कति दिन धान्ने हो बुढ्यौलीले गाउँ ?

A+ A A-

'म यतै स्टडी गर्ने हो । बाबा-मामु दुवै जना जब गर्नुहुन्छ । मेरो गाउँमा हजुरबुबा र हजुरआमा हुनुहुन्छ । गाउँ जाने भनेको त त्यस्तै फेस्टिबल (दसैँ-तिहार) मा बाबा-मामुको बिदा भएपछि नै हो । अनि मेरोबारेमा भन्ने हो भने बाहिर ट्राई गरेको छु । अब यहाँ बसौँ भने पनि बस्ने माहौल छैन । गभर्न्मेन्ट जब गराैँ भने बाबामामुको पनि त्यही हो, त्यसमा त इन्ट्रेस्ट नै छैन । उतै बाहिर गएर सेटल हुने विचार छ । '

यो लेख सुरु गर्नुभन्दा पहिला आफू अनुसन्धानात्मक कार्यमा खटिँदा सुन्दै आएका कुरा अलिकति शेयर गरेँ । यसाे गर्दा विषयगत छलफल र अध्ययनलाई बुझ्न र बुझाउन सजिलो हुन्छ भनेर गुणात्मक विधिमा काम आउने न्यारेटिभलाई आधार मान्दै यो लेखलाई अघाडि बढाउने प्रयास गर्नेछु ।

नेपालमा प्रमुख घटनाक्रमको संवाद चलाउने हो भने बसाइँसराइ आजको प्रमुख विषय बन्न सक्छ । जोसुकैले पनि सजिलै देख्न सकिने कुरा हो कि हाम्रा ती भरिला गाउँहरू आज बिस्तारै खाली हुँदै गएका छन् । यो कुरा आज बीस वर्ष पुगेका सबैलाई थाहा छ । गाउँ खाली हुनुको प्रमुख कारण वैदेशिक शिक्षा र वैदेशिक रोजगारीलाई नै मान्ने गरिएको छ । बिडम्बना त यो छ कि सामाजिक रूपान्तरणको अन्य बाटो नहुँदा पनि बसाइँसराइ उच्च रूपमा भएको अनुमान लगाउन सकिन्छ । रूपान्तरण यो अर्थमा भन्न खोजिएको हो कि आजको विश्वमा भएको समाज परिवर्तनबाट नेपाल पनि अछुतो रहन सकेको छैन ।

२०७८ को जनगणनाअनुसार २२ लाख नेपाली विदेशमा छन्, जसमध्ये अधिकांश श्रमिक छन् । वैदेशिक रोजगारी तथा बसाइँसराइका कारण रामेछाप, खोटाङ, मनाङ, भोजपुर, तेहृथुमलगायत जिल्लाको जनसंख्या वृद्धिदर ऋणात्मक बनेको छ । देशमै काम गर्न सक्ने जनशक्ति १० वर्षमा ५ प्रतिशतले बढेर ५६ बाट ६१ प्रतिशत पुगेको छ । तर, त्यो अधिकांश जनशक्ति विदेश नै गएर आफ्नो घरपरिवार चलाइरहेको यथार्थलाई कसैले नकार्न सकिन्न । यो कुरा हामी जोकसैले कुनै पनि गाउँमा पुगेर देख्न सकिन्छ ।

बसाइँसराइकव क्रम तीव्र बन्दै गएकाले गाउँ खाली भएको कुरा माथिको तथ्याङ्क हेर्दा पनि थाहा पाउन सकिन्छ । अझ अनुभवलाई पनि दाँज्ने हो भने त शिक्षा र स्वास्थ्यको पछि लागेर मानिसहरूको बसाइँसराइ शहरबजारतिर हुन थालेको छ । युवाहरू विदेशमा बसेर श्रम गर्ने र त्यसबाट आएको कमाइ घरमा खर्च पठाइदिने, बालबालिका र बुढाबुढीलाई शहरमा राख्ने चलन बढेको छ । यो पनि यही वैदेशिक रोजगारमा नेपाली युवा जान लागेपछि नै हो ।

हामी जेजसो गरौँला, भावी पुस्ताका लागि भए पनि ठूलो देश पठाउन सकियो भने गृहस्थी राम्रै हुने थियो भन्ने अभिभावककाे चाहना पनि ठीकै हो । किनभने प्रजातन्त्र आएको त धेरै वर्ष भयो । गणतन्त्र आएको पनि १७ वर्ष पूरा भइसक्यो । यहीबीचको अन्तरालमा बसाइँसराइ गर्ने दर हालसम्मकै उच्च हुन पुगेको छ । यसलाई सकारात्मक मान्न सकिन्न ।

समाज परिवर्तनका आ–आफ्नै आधार हुन्छन् तर स्ट्रक्चर र एजेन्सी एकआपसमा जब नजिकबाट अन्तरसम्बन्धित हुन्छन्, तब मात्र परिवर्तनको एउटा नयाँ पालुवा पलाएजस्तो हुन्छ । परन्तु, नागरिक र सरकारको दूरी कति टाढा र कति नजिक छ भन्ने कुराले निकै महत्त्व राख्छ ।

आजको अवस्था कस्तो बनिसकेको छ भने, गाउँघरमा अभिभावक मात्र, अनि छोराबुहारी, नातिनातिना दोस्रो र तेस्रो पुस्ताचाहिँ कुनै शहर वा विदेशमा । यसो भन्दै गर्दा दोस्रो र तेस्रो पुस्ता मात्र यसरी गाउँ छोडेर विदेश या शहरमा बस्न रुचाउँछन् भन्न खोजिएको होइन । यसमा अभिभावकको पनि चाहना त्यस्तै हुन्छ । यति खर्च गरेर लेखाइपढाइ गराइयो, अब बिहेबारी पनि अलि धेरै पढेको वा छोरा विदेश जान खोज्यो भने पनि उस्तै चाहियो भन्ने पनि सुन्न पाइन्छ । यो नितान्त विश्वमा भएको सूचना प्रविधिको विकास र त्यसले समाजमा पारेको प्रभाव मान्न सकिन्छ ।

यसरी दोस्रो र तेस्रो पुस्ता गाउँमा नबस्दा आजभन्दा बीस वर्षपछिको समाजको परिकल्पना गरौँ त । त्यो बेला के हाम्रो गाउँ गाउँ रहला ? ती विद्यार्थी भिसामा विदेश पढ्न गएका विद्यार्थीको सोच नेपाल फर्केर आफ्नो भविष्य बन्ला भन्ने सोच पलाऊला ? नेपालमा सरकार परिवर्तन भए, व्यवस्था परिवर्तन भयो, व्यक्तिलाई समयले परिवर्तन गरायो । तर, समयले व्यक्ति परिवर्तन हुँदा मानिसलाई न त पुरानोमा फर्कन दियो, न नयाँमा स्थापित नै गरायो । यसरी धमिलिएको समाजमा धेरै उतारचढाव हुनेहुँदा सामाजिक अपराध नबढ्ला भन्न सकिन्न ।

एक छाक खाएर भए पनि अभिभावकले राम्रो शिक्षाको प्रेरणा दिनु सकारात्मक हो । देश विकासका लागि सरकारले नै शिक्षा नि:शुल्क गर्नुपर्नेमा घरपरिवार आफैँले सकी नसकी खर्च गरेर पठनपाठन गराउनु परेको छ । अनि त्यो दीक्षित भैसकेको विद्यार्थी विदेशी मुलुकमा रोजगारीका लागि महँगो भिसा टिकट किनेर जानुपर्ने बाध्यता छ ।

समाज परिवर्तनका आ–आफ्नै आधार हुन्छन् तर स्ट्रक्चर र एजेन्सी एकआपसमा जब नजिकबाट अन्तरसम्बन्धित हुन्छन्, तब मात्र परिवर्तनको एउटा नयाँ पालुवा पलाएजस्तो हुन्छ । परन्तु, नागरिक र सरकारको दूरी कति टाढा र कति नजिक छ भन्ने कुराले निकै महत्त्व राख्छ ।

यस्ता प्रकारका घटनाक्रमलाई उठान गर्दै गहन तरिकाले समाजशास्त्रीय अध्ययन अनुसन्धान गर्न आवश्यक भइसकेको छ । किनभने समाज तीव्र रूपले परिवर्तन हुने क्रममा छ । यसलाई आधार मानी सरकारका विभिन्न तह, स्थानिय तह, प्रदेश र सम्बन्धित निकायहरूमा बहस तथा छलफल गरी समाधानको उपाय खोज्न ढिला भइसकेको छ । किनभने भोलिको समाज विशेष गरी उत्पादनको क्षेत्रभित्र कृषिमा नै आमूल परिवर्तन र स्वरोजगार युवा भन्ने विषय आजको महत्त्वपूर्ण विषय हो ।

समग्रमा भन्नुपर्दा अहिले हाम्रो समाज जटिल अवस्थामा छ । समाजको संरचना एकपछि अर्को उत्पादन र त्यसको प्रयोग हुँदा तीव्र रूपमा परिवर्तन हुँदै गएको छ । यसरी परिवर्तन हुँदै जाँदा गाउँ र शहरको दूरी टाढा हुने हो कि भनी चिन्ता गर्ने बेला भइसकेको छ । कुनै संस्कार वा परम्परा गाउँसँग पनि जोडिएका छन् र त्योअनुसारको हाम्रो परिचय बनेको छ । यदि गाउँ नै रहेन भने यो पनि कति दिन टिक्ला ? अनि त्यो गाउँ समाजका सदस्यका छोराछोरी नेपालमा छैनन्, केवल बहस मात्र कुनै ठाउँमा हुन्छ, कुनै ठाउँमा हुँदैन । 'अब कति दिन धान्ने हो बुढयौलीले गाउँ' भन्ने चिन्ताको विषय बनेको छ ।

प्रकाशित मिति: आइतबार, भदौ १०, २०८० १५:३९