'राज्यले सिनेमालाई पब्लिक प्रोपाेगाण्डा ठान्छ'

सिनेमा मान्छेका सुख–दुःख, हर्ष र आनन्द सबै एकै ठाउँमा भेटिने हुनुपर्छ। यी सबैको सम्मिश्रण नै सिनेमा हो । सिनेमा भनेको बक्स अफिस कलेक्सनमात्र होइन । बक्स अफिस अर्थात सिनेमाको टिकट काट्ने ठाउँ जसले त्यसको कमाई निर्क्योल गर्छ । त्यसैले पर्दामा हेर्दा हामीले जे अनुभव गर्छाैं, त्यसलाई नै सिनेमाको रूपमा लिइन्छ।

अहिले सिनेमा हेर्न सजिलो छ । जहाँ पनि हेर्न पाइन्छ । कुनै सिनेमा सुरुदेखि अन्त्यसम्म विभिन्न घटनालाई सम्झिनुभयो भने सिनेमालाई जीवनको क्याप्सुलको रूपमा लिन सकिन्छ ।

सिनेमा हाँसो, खुशी, रोदन सबै हो । हामीले जे अनुभूति गर्छौं, त्यो नै सिनेमा हो । हामीले जे अनुभव गर्छाैं, त्यो सबै सिनेमामा भेटिन्छ ।

सिनेमाको कुरा गर्दा विभिन्न कालखण्डको दृष्टिकोणबाट हेर्दा कलरको रूपमा पनि हेरिँदोरहेछ सिनेमालाई । श्रव्यदृश्यको दृष्टिकोणबाट हेर्ने हो भने प्रविधिले यसलाई ब्ल्याक एण्ड ह्वाइटबाट डिजिटलसम्म ल्याएको छ । ध्वनीको दृष्टिकोणबाट हेर्ने हो भने प्रविधिबाटै ‘साइलेन्ट एरा’बाट आजको अवस्थासम्म विकास भएको छ ।

अहिले सिनेमा हेर्न गाह्रो छैन । हात–हातमा सिनेमा छ । ब्ल्याक एण्ड ह्वाइटबाट मल्टी कलर र स्टेरियो भ्वाइसदेखि डिजिटल भ्वाइसहुँदै डल्बी एटमोससम्म आउँदा प्रविधिमा धेरै विकास भइसकेको छ ।

सिनेमाले बदलिँदो समाजसँगै ‘सेन्स एण्ड सेन्सिबिलिटी’लाई कसरी जोड्छ ? भन्ने कुरा महत्त्वपूर्ण हुन्छ ।

दर्शकको दृष्टिकोणमा सिनेमा के हो ? मनोरञ्जनका लागि बनाउने मान्छेले सिनेमालाई कुन विषयवस्तुमा बनाउँछ ? भन्ने महत्त्वपूर्ण हुन्छ ।

सिनेमाले दर्शकको नाडी छाम्न सक्नुपर्छ । नेपाली सिनेमाले समाजको प्रतिनिधित्व गर्न सकेको छैन । राज्यका लागि सिनेमा पब्लिक प्रोप्रागाण्डा मात्रै हो । सिनेमाका लागि राज्यले कहिल्यै पनि सहजकर्ताको भूमिका निर्वाह गरेन ।

सिनेमा कसरी आत्मनिर्भर हुन्छ ? भन्ने कुरा आजको आवश्यकता हो । वस्तुस्थितिअनुसार सिनेमा यथार्थवादी हुन सक्छ कि सक्दैन ? यस्ता कथाहरूबाट राम्रो सिनेमा बन्न सक्छ कि सक्दैन ? यो प्रमुख कुरा हो । सिनेमा निर्माण गर्नेले कथा र प्लटको सिर्जना आफैं गर्न सक्नुपर्छ ।

सिनेमालाई सिस्टमेटिक तरिकाबाट आजसम्म सोचिएको थिएन । बाल्यकालदेखि नै सिनेमाप्रति आकर्षण छ । भैरहवामा रहँदा गोरखपुर सिनेमा हेर्न गइन्थ्यो । गोरखपुरमा सिनेमा हेर्न जाँदा तीन शो लगातार हेर्थें । आजभोलि हत्केलामै सिनेमा हेर्न पाइन्छ । मनलागेको समयमा मनपरेको सिनेमा हेर्ने सुविधा पाइसकेका छौं ।

अनि हाम्रो सेन्सिबिलिटीको दृष्टिकोणबाट हेरियो भने पनि दुलाहा–दुलही एउटा बन्दा कोठाभित्र पस्छन् । बिहान हुन्छ । बाहिर निस्कन्छन् । चराहरू उड्छन् । तपाईं आफैं मधुमासको कल्पना गर्नुहुन्छ । दृष्यमा नदेखाइए पनि हाम्रो ‘सेन्स’ले के भयो भन्ने थाहा पाउँछ । हाम्रो ‘सेन्स एण्ड सेन्सिबिलिटी’मा परिवर्तन भएको देख्न सक्छौं ।

दृश्यलाई कसरी सेन्ससँग जोड्ने ?

कसरी दृश्यलाई सेन्ससँग जोड्ने ? यसको विकास भइसकेको छ । यसलाई प्रविधिले पनि सहयोग गरेको छ । अहिले सिनेमा निर्माण गर्नेको ‘सेन्स अफ सेन्सिबिलिटी’ पनि परिवर्तन हुँदै गएको छ । तर, दर्शक र समयले महत्त्व राख्दछ ।

हिजोका दिन पत्रमार्फत प्रेम व्यक्त हुन्थ्यो । प्रेम प्रस्तावपनि पत्रबाटै शुरु हुन्थ्यो । आज एसएमएस र मेलसम्म आइपुगिसकेको छ । यसको प्रभावले सिनेमा क्षेत्रमा पनि धेरै परिवर्तन भइसकेको छ ।

बदलिँदो समयसँगै सेन्स एण्ड सेन्सिबिलिटी पनि परिवर्तन हुँदै गएको छ । त्यसलाई कति परसम्म गएर हेर्ने ? र कति परसम्म गएर पनि त्यसलाई नछुने भन्ने कुरा पनि आएका छन् ।

हुन त माया, प्रेम, क्रोध जति पनि रसहरू छन् हिजो पनि थिए, आज पनि छन् र भोलि पनि रहनेछन् । तर, त्यसलाई कसरी प्रस्तुत गर्ने ? भन्ने विषय चाहिँ परिवर्तन हुँदै आएको छ ।

एउटा चिज अनौठो छ । तीन घण्टाको रूपमा । कुनै सिनेमाको दृश्य सम्झन चाहन्छु । कुनै एउटा श्रमिकले दिनभर फ्याक्ट्रीमा काम गरेको हुन्छ । अफिसमा काम गरेको छ । गाउँगाउँ गएर ढोल बजाएर सिनेमा देखाएको देखेको छु ।

मधेशी मूलमा पनि हुर्किएँ । जहाँ गाउँगाउँमा ढोल बजाएर पनि सिनेमाको आमन्त्रण गरेको देखेको छु ।

सिनेमालाई मनोरञ्जनको दृष्किोणबाट हेरियो भने मनोरञ्जनकै लागि आएको हो । नाटक थिएटरबाट विकसित हुँदै सिनेमा अहिलेको अवस्थासम्म आएको हो ।

सिनेमामा प्रविधिको प्रयोग हुन्छ । कलाकारहरू हुन्छन् । कथा प्लट, सेन्सिटीभिटी हुन्छ । एउटा सिंगो परिवेश हुन्छ ।

म आग्रह गर्न चाहन्छु, एउटा राम्रो कलाकार र फिल्ममेकरले विश्वव्यापी अनुभव लिएको हुनुपर्छ । सेन्स एण्ड सेन्सिबिलिटी त्यो युनिभर्सल अपिलको पक्ष हो ।

पहिले सिनेमा हलमा गज्जबको दृष्य देख्दा, हिरोको प्रवेश हुँदा दर्शक सिठी बजाउँथे । आजभोलि सिठी बजाउने चलन हटिसकेको छ । किनभने त्यो परिवेश नै त्यस्तै थियो, एउटा क्लोज डोरमा हेर्ने मनोरञ्जनात्मक शहरीया परिवेशका सिनेमा बन्थे । त्यसैले अधिकांश पुराना फिल्म शहरिया जीवनको कल्पनामा आधारित देखिन्छन् ।

फिल्म निर्माणको अर्को पाटो हो ‘आइडिया फ्रम नोवल’, अर्थात उपन्यासबाट सिनेमा बनाउने । उपन्यास, कथालगायत साहित्यीक सिर्जनामा आधारित भएर सिनेमा बनाउने प्रचलन हलिवुडबाट सुरु भएको हो । पश्चिमा साहित्य र पश्चिमा सिनेमा बनाउने शैलीबाट हामी धेरै प्रभावित छौं । त्यसैले, ‘आइडिया फ्रम नोवल’ पनि त्यहीबाट हाम्रोमा भित्रिएको हो ।

हिन्दी सिनेमाको इतिहास हेर्ने हो भने देविका रानीको समयमा किस सिन प्रतिबन्धित थियो । पछिल्लो समय चुम्बन र आलिंगनको सामान्य भइसकेको छ । त्यो ‘वेस्टर्न कल्चर’को प्रभाव हो ।

सुरुमा अंग्रेजी फिल्मको परम्परा पारसी थिएटरबाट आयो । त्यो बेलाका फिल्ममा पहिरन र संवाद फरक देख्न सकिन्छ । यसलाई प्रविधि र समय परिवर्तनको दृष्टिकोणबाट हेर्नुपर्छ ।

नेपालमा सिनेमासम्बन्धी अध्ययन र काम गरेको थुप्रै व्यत्तिः हुनुहुन्छ । समय कसरी परिवर्तन हुदै जान्छ ? सिनेमा पनि समयसँग कसरी परिवर्तन हुदै गएको छ ? समयको दर्पण के हो ? यो महत्त्वपूर्ण कुरा हो । सिनेमा त्यो समयसँगै कसरी परिवर्तन भयो ? यो सब वहाँहरुले अध्ययन गर्नुभएको छ ।

केही साथीहरूले सिनेमा उद्योग हो । यो कसरी बिक्री हुन्छ ? यो कुन उद्योग हो ? भन्ने कुरा पनि उठाइराख्नुभएको छ ।

दर्शकको दृष्टिकोणबाट सिनेमा उद्योग हो कि होइन ? लगानीकर्ता को हो, त्यो कसले बनाइदिने हो । दर्शक सिनेमा हेर्न किन जान्छन् ? दर्शकको दृष्टिकोणमा सिनेमाको प्रायोजन र औचित्य के हो ? यसले सबैभन्दा ठूलो महत्त्व राख्दछ । बहुसंख्यक मान्छे सिनेमा मनोरञ्जनका लागि हेर्न जान्छन् ।

आजभोलि पोलिटिकल्ली करेक्टको कुरा गर्छाैं । राजनीतिक, सामाजिक विभिन्न महिला, दलित, जनजातिका बारेमा बोल्दा कमेडीको नाममा बोलिन्छ । त्यसले धेरै मान्छेलाई आहत गरेको, हताहत भएको देखिन्छ।

त्यो ‘सेन्स अफ सेन्सिभिटी’ र दर्शकको दृष्टिकोणबाट आएको हो । बनाउने मान्छेले जे बिक्छ त्यही बनाउँछ। अहिले हामीले एउटा परम्परा देख्छौं। कुनै सिनेमा राम्रो बन्यो भने त्यसैको नाममा एक, दुई, तीन, चार र पाँच बनेको देखेका छौं। त्यसले मान्छेलाई कताकता बोर लाग्न थाल्छ ।

पहिलो राम्रै चल्छ । दोस्रो ठीकठिकै चल्छ । त्यसपछि अरु त्यति चल्दैन । यो दर्शकको दृष्टिकोणबाट हेर्ने कुरा हो। दर्शकलाई के बेच्ने? के पस्कने ? दर्शकले के रुचाउँछ? आममानिसको नाडी छाम्न सक्ने निर्माता, निर्देशक, कलाकार र उत्पादन गर्ने हामीसँग क्षमता हुनुपर्याे। र, कलाकारको प्रस्तुतिले पनि विशेष महत्त्व राख्छ ।

मान्छे परिस्थिति र परिवेशअनुसार परिवर्तन भइरहन्छ। अहिलेको हाम्रो समाजको मुख्य परिवेश के हो त ? नेपालको सन्दर्भमा हेर्दा ठूला युगान्तकारी परिर्वतन भइसकेका छन् । यो परिवर्तन हुँदाहुँदै पनि नेपाली सिनेमाले समाजमा आएको परिवर्तन, जागरण र चेतनालाई प्रतिनिधित्व गर्छ कि गर्दैन भन्दा मेरो मन खिन्न हुन्छ । किनकी गर्दैन ।

एकाध रूपमा क्षेत्रीय प्रतिनिधित्व गर्ने विभिन्न आञ्चलिक भाषामा सिनेमा निर्माण भइरहेको छ । राज्यले चलचित्र बिकास बोर्ड गठन गरको छ । हिजो सरकारले आफैं सिनेमा निर्माण गर्थ्यो किनभने त्यो एउटा प्रोपागाण्डाको एजेण्डा थियो। क्रेडिबिलिटीका आधारमा राज्यले निर्देशन गर्ने हो ।

सहजकर्ताका रुपमा कुरा गर्दा राज्यले सिनेमा निर्माणमा उल्लेखनिय सहजिकरण गरेको छैन । राज्य भनेको नियन्त्रण हो, उसले एउटा आफु अनुकुल ‘अर्डर’ लिएर आउँछ । त्यस अनुसार राज्यले धेरैले मान्छेलाई बाँधेर राख्न नियमकानुन बनाउने हो ।

तर, सिर्जनात्मक अभिव्यक्तिको आफ्नै परम्परा छ । लगानीका सन्दर्भमा चलचित्र बोर्डले बोल्न सक्छ । ट्याक्सको सन्दर्भमा बोल्न सक्छ । तर, सिर्जनात्मकताको सन्दर्भमा बोल्न मिल्दैन ।

सिर्जनाको कुरा गर्दा हामीले सेन्सरसिप बोर्ड आवश्यक छ कि छैन भन्ने ठूलो विवाद छ। यदि सेन्सरसिप कडा हुँदै गयो भने मान्छे आफ्नो सिर्जनशिलताको निकास खोज्दै जान्छ। कवि त्यहाँ बलियो हुन्छ। लेखक त्यहाँ बलियो हुन्छ । चेतना झन् कस्सिएर आउँछ । यसको दुईवटै पाटो छ ।

तर हामी कामना गर्छाैं, सिनेमा निर्माणका लागि राज्यले लगानि गरोस् । पैसा हालेपछि उसको इच्छाअनुसार यसो गरिदिओस् भन्छ । तर, त्यो क्रिएटिभिटी माथिको अंकुश हो । यसकारण विज्ञानको दृष्टिकोणले मात्रै सिनेमालाई हेर्न सकिँदैन। निर्देशनको दृष्टिकोण, व्यवस्थाको दृष्टिकोणमा सिनेमाको फरकफरक अर्थ हुन्छ । सिर्जनशिलतालाई स्वतन्त्र रहन दिनुपर्छ ।

सिनेमामा कत्रो फ्यासिनेशन छ । कोरिया र हङकङमा बसेर आएर सिनेमा बनाए रे भन्ने सुन्छु। उसको कथा थियो भन्ने सुन्छु । यो विषय होइन । कस्तो किसिमको वातावरण चाहिँ क्रिएटिभ हुन्छ, त्यो प्रमुख कुरा हो । र, त्यस्तो उपयुक्त वातावरण देशमै कसरी उपलब्ध गराउने भन्नेचाहिँ मननको विषय ।

यस कारण लगानीको सन्दर्भमा, व्यापार–व्यवस्थापनको सन्दर्भमा त्यही भन्न चाहन्छु। मेरो धारणा हो– राज्यले लगानी गर्ने हो वा कसले लगानी गर्ने हो भन्दा पनि सिर्जनात्मकता प्रमुख कुरा हो ? सिनेमा जनताको कसरी हुन्छ ? सिनेमाले सबैको मन कसरी छुन सक्छ ? र सबैको संवेदनालाई कसरी छुन्छ ? यो आजको समयको चुनौती हो ।

सिनेमाको कन्टेन्टमा पनि धेरै समस्या देखिन्छ । क्रिएटिभिटीको एंगलबाट सिनेमामा ‘वल्र्ड प्ले’ गरौं । सिनेमा इम्याजिनेसन हो । कल्पनाशिलतामात्र सिनेमाको दायरा हो ।

अघिल्लो कालखण्डको सिनेमाको कुरा गर्दा राष्ट्रियता, राज्य र राष्ट्रबाट अलग हुन नसकेको पनि छ । नेपालको परिपेक्षमा माइतीघर, आमा, मनको बाँधदेखि पञ्चायतकालको सन्दर्भमा कस्तो समाजको कल्पना गर्ने त्यो बेलाको लगानीकर्ता र राज्यले मनन गरेको देखिन्छ ।

भारतको कुरा गर्दा राज कपुरको फिल्मको एउटा दृश्यले छुन्छ । ‘जिस देशमे गंगा बेहती हे’ फिल्मको दृश्य हो त्यो । त्यो सिनेमाको संवाद र प्रस्तुति साधारण छ । मन छुने खालको । तर, विस्तारै भारतीय सिनेमामा पनि परिवर्तन आएको छ ।

परिवर्तनको कुरा गर्दा हिजो हिरो बेलायतबाट आउँथ्यो । आजकल हिरोको ग्लोबलाइजेसन भएको छ । विस्तारै हिरो अमेरिकाबाट आउन थाल्यो । नेपालमा म्युजिक भिडियो वा सिनेमाकै गितहरू पनि विभिन्न देशमा छायांकन गर्छाैं । हाम्रो कल्पनाशिलता जहाँसम्म पुग्छ, त्यहाँसम्म हामी पनि पुगेका हुन्छौं ।

वस्तुस्थिति समाजको सिनेमा छ कि छैन ? प्रश्न यो पनि उठ्छ । यी सिनेमाको अर्थ यथार्थ देखाउनु हो कि होइन । यथार्थवादी सिनेमा बन्न सक्छ सक्दैन ? साहित्य, सिनेमा र वृत्तचित्रमा प्रतिनिधितामूलक समस्या छ । यो ठूलो चुनौती पनि हो ।

सिनेमालाई कथा चाहिन्छ । तर, अनुवाद गरेका कथाहरूबाट ‘पर्फेक्ट’ सिनेमा प्रस्तुत गर्न सकिन्छ कि सकिँदैन ? जुनसुकै राम्रो कथामा सिनेमा बने पनि या नाटक, उपन्यासको कथा सिनेमामा रुपान्तरण भएपनि मान्छेले प्रश्न गरेकै देख्छौं । समिक्षक त्यति सजिलै खुशी भएको देख्दैनौं । ‘इन्डिपेन्डेन्ट फिल्म्स’ स्थापित हुने हो भने यसले आफ्नो कथा र प्लट आफैं बनाउन सक्नुपर्दछ । जो सिनेमा बनाउँछन्, उनीहरूले आफै कथा सिर्जना गर्न सक्नुपर्छ ।

(राष्ट्रिय चलचित्र कन्फ्रेन्समा हरि शर्माले दिएको अभिव्यक्तिको सम्पादित अशं )

प्रकाशित मिति: मंगलबार, भदौ ३१, २०७६ १९:५४