के हो विज्ञान शिक्षाप्रति सरकारको दूरदृष्टि ?

A+ A A-

सन् १९५७ मा सोभियत संघले ‘स्पुतनिक–१’ भू–उपग्रह प्रक्षेपण गर्‍यो । आधुनिक मानव इतिहासमा मानव निर्मित यान अन्तरिक्षमा प्रक्षेपण गरिएको यो पहिलो घटना थियो । अमेरिका र चीनबीच शीतयुद्ध चल्दै गर्दा सोभियत संघले गरेको यो प्रक्षेपणले अमेरिकालाई झस्कायो । अमेरिकाले देशको शिक्षामाथि पुनर्विचार गर्ने भयो । लगत्तै सन् १९५८ मै अमेरिकी कांग्रेसले ‘नेसनल डिफेन्स एजुकेसन एक्ट’ पास गर्‍यो । जसले अमेरिकाको शिक्षालाई विज्ञान र गाणितमा केन्द्रित गरायो । कक्षाकोठामा नयाँ प्रविधि प्रयोग गर्न थालियो । प्रभावकारी विज्ञान शिक्षाका लागि तत्कालीन १ अर्ब डलर छट्याइयो ।

‘स्पुतनिकः द सक अफ द सेन्चुरी’ का लेखक पाउल डिकोन लेख्छन्, ‘स्पुतनिक घटना अमेरिकी विद्यालयको शिक्षा बदल्ने एक ‘टर्निङ पोइन्ट’ थियो । यो घटनाले अमेरिकालाई अन्तरिक्षमा मात्रै उतारेन, आजका कम्प्युटर, ल्यापटपदेखि इन्टरनेटसम्मको विकास र प्रयोगात्मक अनुसन्धानको कारण बन्यो ।

विश्वमा विज्ञान प्रविधिको विकास पश्चिमबाट पूर्वतिर सरिरहेको छ । करिब एक महिनाअघि भारत र चीनले एकपछि अर्को चन्द्रयान प्रक्षेपण गरेका छन् । विश्वमा रोबोटिक्स, आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स, जेनेटिक कोडिङ, अन्तरिक्ष, डिजिटलाइजेसन, मेडिकल क्षेत्रमा अभूतपूर्व विकास भइरहेको छ । यस दौड र प्रतिस्पर्धामा हाम्रो देश प्रयत्न पनि गर्न सकिरहेको छैन । विज्ञान शिक्षालाई प्रभावकारी बनाउन सरकारले वास्ता गरेको देखिन्न । अरु देशले आविष्कार गरेका प्रविधि थाहा पाएर आयात गरेर प्रयोग गर्ने कोसिसमा मात्रै छौँ । अरु देशले अध्ययन अनसन्धान गर्ने मस्तिष्कहरूको सदुपयोग गरिरहँदा हाम्रो देशले त्यस्ता व्यक्तिहरू पलायन गराइरहेका छौँ । यसले देशमा अनुसन्धान र आविष्कार गर्ने मानिसहरूको खडेरी सिर्जना गरिरहेको छ ।

घट्दै विज्ञान पढ्ने विद्यार्थी

एसईई सकिसकेपछि कक्षा ११ र १२ मा विज्ञान विषय लिएर पढेका विद्यार्थी पाएसम्म देश छोड्न चाहिरहेका छन् । यो क्रमले विश्वविद्यालयमा विज्ञान पढ्ने विद्यार्थीहरू घटिरहेका छन् । विभिन्न जिल्लामा अहिल्यै विज्ञान र गणितजस्ता विषयका शिक्षकहरूको समेत अभाव सिर्जना भएर दशपटकसम्म विज्ञापन गर्नुपर्ने अवस्था सिर्जना भएको छ । यही अवस्था कायम रहे केही वर्षपछि विज्ञान र गणितजस्ता विषयका शिक्षकको समेत हाहाकार पर्न सक्नेछ । यसले विज्ञानको पढाइ र शिक्षा थप कमजोर हुने अवस्था सिर्जना हुन सक्छ ।

स्वदेशमा विज्ञान पढ्ने विद्यार्थीको संख्या घट्दै जानुको कारण देशले यस्ता उर्वर मस्तिष्कलाई अनुसन्धान गर्ने ‘प्लेटफर्म’ दिन सकेन । नास्टजस्ता संस्थाले एकातिर छुट्याइएको बजेट पनि खर्च गर्न नसकिरहेको अवस्था छ भने अर्कोतिर विज्ञानमा मास्टर्स सकेका युवा योग्यताअनुसारको अवसर नपाएर निराश अवस्थामा छन् । मास्टर्स सकेर ‘जीआरई’ र ‘टोफेल’ कोर्स गर्ने, पीएचडीका लागि आवेदन दिने र विदेश नै बस्ने सपनाको पछि दौडिनुपर्ने अवस्था छ । अनुसन्धान र आविष्कार गर्ने मस्तिष्कलाई पलायन गराएर देशमा विज्ञान र प्रविधि विकासको जग बस्न सक्दैन । यसले हरेक क्षेत्रमा परनिर्भरता उत्कर्षमा पुर्‍याएको छ ।

कक्षा कोठामा विज्ञानको रटान

विद्यालय तहको पाठ्यक्रममा विज्ञान पढिसकेपछि विद्यार्थीमा वैज्ञानिक अनुसन्धान र आविष्कारको रणनीति र कौशलको विकास गर्ने, विज्ञानको जीवनमा प्रयोग गर्ने अभ्यास र बानीको विकास गर्नेजस्ता उद्देश्य राखिए पनि वास्तविकतामा त्यस्तो हुन सकिरहेको छैन । विद्यालय पढ्ने सबै विद्यार्थीमा विज्ञानप्रति उत्कृष्ट क्षमता हुनुपर्छ भन्ने छैन र हुँदैन पनि ।

तर, विज्ञान र प्रविधिप्रति रुचि राख्ने क्षमतावान् विद्यार्थीको सिर्जनशीलता बाहिर निकाल्ने अभ्यास विद्यालयहरूमा भइरहेको छैन । विज्ञानको पढाइले विद्यार्थीमा अनुसन्धान गर्ने बानी र आविष्कारको जग बसाल्नुपर्थ्यो । हाम्रो विज्ञानका कक्षाकोठा विज्ञानका सिद्धान्त, विकास र आविष्कारका सूचना दिनमा मात्र सीमित छन् । शिक्षण संस्थाहरूमा अनुसन्धान, आविष्कार र प्रयोगको यथेष्ट अभ्यास हुन सकेको छैन । जहाँ विषयवस्तको रटान चल्छ, त्यहाँ नयाँ कल्पना, अनुसन्धान र आविष्कारको वातावरण हुँदैन । विज्ञान पढाइ कक्षाकोठामा तथ्य, सिद्धान्त घोकाउने र परीक्षामा घोक्ने क्षमता जाँच्नमा सीमित भएको छ । कलेजमा बढीमा पावर पोइन्टको प्रयोग गरेर पढाउने काम भइरहेको छ ।

विज्ञानको विद्यार्थी स्नातकोत्तर सकिसकेपछि आफ्नो विषयको केही बनेरै निस्कनुपर्थ्यो तर त्यसो भइरहेको छैन । भौतिक, जीव, रसायन, भूगर्भ विज्ञानका केही तथ्य र सिद्धान्तका सूचना दिनबाहेक प्रयोगात्मक र अनुसन्धानमूलक शिक्षा प्रदान गर्न क्याम्पसहरू चुकेका छन् । विश्व विज्ञान र प्रविधिको विकासको प्रतिस्पर्धामा छ । हाम्रा प्रत्येक क्षण विज्ञान प्रविधिको उपलब्धि प्रयोगमा आइरहेका छन् । जुन देशको शिक्षा विज्ञान र गणितमा केन्द्रित गरिएको छ, तिनै देश संसारको अघिअघि हिँडिरहेका छन् । आफ्नो उपलब्धि, अनुसन्धान र आविष्कार बेचेर आर्थिक सम्पन्नता हासिल गरिरहेका छन् ।

कोही पनि व्यक्ति वैज्ञानिक भएर जन्मिएको हुँदैन । शिक्षण संस्थामा विद्यार्थीमा ज्ञान विज्ञानप्रतिको रुचि र भोक जगाउने वातावरणले कोही कसैलाई वैज्ञानिक बनाउने हो । यसर्थ विद्यालय र क्याम्पसको विज्ञानको पढाइमा विद्यार्थीमा खोज र आविष्कारको भोक जगाउने गरी रुपान्तरण आउनुपर्छ ।

हामीले अहिले विभिन्न रोगहरूको जाँचको पद्धति र उपचारको प्रविधि अस्पतालमा देखिरहेका छौँ । अनेकौँ औषधिहरू बजारमा भेटिरहेका छौँ । ती प्रविधि र औषधि कैयौँ अनुसन्धान, प्रयोग र परीक्षणबाट मात्रै आविष्कार भएका हुन् । यस क्रममा अरु देशहरूले त्यस्ता मस्तिष्कहरूलाई सम्माजनक रूपमा काममा लगाए, आर्थिक अवसर प्रदान गरे । अनुसन्धानकर्ताका लागि आर्थिक रूपमा चिन्ता लिनु नपर्ने अवस्था सिर्जना गरिदिए । त्यसैले नयाँ आविष्कार सम्भव भयो । हामीले सजिलो बाटो रोज्यौँ । आविष्कार गरिएका कुरा क्षमताले भ्याएसम्म आयात गर्ने र प्रयोग गर्ने । विदेशका विश्वविद्यालय यस्ता ज्ञान विज्ञानको उत्पादन, अनुसन्धान र आविष्कारका केन्द्र हुन्छन् । हाम्रा विश्वविद्यालय चरम निद्रामा छन् ।

विज्ञानको विकासमा सरकारको दीर्घकालीन योजना खै ?

आजसम्म विज्ञान प्रविधिको विकासमा देश बामे सर्न पनि नसक्नुको कारण हो– राष्ट्रिय प्राथमिकतामा यो विषय नपर्नु, विज्ञान बुझ्ने राजनीतिकर्मी देशले नपाउनु । बाबुराम भट्टराईको कार्यकालमा केही कदमहरू अगाडि बढेका थिए, त्यसपछि विज्ञानको विकास कसैको आवश्यकताको विषय बनेन । शिक्षा, विज्ञान र प्रविधि मन्त्रालयले विज्ञानको सोच र योजना भएको मन्त्री नै पाउँदैन । नास्टजस्ता संस्थाले प्रभावकारी रूपमा काम गर्न सक्दैनन् । विश्वविद्यालयका विज्ञान संकायका कक्षामा विज्ञान विषयको नोट लेखाइदिनेभन्दा माथिको क्रियाकलाप भइरहेको छैन । विज्ञान शिक्षाको गन्तव्य परीक्षा भयो । अब यस परिपाटीलाई नफेरीकन विज्ञानको विकास सम्भव छैन ।

विश्वसामु देशको स्तर उठाउन र आर्थिक समृद्धिका लागि पनि स्वदेशमा वैज्ञानिकहरूको उत्पादन गर्नुपर्छ । आज स्वदेशमै उत्पादन गरिने ज्यादै थोरै वस्तुहरूले पनि विदेशी उत्पादनसँग प्रतिस्पर्धा गर्न सकिरहेका छैनन् । लागत मूल्य बढी परेको छ । गुणस्तरमा पनि प्रतिस्पर्धा गर्न सकेका छैनन् । कम लागतमा गुणस्तरीय वस्तुको उत्पादन गर्न अनुसन्धान र अन्वेषणको आवश्यकता पर्छ । जुन सिधै विज्ञान प्रविधिसँग जोडिएको छ । कृषि, उद्योग, शिक्षा र विज्ञान तथा प्रविधिको बीचमा अन्योन्याश्रित सम्बन्ध छ । त्यसैले देशको आर्थिक समृद्धि सिधै विज्ञान प्रविधिको विकाससँग गाँसिएको छ । कोही कसैले विज्ञानको विकासमा लगानी नगरिकन देशलाई समृद्ध बनाउँछु भन्छ भने त्यो एउटा मजाक मात्रै हो ।

कोही पनि व्यक्ति वैज्ञानिक भएर जन्मिएको हुँदैन । शिक्षण संस्थामा विद्यार्थीमा ज्ञान विज्ञानप्रतिको रुचि र भोक जगाउने वातावरणले कोही कसैलाई वैज्ञानिक बनाउने हो । यसर्थ विद्यालय र क्याम्पसको विज्ञानको पढाइमा विद्यार्थीमा खोज र आविष्कारको भोक जगाउने गरी रुपान्तरण आउनुपर्छ । विज्ञान प्रविधिको व्यावहारिक र प्रयोगात्मक शिक्षाका लागि आवश्यक स्रोत साधन उपलब्ध गराउन स्थानीयदेखि केन्द्र सरकार लाग्नुपर्छ । आफ्नो स्थानीय तहमा विज्ञानमा उत्कृष्ट सीप र क्षमता हासिल गरेका विद्यार्थी तयार गर्न स्थानीय सरकारले लक्ष्य राख्नुपर्छ । विज्ञान शिक्षकको क्षमता अभिवृद्धिका कार्यक्रम नियमित सञ्चालन गरिनुपर्छ ।

कुनै बेला चीन सरकारले हजारौँ विद्यार्थीलाई विज्ञान प्रविधि सिक्न पश्चिमा देशहरूमा पठाउँथ्यो । हामीले पनि स्वदेश फिर्ता हुने गरी सयौँ तन्नेरीहरूलाई विज्ञान प्रविधि पढ्न र सिक्न विकसित राष्ट्रमा पठाउन सक्छौँ । यसका लागि विज्ञानप्रति सरकारको स्पष्ट दीर्घकालीन कार्यनीति हुनुपर्छ । ५ वर्ष, १० वर्ष, १५ वर्षमा विज्ञान प्रविधिको क्षेत्रमा देशलाई कहाँसम्म पुर्‍याउने, शिक्षा नीति कस्तो लिने, पाठ्यक्रम कस्तो बनाउने, शिक्षण कसरी गर्ने, शिक्षकको क्षमता कसरी वृद्धि गर्ने, विज्ञानमा कुन विषयका कति वैज्ञानिक जनशक्ति उत्पादन गर्ने, लगानी कति र कसरी बढाउने भन्ने स्पष्ट भए मात्रै देशले एउटा लय समात्छ ।

विज्ञानका पाठ्यक्रमलाई समय सान्दर्भिक, मूर्त, आलोचनात्मक चेतको विकास, प्रयोगात्मक, समस्या समाधान गर्न घचघच्याउन मद्दत गर्ने बनाइनुपर्छ । विज्ञान शिक्षा बढी प्रयोगात्मक र कम सैद्धान्तिक बनाउन वर्षभरि पढाउने कोर्सको आयतनमाथि पुनर्विचार गरिनुपर्छ । सैद्धान्तिक रूपमा पढाउँदा पनि वर्षभरिमा सक्न हम्मेहम्मे पर्ने लामो कोर्स राख्दैमा विज्ञान शिक्षाले केही उपलब्धि दिँदैन । विद्यालयमा साबुनबारे पढाउँदा साबुन बनाएरै देखाउने वा साबुन उद्योगमा लगेर सिकाउने परिपाटी बसाल्नुपर्छ । हाइड्रोपावरबारे पढाउँदा हाइड्रोपावर स्टेसनमा लगेर सिकाउने अवस्था सिर्जना गरिएमा मात्रै विज्ञानको वैज्ञानिक शिक्षा हुन्छ ।

अनुसन्धान र आविष्कारको वातावरण नभएका विश्वविद्यालय हैनन् । नेपालमा जलवायु परिवर्तनको प्रत्येक क्षेत्रमा पारेको असर, प्रत्येक वर्षको तापक्रम वृद्धि, जैविक विविधता, यहाँको प्रदूषण, स्वास्थ्य, जमिनभित्रका सम्भाव्य पेट्रोलियम पदार्थका खानीको अन्वेषण, वैकल्पिक ऊर्जा, हरित ऊर्जा, जेनेटिक्स, आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स, जडीबुटी, कृषिको उत्पादन वृद्धिलगायत दर्जनौँ यस्ता मुद्दाहरू छन्, जसबारे अनुसन्धान भएकै छैन । अनुसन्धानकर्ता जन्माउने र अनुसन्धान गर्ने वातावरण अब पनि तयार नगरे कहिले गर्ने ?

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, भदौ १, २०८० ०९:१०