भारतको चन्द्रयान- ३ चन्द्रमामा उत्रनै लाग्दा रुसको लुनर- २५ कसरी भयो क्र्यास ?

भारतको चन्द्रयान- ३ चन्द्रमामा उत्रनै लाग्दा रुसको लुनर- २५ कसरी भयो क्र्यास ?

A+ A A-

रुसको स्पेस एजेन्सी रोस्कोस्मोसले ११ अगस्टमा लुना-२५ लाई चन्द्रमातिर पठाएको थियो । १० दिनमै चन्द्रभूमिमा यान उतार्ने रुसको योजना थियो । तर, योजना ९ दिनपछि असफल भयो । २० अगस्टमा लुना- २५ चन्द्रमाको सतहमा पुग्नै लागेका बेला दुर्घटनाग्रस्त बन्यो ।

रुसको ‘मुन मिसन’ यस्तो समयमा असफल भइदियो, जतिबेला भारतको चन्द्रयान- ३ चन्द्रमामा उत्रँदै छ । चन्द्रयान- ३ सफलतापूर्वक अवतरण भयो भने संसारको अन्तरिक्ष कार्यक्रममा भारतकाे स्थान निकै राम्रो स्थानमा रहनेछ । तर, रुसले पाएको पछिल्लो असफलता धेरै अर्थमा खास छ । लुना-२५ क्र्यास हुनु चीनका लागि समेत सुखद समाचार होइन ।

नासाको वेबसाइटअनुसार, लुना-२५ को नाम ‘लुना ग्लोब ल्यान्डर’ पनि हो । यद्यपि चन्द्रमामा आफ्नो पुरानै अभियानसँग जोड्न रुसले यसलाई लुना-२५ नै भन्यो । लुना-२५ लाई लन्च गर्नुमा रुसको दुई अभिप्राय थियो ।

पहिलाे त, चन्द्रमा सतहको अध्ययन गर्नु र यो केबाट बनेको छ पत्ता लगाउनु । दाेस्राे, दक्षिणी ध्रुवमा गएर प्लाज्मा र डस्ट तत्त्व कस्तो छ भनेर त्यसको अध्ययन गर्नु ।

रुस र चीनको अन्तरिक्ष कार्यक्रमको साझेदारी ‘इन्टरनेसनल लुनर रिसर्च स्टेसन’ नामले चिनिन्छ । यो अमेरिकाको नेतृत्वमा रहेको अर्टमिस अकर्डभन्दा फरक छ । याे नासासित प्रतिस्पर्धामा रहेको ठानिन्छ ।

सन् २०२१ मा रुस र चीनले इन्टरनेसनल लुनर रिसर्च सेन्टर बनाउने घोषणा गरेका थिए । दुवै देशले यसलाई चन्द्रमाको सतहमा बनाउने कुरा गरेका थिए । अन्तरिक्ष कार्यक्रममा पारदर्शिता कायम गर्नका लागि अमेरिकाले एक नियमावली बनाएको छ । यसमा सूचना सार्वजनिक गर्नुपर्नेजस्ता नियम पर्छन् । यो सम्झौतामा भारतसहित ३० देशले हस्ताक्षर गरेका छन् ।

रुस र चीन यो सम्झौताबाट टाढै छन् । यसै कारण दुवै देशको अन्तरिक्ष अभियानलाई अमेरिकालगायत देशले शंकाको नजरले हेर्ने गर्छन् । रुस डेढ वर्षयता युक्रेनसँग युद्ध गरिरहेको छ । यस्तो प्रतिकूल घडीमा उसलाई लुना-२५ लन्च गर्न जरुरी थियो त ?

जानकारहरू यसको अभिप्राय रुसी राष्ट्रपति भ्लादिमिर पुतिनको त्यो इरादासँग जोडिएको बताउँछन्, जसमा पुतिन संसारलाई रुस अहिले पनि चन्द्रमामा पुग्न सक्षम छ भनेर सन्देश दिन चाहन्छन् । युक्रेनसँगको युद्ध रुसको अपेक्षाभन्दा निकै महँगो र भारी सावित भइरहेको छ । रोस्कोस्मोसले लुना-२५ दुर्घटनामा पर्नुको कारण पत्ता लगाउन छानबिन समिति बनाएको छ । रुसी स्पेस एजेन्सीले भने प्राविधिक कारणले दुर्घटना भएको बताएको छ । रोस्कोस्मोस प्रमुख युरी बोरिसोफले भने, ‘लुना-२५ अवतरणभन्दा पहिले कक्षमा स्थापित गर्ने इन्जिनले निर्धारित ८४ सेकेण्डको ठाउँमा १ सय २७ सेकेण्डसम्म काम गरिरह्यो । प्रारम्भिक जाँचमा यो प्राविधिक कारणले दुर्घटनाग्रस्त भएको पाएका छौँ ।’

लुना-२५ सँग रुसको सम्पर्क पनि टुटेको थियो । युरी बोरिसोफले भने, ‘करिब ५० वर्षसम्म चन्द्रमा मिसन रोक्नु नै मिसन फेल हुनुको मुख्य कारण हो । हाम्रा पूर्वजले १९६० र १९७० को दशकमा जुन अमूल्य अनुभव हासिल गरेका थिए, त्यो अनुभव हामीले गुमाइसकेका छौँ ।’

दुर्घटना भए पनि चन्द्रमामा पुग्ने प्रयास रुसले जारी राख्नुपर्ने उनले बताए । लुना-२५ असफल भएपछि रुस रोकियो भने यसलाई सबैभन्दा ठूलो गल्ती भनिने जानकारहरू बताउँछन् ।

रुसको असफलतालाई कतिपय मानिस पश्चिमी देशले लगाएका प्रतिबन्धसँग पनि जोडेर हेर्छन् । युक्रेनमाथि गरेको आक्रमणपछि रुसले पश्चिमी देशहरूबाट विभिन्न प्रतिबन्धकाे सामना गर्नुपरिरहेको छ । पश्चिमी देशबाट पाउने प्रविधिमा पनि रोक लागेको छ ।

द हिन्दुको रिपोर्टअनुसार, नासा र युरोपेली स्पेस एजेन्सीले चन्द्रयान-३ लाई सफल पार्न इसरोलाई सहयोग गरिरहेका छन् । यी विदेशी स्पेस एजेन्सीको एन्टिना २३ अगस्टमा सफ्ट ल्यान्डिङको समय विक्रम ल्यान्डरको सम्पर्कमा रहनेछ । तर, रुसको अभियानमा यस्तो हुन सकेन ।

प्रतिबन्धको ठूलो असर यो पनि भयो कि रुसले संसारका अन्य देशको स्याटेलाइट प्रयोग गर्न पाएन । पाएको भए रुसले लुना-२५ सँग सम्पर्क गर्न सक्थ्यो ।

द हिन्दुका अनुसार, लुना-२५ सँग सम्पर्क गर्ने रुससँग जेजस्ता तरिका थिए, ती सीमित थिए । जस्तो स्पेसक्राफ्टबाट पाएको सिग्नल तीन स्टेसनमा मात्रै उपलब्ध थियो । दुई स्टेसन रुसमा थिए, अनि अर्को क्रिमियामा थियो ।

यसलाई अझै सजिलो भाषामा बुझ्ने हो भने यस्तो सम्झिन सकिन्छ, लुना-२५ सँग रुसले त्यो बेलासम्म मात्रै सम्पर्क गर्न सक्यो, जतिबेलासम्म चन्द्रमा रुसको माथि थियो । यस्तोमा वैज्ञानिकहरूसँग प्राविधिक समस्या हल गर्नका लागि समय पनि निकै कम थियो ।

यति कम समयमा रुसी वैज्ञानिकले कोसिस गरे तर सफलता हात परेन । नजिता– लुना-२५ क्र्यास । लुना-२५ क्र्यास भएसँगै धेरैले रुसको अन्तरिक्ष कार्यक्रमको सुनौलो इतिहास पनि सम्झिए ।

सन् १९५७ मा पृथ्वीको परिक्रमण गर्न पहिलो स्याटेलाइट स्पुतनिक–१ लञ्च गर्ने सोभियत संघ (रुस) विश्वकै पहिलो देश थियो । सन् १९६१ मा सोभियत संघका युरी ग्यागरिन अन्तरिक्षमा जाने पहिलो पृथ्वीवासी थिए । सोभियत संघको नाम नै सन् १९६६ मा चन्द्रमामा सबैभन्दा पहिला पुगेको रेकर्डमा दर्ज छ । सोभियत संघ चन्द्रमामा पुगेको तीन वर्षपछि अमेरिका चन्द्रमामा पुग्न सकेको थियो ।

समाचार एजेन्सी रोयटर्सका अनुसार, रुसले लुना-२५ का लागि सन् २०१० देखि तयारी गरिरहेको थियो । यो तयारी २०२३ मा पूरा भयो । करिब ५० वर्षपछि रुसले अन्तरिक्ष कार्यक्रमतिर फेरि कदम अघि बढाएको थियो ।

कतिपय वैज्ञानिक र अन्तरिक्ष विज्ञ चन्द्रमामा जाने विषयमा रुस पछि परिरहेको बताउँछन् । लामो समयसम्म अन्तरिक्ष कार्यक्रमप्रति रुस निष्क्रिय हुनुलाई यसको प्रमुख कारण मानिएको छ ।

द हिन्दुका अनुसार, रुसले इन्टरनेसनल लुनर स्पेस स्टेसनलाई लिएर सन् २०२१ मा गरेकाे निर्णयबाट उसको भूमिका सीमित भएको छ । रुसले लुना २६ र लुना २७ को योजना बनाइरहेको थियो । लुना-२५ दुर्घटनामा पर्नुले रुसका आगामी कार्यक्रम स्थगित हुन सक्छन् ।

सन् २०२७ र २०२८ सम्मका लागि रुसले आफ्ना अन्तरिक्ष योजनालाई थाँती राख्न सक्ने अड्कल काटिएको छ । यद्यपि, रुपेस रिभ्यु वेबसाइटमा लेखिएको एक लेखमा ड्यानियल डकह्यानले भनेका छन्- 'रुसको अन्तरिक्ष कार्यक्रम ढलानमा रहेको भन्नु गलत हुन्छ ।'

उनी लेख्छन्, ‘सन् १९९० देखि २०१२ सम्म रुस साँच्चै अन्तरिक्ष कार्यक्रमको विषयमा ढलानमा थियो । नयाँ वैज्ञानिक उपलब्धि हासिल गर्ने विषयमा पनि रुस पछि रह्याे । यसैको परिणाम रह्यो सन् १९९० मा अमेरिका रुसलाई छोडेर अघि बढ्यो । अन्तरिक्ष कार्यक्रममा युरोप, चीन र जापान आएकाले पनि रुसको हिस्सेदारी कम भयो ।’

बितेको एक दशकलाई हेर्ने हो भने रुस स्थिर अवस्थामा रहेको ड्यानियलको भनाइ छ । सन् २०१० सम्म रुसको हिस्सेदारी बढिरहेको थियो, फेरि भारतको प्रवेश भयो र रुसको रफ्तार घट्यो ।

आफ्नो लेखमा उनी भन्छन्, ‘सन् २०२२ मा रुसको अन्तरिक्ष कार्यक्रममा हिस्सेदारी २६.७ प्रतिशत छ । यो भनेको सन् २००७ को २६.८ प्रतिशत हिस्सेदारीजस्तै नै हो ।

उनी लेख्छन्, ‘कुनै एक अन्तरिक्ष कार्यक्रमको विफलताबाट कुनै एक देशको क्षमताको आकलन गर्न मिल्दैन । रुसलाई कमजोर आँक्न हुँदैन । रुस आफ्नो मिलिट्री स्पेस सिस्टमलाई फेरि बलियो बनाउन काम गरिरहेको कुरा पनि भुल्न हुँदैन ।'

रुस र चीनले सन् २०३० सम्म चन्द्रमाको दक्षिणी ध्रुवमा स्टेसन बनाउने योजना बनाएका छन् । यस्तोमा लुना-२५ असफल हुँदा दुई देश मिलेरै अघि बढ्लान् त भन्ने प्रश्न पनि उठिरहेको छ ।

यो प्रश्नको जवाफमा चिनियाँ विदेश मन्त्रालयका प्रवक्ता वाङ वेनबिनले भने, ‘इन्टरनेसनल लुनर रिसर्च स्टेसन (आईएलआरएस) सबै इच्छुक पक्षका लागि खुला छ । चीनले सधैँ अन्तर्राष्ट्रिय व्यापक सहयोगमा जोड दिन्छ ।’

ब्लुमबर्गको रिपोर्टअनुसार, लुना-२५ दुर्घटनामा पर्नु चिनियाँ राष्ट्रपति सी चिनफिङका लागि लज्जास्पद स्थिति हो । चीनको अन्तरिक्ष कार्यक्रमसँग जोडिएको प्रतिष्ठित नाम चिफ डिजाइनर वु यान्हुआ रुस गएका थिए । लुना-२५ को लन्चमा सामेल हुन उनी रुस गएका थिए । त्यहाँ पुगेर दुई देशबीच जारी अन्तरिक्ष कार्यक्रमसँग जोडिएका सम्झौतामा कुरा गर्नेे उनको योजना थियो ।

यस्तोमा लुना-२५ दुर्घटनामा परेपछि चीनमा पनि यसबारे विस्तारमा कुरा भएको छैन । ग्लोबल टाइम्सका पूर्वसम्पादक हु शिन्जिन पछिल्लो असफलताकै कारण रुसलाई कम आक्न नहुने बताउँछन् । तर, स्पेस नीतिसँग जोडिएका पेवल लुजिनले ब्लुमबर्गसँग भनेका छन्, ‘चीनले रुसलाई सघाउँदैन, किनभने यस्तो गरेर चीनलाई केही हासिल हुँदैन ।’

चन्द्रयान- ३ मार्फत चन्द्रमाको दक्षिणी ध्रुवमा भारत पुग्नु पनि चीनका लागि झट्काजस्तै हुनेछ । लुना-२५ पहिल्यै त्यहाँ पुगेको हुन्थ्यो भने चीनका लागि यो शान्तिको सास दिने सफलता हुन्थ्यो ।

चीन र भारतबीच लामो समयदेखि सीमा विवाद छ ।

अन्तरिक्ष विज्ञका अनुसार, रुस र चीनबीच अन्तरिक्ष कार्यक्रमलाई लिएर दूरी बढ्ने सम्भावना भने कम नै छ । किनकि, वार्निङ सिस्टमसँग सम्बन्धित स्याटेलाइट बनाउन रुसबाट चीनले सहयोग लिन सक्छ ।

साउथ चाइना मर्निङ पोस्टसँग कुरा गर्दै स्पेस पोलिसीकी स्कलर नम्रता गोस्वामीले भनिन्, ‘लुना-२५ को विफलताले चीन र रुसको अन्तरिक्ष सम्बन्धलाई प्रभावित गर्दैन । दुई देशबीच रणनीतिक साझेदारी छ । सी चिनफिङले पुतिनलाई आफ्ना ठूलो साझेदार भनेका छन् । लुनर प्रविधिको विषयमा चीन निकै अगाडि छ र उसले रुसलाई सघाउनैपर्छ ।’

सन् १९६० काे समयदेखि अवस्था फेरियो । त्यो बेला सोभियत संघ हिरो थियो, चीन निकै पछाडि थियो । तर, अहिले खेल बदलिएको उनी बताउँछिन् ।

लुना- २५ दुर्घटना भएपछि कतिपयले रुस भारतसँगको रेसमा पछि परेको बताइरहेका छन् । तर, पछिल्लाे यात्रामा भारत पनि सफल भइसकेको छैन । आज बुधबार २३ अगस्ट साँझ ६ बजे चन्द्रयान- ३ ले चन्द्रमाको दक्षिणी ध्रुवमा सफ्ट ल्यान्डिङ गर्दैछ । द हिन्दुले एक रिपोर्टमा प्रतिस्पर्धाबारे केही जानकारी दिएको छ ।

पत्रिका लेख्छ, 'दुवै देशले चन्द्रमामा उत्रिने एउटै समय चुनेको कुरा सही हो । तर, यो कुनै प्रतिस्पर्धा होइन, यसमा वैज्ञानिक कारण छ ।'

मिसन कहिले लञ्च गर्ने, यसमा केही कुरामा ध्यान दिनुपर्ने हुन्छ । जस्तो कि अवतरणका लागि कुन समयमा सूर्यको उचित प्रकाश चन्द्रमामा रहन्छ, स्पेसक्राफ्टको तौल कति छ आदि ।

चन्द्रयान- ३ का लागि तयारी सन् २०१९ मा सुरु गरिएको थियो । तर, लुना-२५ मा रुसले सन् २०१० देखि नै काम गरिरहेको थियो ।

कोरोनाका कारण दुवै देशलाई चन्द्रमायात्रामा ढिलाइ भयो । यो पनि भुल्न हुँदैन कि रुस र भारतबीच पनि अन्तरिक्ष कार्यक्रममा सहयोग आदनप्रदान हुने गरेको छ । गगनयान मिसनमा जाने भारतीय अन्तरिक्षयात्रीलाई रुसको स्पेस एजेन्सीले तालिम दिएको थियो ।

प्रकाशित मिति: बुधबार, भदौ ६, २०८० १४:५३