अबको पुस्ता र कृत्रिम बौद्धिकता

A+ A A-

असारको अन्तिम साता भारतको चेन्नई जाने अवसर जुरेको थियो । भारतको भेल्लोरमा पढ्दै गरेकी छोरीको स्नातकसम्मको पढाइ सकिएकाले हामी चार/पाँच दिनका लागि त्यतै पुगेका थियौँ । संयोगवश कृत्रिम बौद्धिकता पढेर बैंगलोरको औषधि उत्पादक कम्पनीमा काम गर्ने एक युवासँग भेट भयो चेन्नईमा ।

छोरीले पनि अब स्नातकोत्तरको पढाइ कृत्रिम बौद्धिकतामा नै गर्ने अठोट गरेकाले मैले यसको भविष्य, उपादेयता र रोजगारीको सम्भावनाका बारेमा जिज्ञासा राखेँ । ती युवाले आन्ध्र प्रदेशकै एक स्थानीय कलेजबाट कृत्रिम बौद्धिकतामा स्नातक गरेपछि राम्रै सेवा सुविधासहित काम पाएका रहेछन् । त्यसैले उनकी बहिनीको पनि कृत्रिम बौद्धिकतामा नै लगाव रहेछ । उनले आत्मविश्वासका साथ घोषणा गरिदिए, 'आवर फ्युचर लाइज इन आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स ।'

विगत केही समय यता भारतमा उच्च शिक्षाका लागि अब्बल मानिएका विश्वविद्यालय र कलेजहरूको पङ्क्तिमा तमिलनाडु राज्य अगाडि छ । खासगरी, अभियान्त्रिकी वा इन्जिनियरिङ विषय पढ्नेहरूका लागि पं. जवाहरलाल नेहरूको नेतृत्वमा स्थापना गरिएका उत्कृष्ट आईआईटीहरू (इन्डियन इन्स्टिच्युट अफ टेक्नोलोजी) मध्ये भारत सरकारले तयार गरेको वरीयताको सूचीमा चेन्नईकै आईआईटी शीर्षस्थानमा छ । स्वास्थ्य शिक्षामा पनि नयाँ दिल्लीस्थित अखिल भारत स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिष्ठान (एआईआईएमएस) पछि तमिलनाडुको भेल्लोरमा रहेको क्रिस्टियन मेडिकल कलेज (सीएमसी) दोस्रो स्थानमा छ ।

नेपालमा म कलेज पढदै गर्दा भारतका व्यवस्थापन विषय पढाइ हुने आईआईएमहरू (इन्डियन इन्स्टिच्युट अफ म्यानेजमेन्ट)मा एक दिन पढ्न जाने मेरो ठूलो सपना थियो । मेरो त्यो सपना त पूरा भएन तर आफ्ना सन्तानको उच्च शिक्षाका लागि भने संयुक्त राज्य अमेरिका, बेलायत, अस्ट्रेलियाजस्ता गन्तव्यभन्दा मैले भारतकै नाम चलेका विश्वविद्यालयमा पढ्न प्रेरित गरेको थिएँ ।

गुणस्तरीय शिक्षा र महिलाहरूलाई सम्मान र सुरक्षा दिने समाज भएकाले पनि तमिलनाडु हाम्रो रोजाइमा परेको हो । साथै, पढाइ सकिएपछि निजी कम्पनीहरूले कलेजमै आएर विद्यार्थीहरूलाई रोजगारको अवसर प्रदान गर्ने र एलुम्नाईको माध्यमबाट पुराना विद्यार्थीहरूसँग सम्पर्कमा राखिरहने परिपाटी पनि मलाई राम्रो लागेको छ । यावत् कारणले भारतका राम्रा कलेजहरूमा पढ्न नेपाली विद्यार्थीको संख्या उल्लेख्य छ । हाल आएर त कम्प्युटर साइन्स एन्ड इन्जिनियरिङ (सीएसई) कोर्स धेरै नेपाली युवायुवतीहरूको रोजाइमा परेको छ ।

कृत्रिम बौद्धिकताका बारेमा हाल धेरै पुस्तकहरू लेखिसकिएका छन् । विश्वप्रसिद्ध पुस्तक 'दा भिन्सी कोड'का लेखक ड्यान ब्राउनले सन् २०१७ मा यसैलाई केन्द्रबिन्दुमा राखेर लेखेको ओरिजिन नामको फिक्सन किताब, पत्रपत्रिका र इन्टरनेटमा प्रकाशित लेखहरूबाट प्राप्त थोरै ज्ञानभन्दा बढी मैले यसबारेमा जानेको थिइनँ । ती युवासँग भएको छोटो भेटपछि मलाई पनि यो विषय युगान्तकारीे र नयाँ पुस्ताको करिअरको दृष्टिकोणबाट पनि यसको भविष्य निकै उज्वल रहेको जस्तो लाग्यो । उनका अनुसार बैंकिङ, वित्त, बीमाजस्ता आर्थिक क्षेत्रमा कृत्रिम बौद्धिकताको प्रयोग निकै भइसकेको छ भने हाल औषधि उत्पादन गर्ने कम्पनीहरूले यो प्रविधिलाई व्यापक रूपमा प्रयोग गर्ने क्रम बढ्दो छ ।

अहिलेको विश्वमा कुनै नयाँ औषधि पत्ता लगाएर सामान्य मानिसको पहुँचमा पुर्‍याउन लगभग एक दशक वा त्योभन्दा बढी लाग्न सक्छ । तर, कृत्रिम बौद्धिकताको माध्यमबाट केही रोगको उपचारमा प्रयोगमै आइरहेका औषधिहरू अन्य रोगको उपचारमा पनि प्रभावकारी हुन सक्ने सम्भावनाको खोजी एक/दुई वर्षमा नै गर्न सकिने रहेछ । मलाई अचम्म लागेर सोधेँ– कसरी ?

उनका अनुसार विगतमा औषधि उत्पादकहरूले लामो अध्ययन, अनुसन्धान गर्नुपर्ने अनि जनावर र मानिसमा परीक्षणपश्चात् नियामक निकायको स्वीकृतिपछि मात्र व्यावसायिक रूपमा उत्पादन गरी औषधि बजारमा जान्थ्यो । मानिस आफैँले लाखौँ डाटाको अध्ययन, अनुसन्धान गरी विभिन्न चरण पार गर्दा नयाँ औषधि आउने समय लामो र खर्च बढी लाग्ने हुन्थ्यो । तर, अहिले रोग र उपचारमा प्रयोग भएका औषधिहरूका विशाल तथ्याङ्कको अध्ययन गरी औषधिमा रहेका रसायनहरू र रोग निर्मूल पार्न आवश्यक रसायनको सामान्य भाषामा भन्दा जोडा मिलाउने काम कृत्रिम बौद्धिकताले सहज र सरल तवरले छोटो समयमै गरिदिन्छ ।

उदाहरणका लागि एस्पिरिन भनिने औषधि सुरुमा शरीर वा टाउको दुख्दा प्रयोग गरिन्थ्यो तर अहिले मुटुका बिरामीलाई अत्यावश्यक मानिन्छ । यसरी नै हामीले ज्वरो आउँदा खाने प्यारा सिटामोल अन्य रोगहरूको उपचारमा पनि प्रभावकारी हुन सक्छ ।

गुणस्तरीय र सही तथ्याङ्क नभएसम्म कृत्रिम बौद्धिकताका आधारमा लिइने निर्णयहरू झन् प्रत्युत्पादक हुन सक्छन् । साथै, कृत्रिम बौद्धिकताको उपयोगमा नैतिक प्रश्न पनि भएकाले यसमा अनधिकृत पहुँच र यसको दुरुपयोग रोक्नका लागि समाज र सरकारबाट निरन्तर अनुगमन पनि उत्तिकै जरुरी छ ।

परम्परागत तवरले यस सम्बन्धमा अध्ययन र अनुसन्धान गर्न धेरै खर्च र समय लाग्छ तर कृत्रिम बौद्धिकताको प्रविधिबाट प्यारा सिटामोलले निको पार्न सकिने अन्य रोग र समस्याहरूका बारेमा छोटो समयमा नै पत्ता लगाउन सकिन्छ । मानव समुदायले प्रयोग गर्ने औषधिहरू लाखौँको संख्यामा छन तर सामान्य औषधि र उपचारमा पहुँच नहुने जनसंख्या भने निकै ठूलो छ ।

कृत्रिम बौद्धिकताको सही उपयोग गर्न सकिएमा औषधि उत्पादक कम्पनीहरूको नाफा मात्र बढ्ने हैन, पुराना औषधिहरूको नयाँ प्रयोगबाट जटिल रोगहरूको पनि उपचार गर्न सम्भव हुन्छ, स्वास्थ्य सेवामा सामान्य मानिसहरूको पहुँच बढ्न जान्छ र यसले समग्र मानव समुदायकै हित गर्नेछ । जटिल र दीर्घ रोगीहरूले नियमित सेवन गर्नुपर्ने औषधिहरू पनि सस्तोमा उपलब्ध हुन सक्छन् ।

कृत्रिम बौद्धिकताको माध्यमबाट औषधि सस्तो हुने मात्र हैन, उपचारको गुणस्तर बढ्ने, नकारात्मक प्रभावहरू घट्ने र कतिपय रोगहरूको बिरामीले आफैँ निदान र उपचार गर्न सक्छन् । कृत्रिम बौद्धिकताका विभिन्न मोडलहरूको माध्यमकाट घातक रोगहरूको समयमै पूर्वानुमान र निदान पनि गर्न सकिन्छ ।त्यसैले होला, भारतमा स्वास्थ्य सेवाका क्षेत्रमा पनि कम्प्युटर साइन्स एन्ड इन्जिनियरिङ (सीएसई) र कृत्रिम बौद्धिकतामा ग्र्याजुएट गरेकाहरूको निकै ठूलो माग हुन थालेको छ ।

जसरी कुनै समयमा बीपीओ (बिजनेस प्रोसेस आउट सोर्सिङ) ले विश्वबजारमा भारतको प्रतिस्पर्धात्मक अवस्था (कम्पिटेटिभ एड्भान्टेज) बढाएको थियो, त्यसरी नै अहिले कृत्रिम बौद्धिकता (आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स), मसिन लर्निङ र डिप लर्निङ, इन्टरनेट अफ थिङ्ग्स, न्युरल नेटवर्किङजस्ता विषयहरूमा ग्र्याजुएट गरेको ठूलो संख्यामा नयाँ पिँढीको वर्क फोर्स तयार भइसकेको छ । कोभिड १९ को विश्वव्यापी संक्रमणको समयमा पनि कोभिड फैलिने बढी जोखिम भएका शहरहरूको पूर्वानुमान गर्न पनि कृत्रिम बौद्धिकताले सहयोग पुर्‍याएको थियो भने भर्खरै संसारमै तहल्का मच्चाउन सफल च्याट जीपीटी पनि कृत्रिम बौद्धिकताकै एउटा मोडलमा आधारित छ । अमेरिका र चीन यो प्रविधिको विकास र उपयोगमा अग्रपङ्क्तिमा छन्, तथापि भारतमा पनि यसको लोकप्रियता र प्रभाव बढदो छ ।

यद्यपि कृत्रिम बौद्धिकता (आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स)को विषय नयाँ भने हैन । दोस्रो विश्वयुद्धको बेलामा नै बेलायतका वैज्ञानिक एलान तुरिनले जर्मनीको इनिग्मा मेसिनको कोडलाई ब्रेक गर्ने कम्प्युटर तयार गरेका थिए । भनिन्छ, सैन्य हार्डवेयरको मद्दतले मात्र युद्ध जितिने त्यस समयमा संयुक्त राज्य अमेरिका, बेलायत र फ्रान्सलगायतको संयुक्त गठबन्धनलाई विजयी बनाउन उक्त कम्प्युटर सहायक बनेको थियो ।

बेनेडिक्ट कम्बरबाच, कियरा नाइट्लीजस्ता प्रसिद्ध कलाकारहरूद्वारा अभिनित सिनेमा इमिटेसन गेममा कसरी सामान्य क्रसबर्ड पजल्सको सहायताबाट पहिलो कृत्रिम बौद्धिकतासहितको कम्प्युटर तयार भएको थियो भन्ने विषय रोचक तवरले प्रस्तुत गरिएको छ । दोस्रो विश्वयुद्धपछि एलान तुरिनले के मेसिनले पनि सोच्न सक्छ वा कम्प्युटरहरूमा पनि मानिसजस्तै बौद्धिक क्षमता हुन्छ भन्ने परीक्षण गर्नका लागि तुरिन टेस्ट तयार गरे, जसले कम्प्युटरको कृत्रिम बौद्धिकता वा आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्सको परीक्षण गर्न सक्थ्यो ।

कृत्रिम बौद्धिकता वा आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्सको विकासमा भारतीय इन्जिनियर डि. राजगोपाल रेड्डीको पनि ठूलो योगदान छ । तमलिनाडु र आन्ध्र प्रदेशको सीमानजिकको चित्तौर भन्ने ठाउँको सामान्य परिवारमा जन्मिएका रेड्डीले कृत्रिम बौद्धिकताको सोध र खोज गरी व्यवहारमा कसरी यसको उपयोग गर्न सकिन्छ भन्ने अध्ययन अध्यापन गर्दै यसको विकास र प्रयोगमा अग्रणीे भूमिका निर्वाह गर्दै आएका छन् ।

बैंकिङ र स्वास्थ्य क्षेत्रका अलावा कृत्रिम बौद्धिकताले सूचना तथा संचार र मिडिया, पर्यटन तथा यात्रा, कानुनी परामर्शजस्ता सेवा र व्यावसायिक क्षेत्रका अलावा ऊर्जाको समुचित उपयोग गर्न, राज्यमा शान्ति सुरक्षा कायम गर्न, प्रदूषण नियन्त्रण गर्न, जलवायु परिवर्तनका परिणामबाट समयमै सचेत हुन आवश्यक पर्ने निर्णयहरू लिन र मानव जीवनका हरेक आयामहरूमा देखिने समस्यालाई सरल तरिकाले समाधान गर्न क्रान्तिकारी भूमिका निर्वाह गर्दै छ ।

तथापि कृत्रिम बौद्धिकता वा आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्सको प्रयोग चुनौतीरहित भने छैन । सर्वप्रथम त नेपालजस्तो मुलुकमा तथ्याङ्कको महत्त्व अझै बुझिसकिएको छैन, त्यसैले धेरैजसो क्षेत्रमा तथ्याङ्क उपलब्ध नै छैन । अझ साँच्चिकै भन्नुपर्दा तथ्याङ्कभन्दा पनि हामी मिथ्याङ्कमै रमाएका छौँ ।

गुणस्तरीय र सही तथ्याङ्क नभएसम्म कृत्रिम बौद्धिकताका आधारमा लिइने निर्णयहरू झन् प्रत्युत्पादक हुन सक्छन् । साथै, कृत्रिम बौद्धिकताको उपयोगमा नैतिक प्रश्न पनि भएकाले यसमा अनधिकृत पहुँच र यसको दुरुपयोग रोक्नका लागि समाज र सरकारबाट निरन्तर अनुगमन पनि उत्तिकै जरुरी छ । त्यसैले कतिपय विकसित देशहरूमा कृत्रिम बौद्धिकताको योजना, विकास, नियमन, प्रयोग, अनुगमन र सुरक्षाका लागि दीर्घकालीन रणनीतिहरू नै तर्जुमा गरिएका छन् ।

प्रकाशित मिति: बुधबार, साउन २४, २०८० ०६:४७