको हातमा हुँदैन भन्ने उनीहरूलाई बुझाउनुपर्छ ।’

कतिपय अवस्थामा उपचारका क्रममा घरको मूली या कमाउने मुख्य व्यक्तिको मृत्यु हुन पुग्ने ढकाल बताउँछन् । त्यस्तो अवस्थामा सिङ्गो परिवारको भार थेग्ने व्यक्तिको मृत्यु हुँदा भविष्य अन्धकार देखेर आफन्तले क्षतिपूर्ति माग्ने गरेको उनी बताउँछन् ।

‘कमाउने व्यक्तिको मत्युपछि भविष्य अन्धकार देख्छन् । र, क्षतिपूर्तिका रूपमा रूपैयाँको माग गर्छन्,’ ढकालले भने । त्यस्तै, बिरामीको उपचारका क्रममा परिवारले लाखौँ खर्च गरिसकेको हुन्छ । त्यस्तो अवस्थामा बिरामीको मृत्यु हुँदा व्यक्ति पनि नरहने र लाखौँ रकम पनि सकिने हुँदा उनीहरू पैसा उठाउनतर्फ लाग्ने ढकालको भनाइ छ ।

एसोसिएसन अफ प्राइभेट हेल्थ इन्स्टिच्युसन अफ नेपाल (अफिन) का अध्यक्ष डा. पदमबहादुर खड्काका मृतकका आफन्तहरूको शोकमा बिचौलियाहरूले अस्पताल तोडफोड गर्ने गरेको बताउँछन् ।

‘अन्यथा सामान्य व्यक्तिलाई के गर्ने थाहा हुँदैन । आफन्तको मृत्युपछि उनीहरू दुःखमा हुन्छन्,' खड्का भन्छन्, 'पैसा पाइन्छ भन्ने बिचौलियाहरूका कारण यस्तो भइरहेको छ ।’

यस्ता विभिन्न समस्याका कारण गम्भीर प्रकृतिका बिरामीलाई अस्पतालले उपचारका लागि भर्ना गर्नै नमान्ने स्थिति बनेको उनको बुझाइ छ । यस्ता खाले घटनामा पैसाको लेनदेन गर्ने अभ्यास बढ्दै जाँदा त्यस्ता अस्पताल र त्यहाँ काम गरिरहेका चिकित्सकप्रति जनविश्वास गुम्न सक्ने डा. खड्काको बुझाइ छ ।

‘स्वास्थ्य सेवा समाजसँग जोडिएको छ । बिरामीको मृत्युपछि पैसामा वार्ता टुङ्गिँदा अस्पतालप्रति विश्वास हुँदैन,' डा. खड्का भन्छन्, 'फेरि सबै बिरामी बाहिर जान सक्दैनन् । त्यसको घाटा बिरामी र अस्पताललाई नै भइरहेको छ ।’

उपचाररत बिरामीको मृत्यु हुँदा अस्पताल या चिकित्सकको लापर्वाही भएकै हुन्छ भन्न सकिँदैन । भएको पनि हुन सक्छ र नभएको पनि हुन सक्छ । यस्ता घटनाको छानबिन नेपाल मेडिकल काउन्सिलले गर्छ सक्छ ।

तर, स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालयका सहप्रवक्ता डा. समीरकुमार अधिकारी अस्पताल र मृतकका आफन्तबीच द्वन्द्व हुने गरेको बताउँछन् । यस्ता घटना मिलाउनका लागि पैसाको लेनदेन हुने गरेको डा. अधिकारीको भनाइ छ । यो एकदमै गलत रहेको उनको भनाइ छ ।

‘यो एकदमै गलत हो । यसले सेवा दिने स्वास्थ्य संस्थाप्रति शंका उत्पन्न हुन्छ,’ अधिकारी भन्छन् ?

साँच्चै डाक्टरको लापर्वाही हुन्छ ?

उपचाररत बिरामीको मृत्यु हुँदा चिकित्सक या अस्पतालको लापर्वाही हो भनिहाल्नु गलत हुने तर्क गर्छन्, अफिनका अध्यक्ष डा. खड्का ।

‘बिरामी उपचारका लागि पुग्दा कति समस्या पहिचान भएका हुन्छन् । कति अकस्मात् ‘कम्पिलिकेसन’हरू हुन्छन् । जसलाई अनएक्स्पेक्टेड र एक्सपेक्टेड ‘कम्पिलिकेसन’ भनिन्छ । र, जसले गर्दा बिरामीको मृत्यु हुन सक्छ,’ उनी भन्छन्, 'उपचारका क्रममा मृत्यु हुनेबित्तिकै कसैको लापर्वाही भन्न मिल्दैन । यसका लागि लापर्वाही भएको प्रमाणित हुनुपर्छ ।'

डा. खड्काका अनुसार लाखौँमा एक जनालाई त्यस्ता समस्या हुन सक्छ । कुनै पनि चिकित्सकले बिरामीलाई मार्नुपर्छ भन्ने मानोभावले उपचार नगर्ने उनको तर्क छ ।

नेपाल मेडिकल एसोसिएसनका वरिष्ठ उपाध्यक्ष डा. बद्री रिजाल अस्पताल पुगेको बिरामी निको भएर घर फर्कनैपर्छ भन्ने मानसिकताका कारण यस्ता द्वन्द्वहरू हुने गरेको बताउँछन् । बिरामीको उपचार हुने स्थान अस्पताल भएको बताउने उनी उपचार सम्भव नभएका बिरामीको मृत्यु पनि अस्पतालमै हुने गरेको बताउँछन् ।

‘उपचारमा एउटा चिकित्सक मात्र हुँदैन । टिमले काम गर्छ । बिरामीको मृत्युपछि शंका लाग्यो भने सम्बन्धित निकाय छन् त्यहाँ उजुरी दिन सकिन्छ’, डा. रिजाल भन्छन्, ‘यसो भन्दै गर्दा चिकित्सकले गल्ती नै गर्दैनन् भन्न खोजेको होइन । कोहीबाट गल्ती हुन सक्छ । तर, त्यसका लागि कानुनी रूपमा जानुपर्छ ।’

किन तिर्छन्, ठूलो रकम ?

अस्पताल राज्यको नीति नियमअनुसार दर्ता भएका हुन्छन् । अस्पतालमा काम गर्ने हरेक व्यक्ति लाइसेन्स प्राप्त हुन्छन् । यद्यपि उनीहरूबाट पनि त्रुटि भने हुन सक्छन् ।

तर, गल्ती भएको अवस्थामा कानुनी रूपमा संस्था वा व्यक्ति जसको गल्ती पुष्टि हुन्छ त्यस्तो अवस्थामा उनीहरू कारबाहीमा पर्छन् । तर, मृतकका आफन्तले कानुनी बाटो खोज्नुको साटो अस्पताल तोडफोड गरेर बस्ने गरेको डा. खड्का बताउँछन् ।

‘अस्पताललाई लड्दै हिँड्ने समय हुँदैन, चिकित्सकको ज्यानको जोखिम हुन्छ, पहिला ज्यान बचाउनुहुन्छ, जसले गर्दा उनीहरू केही रकम दिएर घटना मिलाउनतर्फ लाग्छन् । अहिले यो सामाजिक रोग भइसकेको छ,’ खड्का भन्छन् ।

अस्पताल सेवाको भावमा सञ्चालन गरिएको भनिए पनि यो एउटा व्यापार भएको डा. रिजाल बताउँछन् । उनी भन्छन्, ‘कुनै बिरामीको मृत्यु हुन्छ । लामो समयसम्म आफन्तले आन्दोलन गर्छन् । यसरी अस्पताल बन्द हुँदा घाटा हुन्छ । सञ्चालकले चिकित्सकको संवेदनाभन्दा व्यापार हेर्छ ।’

डा. रिजालका अनुसार अस्पतालले क्षतिपुर्ति दिने छुट्टै कुरा हो । तर, गलत को हो भन्ने कुरा पुष्टि हुन भने जरुरी हुन्छ ।

चिकित्सकलाई हातपात गरे के हुन्छ ?

स्वास्थ्यकर्मी तथा स्वास्थ्य संस्था सुरक्षासम्बन्धी ऐन २०६६ मा स्वास्थ्य उपचारको विषयलाई लिई स्वास्थ्यकर्मीलाई घेराउ, अपमानजनक व्यवहार वा हातपात गर्न नमिल्ने उल्लेख गरिएको छ । त्यस्तै, स्वास्थ्य संस्थामा तोडफोड, आगजनी वा यस्तै अन्य कुनै कार्य गर्न नहुने ऐनमा लेखिएको छ ।

तर, ऐनमा उल्लेख गरिए पनि त्यसको पालना भने गर्ने गरेको पाइँदैन । पछिल्लो समय चिकित्सकको लापर्वाहीका कारण बिरामीको मृत्यु भएको भन्दै धेरै चिकित्सकहरूमाथि कुटपिट भइरहेको छ । अस्पतालहरू तोडफोड हुने गरेका छन् ।

जसका कारण नेपालमा अधिकांश चिकित्सक विदेशीन थालेको डा. रिजाल बताउँछन् । उनी भन्छन्, ‘यही अवस्था रहिरह्यो भने केही वर्षमै विदेशबाट चिकित्सक ल्याउनुपर्ने अवस्था सिर्जना हुनेछ । यी कुराहरू चिकित्सा पेसाका लागि नै हानिकारक छ ।’

डा. रिजालका अनुसार चिकित्सकमाथि हातपात गर्ने, अस्पताल तोडफोड गर्ने ट्रेन्ड बन्द हुन आवश्यक छ । दोषीलाई भने कारबाही हुनुपर्ने उनको मत छ ।

बिरामीको मृत्यु हुनु सामान्य हो ?

अमेरिकाको जोन्स हप्किन्सले सन् २०२२ मा सार्वजनिक गरेको एक प्रतिवेदनअनुसार अमेरिकामा पहिलो क्यान्सर, दोस्रो कार्डियो भास्कुलर रोग र तेस्रो नम्बरमा ‘मेडिकल इरर’का कारण बिरामीको मृत्यु हुने गरेको छ ।

मेडिकल इररलाई अपराधका रूपमा लिइँदैन। जुनसुकै कारणले बिरामीकाे मृत्यु हुन सक्छ । बिरामीले समयमा उपचार नपाउनु, रोग पत्ता नलाग्नुलगायत समस्याले बिरामीको मृत्यु हुन सक्छ ।

नेपालको हकमा धेरै जसो बिरामी ढिलो गरी अस्पताल पुग्दा उनीहरूको निधन हुने गरेको डा. अधिकारी बताउँछन् । उनी भन्छन्, ‘कुन रोग हो भनेर डाइग्नोसिस गर्दा गर्दै पनि बिरामीको मृत्यु हुने गरेको छ । यसमा चिकित्सको कुनै पनि दोष हुँदैन ।'

मानोविद् ढकालका अनुसार कुनै पनि बिरामीलाई नराम्रो होस् भन्ने सोचले चिकित्सले ‘प्राक्टिस’ गर्दैनन् । तर, यसो भन्दैमा बिरामीको मृत्यु नै हुँदैन भन्न मिल्दैन ।

डा. अधिकारीका अनुसार नेपालमा चिकित्सकले मान्छे मारेको होइन, मान्छे बचाउन नसकेको हो भन्ने कुरा बुझाउन नसकेको अवस्था छ ।

अधिकारी भन्छन्, 'हामीकहाँ चिकित्सकले मान्छे मारेको होइन, चिकित्सकले उसलाई बचाउन नसकेको हो भन्ने बुझाउन सकिएको छैन । जसका कारण अस्पताल र मृतकका आफन्तबीच द्वन्द्व हुने गरेको देखिन्छ ।'

प्रकाशित मिति: बिहीबार, भदौ १४, २०८० १९:२१