राजेश्वर देवकाेटा, जसले लेखेका थिए पञ्चायतको मेनुफेस्टो

A+ A A-

२० चैत २०१९ । झण्डा फहराइरहेको एउटा मोटर सिंहदरबारभित्र छिर्न खोज्दा द्वारमा पहरा दिइरहेका गार्डले रोके ।

मोटरको अघिल्तिर एक जना सैनिक र मोटरचालक मात्र बसेको तर पछाडिपट्टि कोही बसेको नदेखेपछि चालकलाई गार्डले सोधे, 'कोही नबसेको मोटरमा झण्डा फहराउन मिल्दैन भन्ने थाहा छैन ? झण्डा छोपेर जानू ।'

यो सुनेपछि मोटरको पछिल्तिर बसेका एक जना सानो कदको युवकले मोटरभित्रै उभिएर भने, 'म छु नि बाबु ! मोटर जान दिनू ।'

'को हुनुहुन्छ र तपाईं ?,' सोधे गार्डले ।

'म नवनियुक्त शिक्षा सहायकमन्त्री हुँ । शिक्षा मन्त्रालयमा पदस्थापन गर्न जान लागेको,' ती युवक बोले ।

गार्डले आश्चर्यचकित हुँदै स्यालुट गरेर भने, 'हस् हजुर, जय नेपाल ! मैले देख्न सकिनँ । क्षमा पाऊँ । भित्र सवारी होस् ।'

यसरी मोटरको पछिल्लो आसनमा बस्दा पनि बाहिरबाट नदेखिने सानो कदका व्यक्ति थिए, राजेश्वर देवकोटा । ३३ वर्षीय देवकोटा गोरखाबाट राष्ट्रिय पञ्चायत सदस्यको चुनाव जितेर आएपछि सोही दिन डा. तुलसी गिरीले नेतृत्व गरेको मन्त्रीमण्डलमा शिक्षा सहायकमन्त्री नियुक्त भएका थिए र राजदरबारमा शपथ खाएर मन्त्रालय आउँदै थिए ।

संस्कृत पढेका प्रकाण्ड विद्वान् देवकोटा साहित्यका पनि अग्ला व्यक्तित्व थिए । उनले 'उत्सर्ग प्रेम' नामको उपन्यासका लागि २०४४ सालको मदन पुरस्कार पाएका थिए ।

शारीरिक रूपले सानो जिउडाल भएका देवकोटालाई उनको तीक्ष्णता, कुशाग्र बुद्धि र अध्ययनशीलता हेरेर मान्छेहरू 'जिरे खुर्सानी' भन्ने गर्थे । हुन पनि उनी जिरे खुर्सानीजस्तै तेजिला, धारिला र स्पष्टवादी थिए ।

२०१७ सालमा राजा महेन्द्रद्वारा निर्वाचित संसद र सरकार भंग गरेर निर्दलीय पञ्चायत व्यवस्थाको सूत्रपात भएपछि यसलाई सैद्धान्तिक आयाम र वैचारिक पुट दिनमा डा. तुलसी गिरीपछि सबैभन्दा ठूलो योगदान राजेश्वर देवकोटाकै थियो ।

उनले लेखेको पुस्तक 'असल पञ्चायतका लागि अनिवार्य पाठ' लाई पञ्चायतको 'मेनुफेस्टो' नै मानिन्थ्यो । उनको भनाइ थियो, 'प्रजातन्त्रवादीहरूले पुँजीवाद र कम्युनिस्टहरूले जनवादलाई मूलमन्त्र मानेजस्तै पञ्चायतले नेपाली परम्परा र राष्ट्रवादलाई आफ्नो मूलमन्त्र बनाउनुपर्छ ।'

पञ्चायतकालमा मान्छेहरू डा. तुलसी गिरीलाई 'दोस्रो महेन्द्र' र राजेश्वर देवकोटालाई 'तेस्रो महेन्द्र'को उपमा दिने गर्थे ।

शारीरिक रूपले सानो जिउडाल भएका देवकोटालाई उनको तीक्ष्णता, कुशाग्र बुद्धि र अध्ययनशीलता हेरेर मान्छेहरू 'जिरे खुर्सानी' भन्ने गर्थे । हुन पनि उनी जिरे खुर्सानीजस्तै तेजिला, धारिला र स्पष्टवादी थिए ।

पञ्चायतमा मान्छेलाई अनुभव र योग्यताका आधारमा मात्रै जिम्मेवारी दिइन्थ्यो । तर, राजेश्वर देवकोटाको व्यक्तित्वबाट राजा महेन्द्र यति प्रभावित थिए कि राष्ट्रिय पञ्चायतको सदस्यको चुनाव जितेर आउनेबित्तिकै उनलाई शिक्षा सहायकमन्त्री नियुक्त गरे । २०२० सालमा उनलाई भरखरै लागू भएको भूमिसुधार कार्यक्रमको व्यवस्थापन गर्न भूमिसुधार सहायकमन्त्री बनाइएको थियो ।

पञ्चायतकालमा प्रधानमन्त्रीपछि सबैभन्दा दोस्रो प्रभावशाली पद राष्ट्रिय पञ्चायतको अध्यक्षलाई मानिन्थ्यो । २०२१ असारमा विश्वबन्धु थापाले राष्ट्रिय पञ्चायतको अध्यक्षबाट एक्कासि त्यागपत्र दिएपछि सो पदका लागि उपयुक्त पात्र देवकोटा नै ठहरिए । उनलाई राष्ट्रिय पञ्चायतको अध्यक्ष बनाइयो । धेरैले उनलाई डा. गिरीपछिको भावी प्रधानमन्त्री ठानेका थिए । तर, राजनीतिक दाउपेचभन्दा नैतिकता र निष्ठाको राजनीति गर्ने भएकाले देवकोटाको प्रधानमन्त्री हुने पालो पञ्चायतमा कहिल्यै आएन ।

२०२१ असारदेखि २०२३ चैतसम्म राष्ट्रिय पञ्चायतको अध्यक्ष रहेका देवकोटा २०२४ जेठमा खाद्य, कृषि र भूमिसुधारमन्त्री नियुक्त भए । २०२७ र २०४३ सालमा पनि गोरखाबाट राष्ट्रिय पञ्चायत सदस्य चुनिएका देवकोटा २०२८ साल असारदेखि चैतसम्म पनि दोस्रोपटक राष्ट्रिय पञ्चायतको अध्यक्ष रहेका थिए ।

देवकोटा मूलत: चिन्तक, विचारक र लेखक थिए । उनी सुविधाको पदमा त्यति धेरै बसेनन् । पञ्चायतका धेरैजसो मान्छेहरू पदमा छँदा राजा र पञ्चायतको जयजयकार गर्ने तर पदमुक्त भएपछि बाङ्गोटिङ्गो बाटो हिँडेर राजा र पञ्चायतकै आलोचना गर्न थाल्थे । तर, देवकोटाले त्यस्तो कहिल्यै गरेनन् । पदमा रहे पनि नरहे पनि उनी जीवनभर राजा र पञ्चायतप्रति निष्ठावान् रहिरहे ।

२०४६ सालमा राजाले हतारहतार बहुदल दिएको भन्दै देवकोटाको प्रतिक्रिया थियो, 'सोझा राजालाई घेरेर चतुर नेताले ल्याएको बहुदल हो यो ।'

२०४६ सालको परिवर्तनपछि पूर्वपञ्चहरू एक प्रकारले अलपत्र परे । तर, राजेश्वर देवकोटाजस्ता व्यक्तिहरूले नै पञ्चायतकै सैद्धान्तिक धरातललाई आधार मानेर दलगत राजनीतिमा पनि क्रियाशील हुने सुरसार गरेका छन् । २०४७ सालमा राष्ट्रिय प्रजातन्त्र पार्टीको पहिलो अवधारणापत्र राजेश्वर देवकोटाले नै लेखेका हुन् । २०५० को दशकमा देवकोटा एकपटक राष्ट्रियसभाको सदस्य पनि भएका थिए ।

जहाँ जे अवस्थामा रहे पनि नेपालीत्वको जगेर्ना गर्नु र राष्ट्रियताको रक्षा गर्नु राजेश्वर देवकोटाको मुख्य ध्येय बनिरह्यो । २०६५ सालमा राजसंस्थालाई विस्थापित गरेपछि टुहुरो हुन पुगेको नेपाली राष्ट्रवादी विचारधारालाई पुनर्जीवन दिन उनले आफ्नोतर्फबाट अनेक चेष्टा गरिरहे । अनेक यत्न गरिरहे । तर, आजको फेरिएको र आफ्नो धरातल बिर्सिएको राप्रपाका कृतघ्न व्यक्तिहरूले राजेश्वर देवकोटाजस्तो आफ्नो विचार र सिद्धान्तको श्रीगणेश गरेको व्यक्तिलाई सम्झिएर दुईवटा फूल चढाउने कष्टसम्म गरेको देखिएन ।

दर्जनौँ पुस्तक लेखेका संस्कृतनिष्ठ प्रखर विद्वान् राजेश्वर देवकोटा २०७२ साल साउन २५ गते ८६ वर्ष पुग्नुभन्दा चार महिनाअगाडि यो संसारबाट बिदा भए । तर, उनका विचार र उनका सिर्जनाले उनी सधैँ हाम्रा स्मरणमा रहिरहनेछन् ।

प्रकाशित मिति: बिहीबार, साउन २५, २०८० २१:०५