विश्वविद्यालयमा दलका कार्यकर्ता भर्ती गर्ने सेवा आयोग खारेज गरौँ

A+ A A-

विश्वविद्यालयमा प्राध्यापकको प्राज्ञिक र व्यावसायिक गुण सर्वोपरि महत्त्वको हुन्छ । अध्यापकको विषयवस्तु र शास्त्रमाथि स्नेह, लगन, शिक्षण सामग्रीको तयारी र कक्षा कोठामा गरिने शिक्षणको तह तथा बौद्धिक र नीतिगत सोधमा विश्वविद्यालयभित्र प्राज्ञिक माहौल तयार हुन्छ । यसरी हेर्दा प्राध्यापक विश्वविद्यालयको अत्यन्त महत्त्वपूर्ण अंग हो । शिक्षक सक्षम नहुँदा विश्वविद्यालयका भावी सन्ततिको भविष्य दिशाहीन हुन पुग्छ । त्यसैले शास्त्रीय चिन्तन र प्राज्ञिक चेतना भएको शिक्षक चयन र विकास शिक्षण संस्थाका लागि ज्यादै संवेदनशील विषय हो ।

उज्ज्वल प्रसाईंले भनेजस्तै 'प्राध्यापकले विद्यार्थीलाई प्रज्ञाको आस्वादन गराउनुपर्छ, जसलाई चाखेर विद्यार्थीहरू मुग्ध होऊन्, कल्पना गरून्, सोचमग्न होऊन्, मुस्कुराऊन्, परेला भिजाऊन्, अनि आफ्नै वरपरको समाज र जिन्दगीसँग तिनलाई दाँजून् ।'

उसले विद्यार्थीलाई स्वतन्त्रतापूर्वक चिन्तन गर्न सक्ने, अनि आफू र आफ्नो समाजबारे लेख्न बोल्न र बुझ्न सक्ने बनाउनुपर्छ । सिद्धान्तत: विद्यार्थीलाई विषयसँग अन्तर्क्रिया गराउनका लागि लिट्रल कम्प्रिहेन्सन, इन्टरप्रिटेसन, क्रिटिकल इभ्यालुएसन र एस्सिमिलेसनजस्ता प्रक्रियाहरू प्रयोग गर्नुपर्छ । तर, यथार्थमा शिक्षकले आफैँ खुरुखुरु लेखेर विद्यार्थीको हातमा नोट थमाइदिए, कसैले गाइड रट्न लगाए । असाध्यै न्यून शिक्षक र विद्यार्थीलाई मात्र यो प्रक्रियाको बोध छ ।

अहिलेको अवस्थामा अधिकांश शिक्षकहरू योग्यताका आधारमा नभएर चिनजान, भनसुन र दलीय आडमा स्थायी रूपमा विश्वविद्यालयमा प्रवेश पाउँछन् । विश्वविद्यालयमा दरबन्दी रिक्त हुँदा धेरै उपत्यका र मुख्य शहरका शिक्षक हप्ताको दुई/चारवटा पिरियड कलेजहरूमा पढाएर आंशिक ज्यालादारीमा काम गर्ने चलन व्याप्त छ । धेरै क्याम्पसमा करारपत्रमा र स्थायी नियुक्ति पाएका आंशिक शिक्षकहरूले कक्षा एकदमै कम लिने वा लिँदै नलिने र सबैजसो कक्षा यिनै ज्यालादारी शिक्षकहरूले लिने चलन आजकाल अभ्यासमा छ ।

यसरी पढाइ रहेका शिक्षकको गुणस्तरको मापन गर्ने, लेखा-जोखा राख्ने संस्थागत परिपाटी हामीकहाँ अभ्यासमा छैन ।

शिक्षकलाई प्रोत्साहित गर्ने, गतिलो नपढाउनेलाई बिदा गर्ने कुनै संस्थान छैन । हाम्रा शिक्षकहरूबाट सुन्न पाइन्छ– तलब सुविधा कम हुँदा पढाउने जाँगर हुँदैन । युरोप- अमेरिकामा शिक्षकलाई विशिष्ट सम्मान र आकर्षक ज्याला हुन्छ । तर, उहाँहरूले बुझ्नुपर्ने कुरा केहो भने ती देशमा शिक्षक पेसाको महत्त्वले मात्रै राम्रो ज्याला पाउँछन् भन्ने होइन, उनीहरूको खटाइ र कामको मूल्यांकन प्रमुख आधार हो ।

सामान्यतया विश्वभरको अभ्यासलाई हेर्ने हो भने विश्वविद्यालयहरूले प्रोफेसरलाई तलब मात्र दिन्छन् । 'तलबबाहेक अरु तिमी आफैँ कमाऊ, अफिस आफैँ सेटअप गर’ भनेर प्राध्यापकलाई स्वायत्तता छोडिन्छ । यदि तपाईंलाई अन्य ‘डेभलपमेन्ट’का लागि पैसा चाहिन्छ भने अरु उपाय खोज्नुपर्छ, रिसर्चहरू गर्नुपर्छ भनिन्छ । अमेरिकामा प्रोफेसरको तलब दश महिनाको मात्र हुन्छ, दुई महिना उनीहरू आफैँले खोज्नुपर्छ । अझ कतिपय ठाउँमा त आठ महिना मात्र हो । बाँकी समयका लागि उनीहरूले रिसोर्स जेनेरेट गर्न काम गर्नुपर्छ । त्यसैले प्रोफेसर भनेको त्यो तहको मान्छे हो, जसले यस्ताखाले कार्यक्रम बनाउने काम गर्छन् । त्यत्तिकै कोही प्रोफेसर हुँदैन ।

त्रिविमा केही उच्च कोटिका प्राध्यापकहरू छन्, जसले समाजमा सम्मान र प्रतिष्ठा पनि कमाएका छन् । अहिले शिक्षक बन्न 'एमए पास गरे पुगिहाल्छ नि' भन्ने चलन हामीकहाँ छ । जसले गर्दा लायक व्यक्तिले विश्वविद्यालयमा प्रवेश नै पाउँदैनन् । शिक्षकको चयन उसको ज्ञानको तह, शिक्षणको सीप र विद्यार्थीहरूसँगको सम्बन्धका आधारमा हुनुपर्ने हो । अग्रणी प्राध्यापकहरूले केही महिना इन्टर्नसिप गराएर व्यक्तिको शिक्षण तौर-तरिका निरन्तर अवलोकन गरेर मात्रै व्यक्तिले शिक्षक बन्ने अवसर पाउनुपर्छ । साथै, स्थायी शिक्षकको हकमा पनि नियुक्त भएको मितिले सुरुका दुई-तीन वर्षमा शिक्षण र सोध दुवैमा खरो प्रमाणित भएपछि र उक्त शिक्षकको पेसाप्रति बढ्दो लगाव र स्नेहलाई हेरेर मात्र स्थायी शिक्षक बन्न पाउने व्यवस्था हुनुपर्छ । यसो भएपछि मात्र त्रिवि र अन्य विश्वविद्यालयको स्तर ह्रास हुनबाट जोगिन सक्छ ।

त्रिविमा हरेक विषयका छुट्टाछुट्टै विषयका समिति छन्, जसका सदस्यहरू सम्बन्धित विषयमा उत्कृष्टता हासिल गरेका प्राध्यापकहरू हुन्छन् । त्यसैले त्रिविमा नयाँ प्राध्यापकको छनोट र पदोन्नतिको कार्यभार उक्त समितिलाई प्रत्यायोजित गर्नु उचित उपाय हुन सक्छ ।

अहिले त्रिवि र अन्य विश्वविद्यालयहरूमा स्थायी सेवाअन्तर्गत प्राध्यापकलाई भित्र्याउने,पदोन्नति गर्ने आदि सम्पूर्ण काम त्रिवि सेवा आयोगमार्फत हुने गर्छ । विश्वविद्यालयको प्राध्यापक र प्रशासकको भर्ना र पदोन्नतिका नियमहरूमा एकरुपता कायम गराउनु सेवा आयोगको एक मात्र उपादेयता हो ।

पछिल्लो तीन दशकयता सेवा आयोग दलीय भागवण्डा मिलाउने औजार बनेको छ । गैरकानुनी र अनैतिक काम गरेकाले केही वर्षअघि सेवा आयोगको समग्र नेतृत्वविरुद्ध मुद्दासमेत परेको थियो । नेताहरूका डिग्रीधारी अव्यावसायिक 'कार्यकर्ता-शिक्षक' हरूलाई व्यवस्थापन गर्ने अचुक अस्त्रजस्तो भएको छ सेवा आयोग ।

यसले दलीयलगायत अन्य पक्षधरता कायम गर्दै निष्पक्ष हुनै नसक्ने प्रमाणित गर्दै आफ्नो सार्वजनिक वैधता पूर्णतया नष्ट गरिसकेको छ । त्रिविको स्तर उकास्न आवश्यक कामहरूमध्ये सेवा आयोगको खारेजी पनि एउटा हो । साथै, त्रिविमा नयाँ नियुक्ति गर्दा तीनघण्टे लिखित परीक्षा र अन्तर्वार्ता लिने चलन छ, जुन नितान्त प्राविधिक अभ्यास हो । यसरी परीक्षा लिँदा नियुक्ति हुँदै गरेको शिक्षकको गुणस्तर मापन हुँदैन र यस्ता नियुक्ति हुँदा अनियमितता भएका दृष्टान्त हामीसँग नभएका होइनन् ।

त्यसैले, नयाँ नियुक्ति गर्दा आवेदकको विवरण, प्रकाशित पुस्तक, सोध, सिनियर प्राध्यापक र विद्यार्थीसँग छलफल र कक्षा सञ्चालनलाई आधार बनाएर राम्रा शिक्षक प्रवेश गराउने चलन बसाउनुपर्छ । त्रिविमा हरेक विषयका छुट्टाछुट्टै विषयका समिति छन्, जसका सदस्यहरू सम्बन्धित विषयमा उत्कृष्टता हासिल गरेका प्राध्यापकहरू हुन्छन् । त्यसैले त्रिविमा नयाँ प्राध्यापकको छनोट र पदोन्नतिको कार्यभार उक्त समितिलाई प्रत्यायोजित गर्नु उचित उपाय हुन सक्छ । हाल त्रिविमा पदोन्नतिका लागि मुख्य मापदण्ड सेवा अवधि हो । यो नितान्त गलत परिपाटी हो । प्रज्ञाको मापन फुलेको कपालले र दलीय आबद्धताका हिसाबले गर्ने हो कि उत्कृष्टता र पठन-पाठनको स्तरलाई मूल्यांकन गरेर ?

अर्को महत्त्वपूर्ण विषय आन्तरिक र खुल्ला प्रतिस्पर्धाबाट प्राध्यापकहरूको छनोट गर्ने प्रणाली छ । यसरी खुला प्रतिस्पर्धा गराउँदा नेपालभित्र मात्र हैन, केही संख्या विदेशी नागरिकका लागि पनि रिजर्भ राख्नुपर्छ । विश्वविद्यालयलाई व्यापक र गहन ज्ञानशालाका रूपमा स्थापित गर्न संसारका अनेक ठाउँका, अनेक विषयका विज्ञ प्राध्यापकलाई हाम्रो विश्वविद्यालयमा भेला गराउनुपर्छ र साँघुरिएको अध्यापन क्षेत्रलाई विशालीकृत तुल्याई हाम्रो विश्वविद्यालयलाई अब्बल दर्जाका चिन्तक र उद्यमी जन्माउने थलो बनाउनुपर्छ । त्यसरी अनेकतिरबाट विविध-विज्ञता, रुचि र सामर्थ्य भएका मानिसलाई भेला गराउनु भनेको नेपाल र विश्वको 'संवाद विनिमय' स्थापना हुनु हो । 'मल्टी डिसिप्लेनरी अप्रोच'को आवश्यकता टड्कारो छ ।

त्रिविमा भने राष्ट्रियताको धङधङी चर्को छ । नेपाली नागरिकता भएका बाहेकले त्रिविमा प्राध्यापन गराउन पाउँदैनन् । नेपालका नागरिकमा मात्र भरपर्दा विविधतापूर्ण ज्ञानकर्मी भेला गर्न सम्भव छैन । विश्वविद्यालयमा आवश्यक सांस्कृतिक विनिमयका लागि पनि विद्यार्थी र शिक्षक दुवैमा विविधता हुनुपर्छ । राष्ट्रियताको कैदखाना हैन, विश्व नै झल्किने सानो प्रतिरूप नेपालमा खडा गर्न उदार चिन्तन र अथक संवेदनशीलता आवश्यक छ । युनिभर्सिटी होइन, नलेज कम्युनिटी बनाउनेतिर सोचौँ ।

सबै समस्या प्राध्यापकमा मात्रै देखेर पनि हुँदैन । नियुक्त भइसकेपछि खोज-अन्वेषण गर्न, पाठ्यक्रम तयार गर्न प्राध्यापकहरूलाई स्वायत्तता पनि दिनुपर्ने हुन्छ । तर, मुख्य कुरा सही व्यक्तिको छनोट नै हो । किनकि प्राध्यापन कर्म आफैँमा साधना पनि हो । जुन कर्मलाई प्रेमपूर्ण आलिङ्गन गर्ने साहस सबैमा हुँदैन ।

समृद्धिको दिवा सपना वा क्रान्तिको रोमाञ्चले हैन, यी मसिना देखिने दूरगामी महत्त्वका विषयमा काम थालनी गरेमा गणतान्त्रिक नेपालको उन्नत सपनामाथि न्याय हुने थियो । समाधानार्थ प्रतिपक्षीय भूमिका निर्वाह गर्ने दायित्व विधार्थी आन्दोलनको पनि हो ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, भदौ २, २०८० ०८:००