किन नेपालबाट पलायन भइरहेका छन् डाक्टर ?

A+ A A-

पछिल्लाे समय नेपालबाट डाक्टरहरू धमाधम पलायन भइरहेछन् । समय यस्तै रहिरह्यो भने, समस्या उस्तै रहिरह्यो भने पलायनको अनुपात दर अझै उच्च हुनेछ । त्यसबेला सरकारलाई आफैँले उत्पादन गरेका आफ्नै डाक्टरलाई आफ्नै देश फर्काउन हम्मे-हम्मे पर्नेछ ।

नेपाल मेडिकल काउन्सिलमा ३३ हजार डाक्टरहरू रजिस्टर छन् तर दुर्गम भेगमा डाक्टरको अभाव, स्रोतसाधन र उपकरणको अभावका कारण कति बिरामीकाे सामान्य उपचारको अभावमा अकालमै मुत्यु भएका समाचारहरू सुनिरहेका छौँ । अब भने सुगम भनिने ठाउँमै गाह्रो नहोला भन्न ‌सकिन्न । एक हिसाबले उत्पादनको दर पनि बढिरहेकै छ, अर्कोतर्फ पलायनको दर उच्च रूपले विकसित हुँदै छ ।

शिक्षा र स्वास्थ्य मानिसकाे जीवनका अभिन्न र ज्यादै संवेनशील विषय हुन् । अलिअलि गर्दागर्दै हाम्रो देशमा यी दुवै क्षेत्रमा व्यापारीकरण चर्को हुँदै गइरहेको छ, जुन निकै निराशाजनक र चिन्ताजनक विषय हो । यी दुई महत्त्वपूर्ण विषयमा त जनताले बराबर पहुँच र सुविधा पाउनुपर्ने हो ‌। तर, त्यसो हुन असम्भवजस्तै भइसक्यो । धनी र गरिबबीचको यो गहिरो खाडल कहिले पुरिने हो, थाहा छैन ।

केही वर्षपछि नै सरकारलाई यसको व्यापारीकरणलाई सम्हाल्न हम्मे-हम्मे पर्नेछ । युरोप, जर्मनीलगायत धेरै देशमा शिक्षा र स्वास्थ्य निःशुल्क हुन्छ । चिकित्सा शिक्षासमेत निःशुल्क । हाम्रोमा त सामाजिक परिपाटी नै बनेको छ, हुने खानेले महँगा प्राइभेट स्कुल र हुँदा खानेले सरकारी स्कुल पढ्ने ।

महँगीको यो चपेटामा मध्यमवर्गीय परिवार यसरी बाँधिएका छन् कि आफ्ना सन्तानलाई सरकारी विद्यालय पढाऊँ त सामाजिक प्रतिष्ठामा आँच आउने र खिसी टिउरी गर्लान् भन्ने पिर, प्राइभेट स्कुल/कलेजमा पढाऊँ भने आफ्नो कमाइले बालबच्चा पढाउन हम्मेहम्मे । सरकारले निःशुल्क सरकारी शिक्षामा लगानी नगरेको पनि होइन, तर व्यवस्थित गर्न सकिरहेकै छैन । सरकारी पैसा पनि खर्च हुने, उपलब्धि पनि नदेखिएको यो परिपाटीबारे अब साँच्चै सोच्ने बेला भएको छ ।

स्वास्थ्य क्षेत्रमा झन् अनेकौँ विकृति र विसंगति छन् ‌ । पढाइ सक्नेबित्तिकै धेरै डाक्टरको रोजाइ अमेरिकालगायतका देश हुने गरेको छ । जो नेपालमै बस्छु भन्ने सोच बोकेका थिए, उनीहरू पनि हैरानी र आजित भएर विदेशिन बाध्य बनेका छन् । यस कारण पैसा मात्रै पक्कै होइन । आउनुहोस् दुई/चारवटा कुरा विस्तृतमा छलफल गरौँ ।

न्यूनतम पारिश्रमिक

सर्वप्रथम त सरकारी अस्पतालमै काम गर्ने डाक्टरको तलब अत्यन्तै न्यून छ । पचासौँ लाख खर्च गरेर पढेको छ, आम्दानी भने न्यूनतम ५० हजार पनि छैन । ‌ यस्तो अवस्थामा आफ्नो सामान्य जीवनयापनसमेत गर्न नै धौधौ पर्ने देखिन्छ । युवावस्थाको सबैभन्दा जाँगर र ऊर्जाशील ५/७ वर्ष उसले पढाइमा लगाएको हुन्छ ।

अन्य डिग्री लिएका साथीहरूको‌ पढाइमा समय र लगानी कम लागे पनि उनीहरूले राम्रो सेवा सुविधा पाइरहेका हुन्छन् । अनि एमबीबीस गरेको एक जना डाक्टरले आफ्नोवरपरका साथीभाइलाई हेर्छ, अनि आफ्नो मिहिनेत र त्यसअनुरुपको कमाइ हेर्छ, चित्त बुझाउने कुनै ठाउँ पाउँदैन । एमबीबीएस डाक्टरको त यति संवेदनशील विषय हुन्छ कि पढाइ सके पनि हरेक दिनको केही समय उसलाई पढाइमै बिताउनुपर्छ । तैपनि, कमाइ र दुःखको हिसाबले उसलाई काम गर्ने ऊर्जा कतैबाट मिल्दैन । प्राइभेट अस्पतालले त ज्यादै न्यून सेवा सुविधा दिएर श्रम शोषण गरिरहेका छन् । डाक्टरहरू शोषणमा पर्न बाध्य छन् । ‌सरकारले लोकसेवा नखुलाएको धेरै भइसक्यो । त्यसैले उत्पादनअनुरुपकाे रोजगारी छैन ।

डाक्टरलगायत स्वास्थ्यकर्मीको पारिश्रमिक बढाउनेतर्फ सरकारले सोचेर मात्रै हुँदैन, आवश्यक कदम चालिहाल्नुपर्ने देखिन्छ । बरु बजेटको पारदर्शितामा चनाखो रहनुपर्‍यो । आवश्यक निगरानी र सोधपुछ तथा अन्तर्क्रिया गर्नुपर्‍यो ।

अझ डरलाग्दो कुरा त के छ भने छात्रवृत्तिमा पढेकाहरूले दुई वर्ष काम गर्नुपर्ने जुन नियम छ, अस्पतालहरू यिनै दुई वर्षे करारका डाक्टरहरूले धानिरहेछन् र सरकार चुपचाप छ । मौन छ । नियम नराम्रो होइन, तर दीर्घकालीन सोच्ने कि क्षणभरमा अल्झिरहने ?

महँगीले यसरी आकाश छोइरहेको छ कि यति थोरै आम्दानीमा घरको भान्छा धान्न मुस्किल छ ‌। शिक्षा र स्वास्थ्याेपचार त परकाे कुरा भयो । सरकारले न तलब बढाउँछ, न त भविष्यको कुनै सुनिश्चितता छ । न त लोकसेवा नै खुलाउँछ ‌ । के आधारमा नेपालमै बसिरहने त डाक्टर ?

भाइरल हेडलाइनको होडबाजी

नेपाली समाज अहिले यसरी ध्रुवीकरण भइरहेको छ कि त्यसको न कुनै मापन छ, न कुनै सीमा । सामाजिक सञ्जालको बढ्दो प्रयोग, अशिक्षा, अविवेकी र अराजकता यसरी मौलाइरहेको छ कि यसले अन्ततः भयावह स्थिति ल्याउन पनि सक्छ । राज्यको चौथो अंगको रुपमा मानिन्छ, पत्रकारिता । तर, कतिपय मिडिया स्वास्थ्यजस्तो संवेदनशील विषयमा पनि असभ्य र भाइरलको पछाडि कुदिरहेका छन् । त्यसले जनमानसमा डाक्टरहरूप्रतिको विश्वास घटाइरहेको छ ।

कुनै पनि डाक्टरले बिरामी मार्छु वा अप्रेसन बिगार्छु भन्ने कदापि सोनेको हुँदैन । उपचारका क्रममा भैपरि जहिले पनि आउन सक्छ, जोसँग पनि हुन सक्छ । यसरी मिडियाहरूमा जसरी डाक्टरको लापर्वाहीले मृत्यु, के गर्न गएको के गरे भनेर अनावश्यक हेडलाइन राखिन्छ, त्यसले डाक्टर र समस्त चिकित्सा पेसालाई नै बदनाम गराइरहेको छ । यस्ता नकारात्मक समाचार हेरेको पढेको हुनाले पनि कुनै बिरामीको मुत्यु हुनासाथ बिरामीका आफन्तले तोडफोड र कुटपिट सुरु गरिहाल्छन् । ‌

जे पढ्यो, त्यही ठीक र सत्य लाग्छ । नेपाली समाजले तर्क, व्याख्या विश्लेषण र खोजीनिती खासै गर्न रुचाउँदैन र धेरैजसो मानिसहरू गर्दैनन् पनि । यसर्थ यस्ता समाचारले नै बुझ्दै नबुझी, कुरा सुन्दै नसुनी आफ्नो आवेगलाई यसरी पोख्छन् । ‌ जसको सबै अपजस डाक्टरले नै व्यहोर्नुपर्छ ‌ । सयौँ हजारौँलाई उसले जीवन दिएको बिर्सन्छन् र नाम नै किटान गरी, परिचय खुलाएर कुटपिट र बदनाम गरिन्छ । जसले गर्दा डाक्टरलाई बिरामी हेर्नै मन लाग्दैन र आत्मविश्वास पनि आउँदैन ‌‌।

पत्रकारलाई चिनिनु मात्र छ, कति शेयर भयो, हेर्नु मात्र छ । निष्पक्ष भएर कलम खै कतिले चलाउनुभएको छ, कतिले सामाजिक उत्तरदायित्व वहन गर्नुभएको छ कुन्नि ?

सामाजिक मान्यता

नेपाली समाजमा अशिक्षा, अविवेक र अन्धविश्वास यति व्याप्त छ कि फुकेर, छोएर निको हुने भन्दै अनेक नाम धारण गरेर ठगी गरिरहेका छन् । यसरी धाउनेहरूको भिड नै देखिन्छ ।

उनीहरूसामु जति हजार पनि पैसा तिर्न कन्जुस्याइँ छैन । डाक्टरको सामान्य रुपैयाँ पनि महँगो भयो भन्ने, कुर्नुपर्‍यो भन्ने अनावश्यक तर्कना सुनिरहनुपर्छ । ‌यसले दीर्घकालीन रूपमा केही असर पक्कै पर्छ । ‌सामाजिक सञ्जाल, टिकटिक र युटुवजस्ता सञ्जालमा हेर्दाहेर्दै अलिअलि जान्नेबुझ्ने बन्नुहुन्छ । हेरेको सुनेको भरमा आफैँ औषधि माग्दै खाने परिपाटी छ ।

आफूले डाक्टरलाई नदेखाई बजारमा राखेका खानेकुराझैँ औषधि बिनापरामर्श किनेर सेवन गर्नुहुन्छ । चेकजाँच नै गर्दा पनि ऊ डाक्टर हो वा होइन, होइन भने के कति र कस्तो विषय पढेको हो ? केही नबुझीकन धमाधम देखाउने गर्नुहुन्छ । जब स्थिति खराब हुन्छ, तब डाक्टर खोज्दै आइपुग्नुहुन्छ । बिग्रिन लागेको कुरा मिलाउन गाह्रै हुन्छ । अनि अनेक दोषारोपण ‌डाक्टरकै टाउकोमाथि थोपरिदिनुहुन्छ । विचरो ! त्यो एउटा टाउकोले केके समाओस् ? त्यो टाउकोमा के–के मात्रै अटाओस् ?

एकातिर डाक्टरहरूप्रतिको विश्वास घटिरहेछ, अर्कोतिर अवस्था जटिल भएपछि बल्ल ‌अस्पताल आउने परिपाटी छ । मानिसहरू पहिलेजस्तो एकअर्कालाई सम्मान ‌गर्ने, कुरा सुन्ने ‌परिपाटी घट्दै छ । गाउँघरमा डाक्टरले भनेको कुरा नसुनिदिनाले काम गर्न झन् अप्ठ्यारो बन्दै ‌छ । कसैलाई न भगवान् बनाउन आवश्यक छ, न दानव । मानिसलाई मानिस भएर बाँच्न दिए, आफ्नो पेसा र कर्म गरेर खान दिए समाजमा सौहार्दपूर्ण ‌वातावरण बन्थ्यो कि !

मानसिक विचलन

सरकारी संयन्त्रमाथि राजनीति निकै हावी भएको पाइन्छ । फलानो पार्टी, म यस्तो पार्टीलगायतको मानिस हुँ भन्दै दिनहुँ आफ्ना परिवार, नातागोता, छरछिमेकीलाई लिएर आउने । उहाँहरू आफैँ नियम बनाउनुहुन्छ वा कम्तीमा थाहा हुन्छ तर नियम मान्न चाहनुहुन्न । भनिन्छ नि भीआईपी ट्रिटमेन्ट चाहनुहुन्छ ?

काम गर्ने कक्षमा गएर बसिदिने, मोबाइल चलाउने, टिकटकलगायतका एप चलाउने, अनावश्यक विषयमा गफ गर्नेलगायतका क्रियाकलापले उल्टै कार्यशैली र उपचारमा नकारात्मक असर पुर्‍याउँछ । न बाहिर जानुस् भन्न सकिन्छ, न भित्र राख्न नै सहज हुन्छ । नजानेकालाई बुझाउन सम्झाउन सकिन्छ । जान्नेबुझ्नेलाई खै के गर्नु ? अलमल्ल पर्‍यो बस्यो ।

पत्रकारलाई चिनिनु मात्र छ, कति शेयर भयो, हेर्नु मात्र छ । निष्पक्ष भएर कलम खै कतिले चलाउनुभएको छ, कतिले सामाजिक उत्तरदायित्व वहन गर्नुभएको छ कुन्नि ?

बिरामी न भीआईपी हुन्छ, न के । बिरामी त बिरामी होइन र ? कोहीकोहीमा मलाई यिनीहरूले मान्नुपर्छ, ज्यूज्यूका गर्नुपर्छसम्मको सोच हुन्छ । कसैलाई यस्तो मन नपर्न सक्छ । आफ्नो मिहिनेतले पढेर जागिर खाएको हो र डाक्टरलाई सबै बिरामी एकै हुन् तथा समयले पनि मान सम्मान गर्न मिलिरहेकै हुँदैन । आफ्नै काममा व्यस्त हुन्छन् ‌ । यस्ता ‌किसिमका झन्झट र झमेलाबाट टाढा रहन ‌पनि डाक्टर विदेशिन चाहन्छन ‌ । प्राइभेट अस्पतालमा त झन् कति पापड बेल्नुपर्ला, लेखाजोखा छैन ।

घन्टौँको काम, ज्यूज्यूकार गर्नुपर्नै, कमाइ न्यून, परिवारको जिम्मेवारी, बाहिर डाक्टर हो भनेर बनेरै हिँड्नुपर्ने सामाजिक दबाब । यसरी मानसिक रूपमा पनि तनाव हुनाले ऊ खुल्ला र स्वतन्त्र भएर आफ्नो काम गर्न चाहन्छ । र त विदेशिन ‌चाहन्छ ।

शैक्षिक क्षमता वृद्धिदर

विदेशको उच्च शिक्षा, प्रविधिमा सरल र सहज पहुँच, आफ्नो क्षमता र दक्षतामा वृद्धि विकास गर्न पनि डाक्टर पलायन हुन चाहन्छन् । अहिलेको समय सजिलै विश्वभरका गतिविधि शिक्षा स्वास्थ्यमा सरल पहुँच बनिरहेको छ । विश्व नै एउटा साझा घर बनिरहेको परिप्रेक्ष्यमा आफ्नो सपनाको देशमा काम गरेर सपना पूरा गर्नु पनि राम्रो पक्ष हो ।

यसरी यीलगायत विभिन्न पक्षहरूले गर्दा पलायनको अनुपातको दर बढिरहेछ । नेपालमै बस्छु, यतै केही गर्छु भन्ने मजस्ता धेरै जना यहाँको अत्यन्तै न्यूनतम पारिश्रमिक, काम गर्ने सहज र स्वतन्त्र वातावरण नहुनु, सामाजिक आक्षेप, राजनीतिक हस्तक्षेप, व्यक्तिगत सुरक्षा र सुनिश्चिताको अभावलगायत कारणले बस्छु भन्ने ऊर्जा र आत्मविश्वास खस्कँदो छ ।

सरकारी संस्थालाई बलियो बनाउन बीमालगायतका कार्यक्रम सरकारले प्राथमिकतामा राखेको छ । सरकारी अस्पतालमा बजेट पनि पास हुने गर्छ । बजेटको सही सदुपयोग, पारदर्शिता र प्रभावकारिता भए मात्रै स्थानीयस्तरबाटै सुधारहरू र परिवर्तन हुँदै जाला ।

डाक्टरलगायत स्वास्थ्यकर्मीको पारिश्रमिक बढाउनेतर्फ सरकारले सोचेर मात्रै हुँदैन, आवश्यक कदम चालिहाल्नुपर्ने देखिन्छ । बरु बजेटको पारदर्शितामा चनाखो रहनुपर्‍यो । आवश्यक निगरानी र सोधपुछ तथा अन्तर्क्रिया गर्नुपर्‍यो । तर, श्रमजीवी कर्मचारीलाई श्रमको मूल्य दिनैपर्छ । इमानदार व्यक्तिहरू सधैँ ओझेल र अभावमा नरहून् । मानिसको एउटा इमानदारीले उसको व्यक्तित्व झल्किन्छ । इमान हुनु, निष्पक्ष रहनु राम्रो हो भन्ने कुरा कुनै हाँसो/गफमा परिणत नहोस् । बाध्य भएर विदेशिन नपरोस्‌ । सबैले आफ्नोआफ्नो स्थानबाट सभ्य समाज निर्माणमा सहयोग गरौँ ।

डा. गैरे मध्यविन्दु जिल्ला अस्पतालमा कार्यरत छिन् ।

प्रकाशित मिति: आइतबार, भदौ १७, २०८० १३:४९