नेपालमा के गर्दैछन् भारत, चीन र अमेरिका ?

A+ A A-

नेपाली राजनीतिक कुटनीतिक वृतमा चहलपहल बढेको छ । नेपाली कुटनीतिक क्षेत्रमा अहिले भारत, चीन र अमेरिका चर्चाको विषय बनेका छन् ।

भारतीय र चिनियाँ विदेशमन्त्रीको नेपाल भ्रमणसँग अमेरिकी चासो बढेपछि कुटनीतिक वृतमा चहलपहल बढेको छ ।

भारतीय चासो र भ्रमण

साउन ४ गते भारतीय गुप्तचर संस्था रिसर्च एण्ड एनालिसिस विग्ंस (रअ) का प्रमुख नेपाल आएसँगै तातेको नेपाली कुटनीतिक क्षेत्रमा भारतको चर्चा अझै सेलाएको छैन । ‘रअ’ प्रमुखले नेपाल आएर प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओली, नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीका अध्यक्ष पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’ सँग भेटे ।

विवादास्पद बनेको ‘रअ’ प्रमुखको नेपाल भ्रमणलाई कुटनीतिक ज्ञाताले अर्थपूर्ण रुपमा लिए । रअ प्रमुखलाई नेपाल पठाएर भारतले नेपाललाई कर्मचारीको तहबाट हेर्ने गरेको व्याख्या गरियो । राजनीतिक तहमा पुगेको भनिएको नेपाल–भारत सम्बन्धलाई रअ प्रमुखको भ्रमणले ओझेलमा पा¥यो ।

रअ प्रमुखको भ्रमणले नेपालमा भारतको नियतप्रति जन्माएको शंसय कम गर्न भन्दै भारतले अर्का व्यक्ति नेपाल पठायो । नेपाली राजनीतिक माहोलको नाडी छाम्ने भारतीय जनता पार्टीका विदेश मामिला इन्चार्ज विजय चौथाइवाले १७ साउनमा नेपाल आए ।

दुई दिने भ्रमणका लागि नेपाल आएका चौथाईवालेको नेपाल भ्रमणलाई भारतीय विदेशमन्त्री सुब्रमन्यम जयशंकरको नेपाल भ्रमणको पूर्व तयारीका रुपमा पनि अर्थ्याइयो ।

मोदीका अप्रत्यक्ष दूत बनेर आएका चौथाईवालेले ललितपुरको एक होटलमा भएको कार्यक्रमलाई सम्बोधन गरेका थिए । सो कार्यक्रममा उनले नेपाललाई भारतले आफ्नो ‘डिजाईन’ मा पार्न नचाहेको प्रष्टिकरण दिएका थिए । तर, आफ्नो सम्बोधनको अन्तमा उनले विश्वस्तरमा भारतको बढ्दो प्रभुत्व सबैले स्वीकार्नुपर्ने चेतावनी पनि दिएका थिए । यसबाट उनले नेपालले पनि भारतको प्रभुत्व स्वीकार गर्न आनाकानी गर्न नहुने संकेत दिएका थिए ।

रअ प्रमुख र भारतीय जनता पार्टीका विदेश मामिला प्रमुखपछि परराष्ट्रमन्त्री स्तरीय भेटघाटका लागि भारतीय विदेशमन्त्री एश जयशंकर नेपाल आए । ४ भदौमा नेपाल आएका जयशंशर २०७२ को नाकाबन्दीका डिजाईनर मानिन्छन् ।

नेपाल भारत संयुक्त आयोगको ५ औँ बैठकमा भाग लिन नेपाल आएका जयशंकरले आयोगको बैठक दुईघटा ढिलो गर्दै नेपाल ओर्लिनासाथ प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीसँग भेटघाट गरे ।

३ भदौमा नै उपचारका लागि दोस्रोपटक सिंगापुर जाने तयारीमा रहेका प्रधानमन्त्री ओलीले पनि जयशंकरसँग भेट गर्नकै लागि आफ्नो सिगांपुर यात्रा एक दिन पछाडि सारे ।

राष्ट्रपति विद्यादेवि भण्डारीसँग भेट गर्न शितल निवास पुगेका जयशंकरलाई भेट्न ‘प्रोटोकल’ मिचेर नेताहरु द्धावारिकाज होटलमा लाईन नै लागे । कुटनीतिक प्रोटोकल मिच्दै पूर्व प्रधानमन्त्री डा.बाबुराम भट्टराई र शेरबहादुर देउवा जयशंकर बसेको होटलमै भेट्न पुगे ।

जयशंकरले पूर्व प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’ र माधवकुमार नेपाललाई पनि भेट्न खोजेका थिए । तर, प्रोटोकल नमिलेको भन्दै प्रचण्ड र नेपाल जयशंकरलाई भेट्न गएनन् । सत्तारुढ दलका दुई प्रमुख नेतासँग भेटघाट नगरिकनै भारत फर्किए, जयशंकर ।

चीन र बीआरआई

भारतीय विदेशमन्त्री भारत फर्किएलगत्तै चीनका राज्यपरिषद् सदस्य एवं विदेशमन्त्री वाङ यी नेपाल भ्रमणमा आए । पाकिस्तान हुँदै नेपाल आईपुगेका चिनियाँ विदेशमन्त्रीले पनि नेपालमा उच्चस्तरीय भेटघाट गरे ।

चिनियाँ विदेशमन्त्रीको नेपाल भ्रमणमा ‘बेल्ट एण्ड रोड इनिसियटिभ’ (बीआरआई) को विषयमा विशेष सहमति हुने अपेक्षा नेपाली कुटनीतिक तथा राजनीतिक वृतले गरेको थियो ।

तर, नेपाली अपेक्षा विपरित चीनले नेपाललाई केही थान त्रिपालमै भुल्याउन खोज्यो । कतिपयले चिनियाँ विदेशमन्त्रीको भ्रमणलाई भारतीय विदेशमन्त्रीको भ्रमणको काउन्टर भ्रमणका रुपमा पनि अर्थ्याए ।

चन्द्रागिरि भ्रमणमा समेत पुगेका चिनियाँ विदेशमन्त्रीलाई पूर्व प्रधानमन्त्री तथा नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (नेकपा) का अध्यक्ष पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’ ले समेत भेटे । भारतीय विदेशमन्त्रीसँग प्रोटोकल नमिल्ने भन्दै भेट्न नमानेका प्रचण्डले चिनियाँ विदेशमन्त्रीलाई होटलमै पुगेर भेटेपछि प्रचण्डको आलोचना भयो ।

२६ भदौको प्रतिनिधिसभा बैठकमा नेपाली कांग्रेसका सांसद अमेरशकुमार सिहंले चिनियाँ विदेशमन्त्रीसँग भेट्न कसरी प्रोटोकल मिल्यो भन्दै प्रचण्डलाई प्रश्न गरे । चिनियाँ विदेश मन्त्रालयले विज्ञप्ति निकाल्नु अगाडिसम्म चिनियाँ विदेशमन्त्री र प्रचण्डको भेटघाटलाई सामान्य रुपमा लिईएको थियो । तर चिनियाँ विदेशमन्त्रालयले विज्ञप्ति निकालेर प्रचण्ड र आफ्ना मन्त्रीबीच भएको कुराकानी सार्वजनिक गर्‍यो ।

प्रचण्डले आफ्ना विदेशमन्त्रीसँग भनेको कुरा उद्धृत गर्दै चीनले जारी गरेको विज्ञप्तिमा लेखियो, ‘नेपाल असंलग्न नीतिलाई पूर्ण रूपमा अंगिकार गर्छ र अमेरिकाको तथाकथित इन्डो–प्यासेफिक रणनीतिलाई अस्वीकार गर्छ । कसैले चीनको विकास रोक्न प्रयास गरे विरोध गर्छ, चीनको विकास नेपालका लागि अवसर हो भन्नेमा सधैँ विश्वास गर्छ र चीनको सफल अनुभवबाट सिक्न चाहन्छ ।’

प्रचण्डले चिनियाँ विदेशमन्त्रीसँग अमेरीका विरोधी कुरा गरेको सार्वजनिक भएपछि अमेरीकाले नेपालसँग आधिकारिक धारणा माग्यो । संयोग भन्नुपर्छ, चिनियाँ विदेशमन्त्री आफ्नो देश फर्केकै दिन भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदी र नेपाली प्रधानमन्त्रीले संयुक्त रुपमा अन्तरदेशीय पेट्रोलियम पाईपालाईनको उद्घाटन गरे । पाईपलाईन उद््घाटनपछि भारतीय प्रधानमन्त्रीले नेपाली विकासमा भारतको साथ र सहयोग हुने प्रतिवबद्धता दोहोर्‍याए ।

तर, यता नेपालस्थित अमेरीकी दुतावासले भने नेपालसँग आधिकारिक धारणा माग गरिरहेको थियो । नेपालस्थित अमेरिकी दूतावासले लेख्यो, ‘हामी नेपाल सरकारको आधिकारिक स्पष्टिकरण पर्खिरहेका छौं र हाम्रो बेइजिङस्थित दूतावासलाई पनि त्यो विज्ञप्तिको पुष्टिका लागि भनेका छौं । यदि यो (प्रचण्डले भनेको कुरा) सत्य हो भने नेपालको धारणा बेइजिङबाट निस्किने विज्ञप्तिबाट थाहा हुन्छ भने त्यो अचम्मको कुरा हो ।’

अमेरिकी दूतावासले सरकारसँग इन्डो–प्यायसिफिकका विषयमा आधिकारिक धारण माग गरेपछि सत्तारुढ दलकै सांसदले सदनमा सरकारलाई प्रश्न गरे । २६ भदौको प्रतिनिधि सभा बैठकमा सांसद पम्फा भुसालले सरकारलाई यस विषयमा प्रश्न गरिन् ।

भारतप्रति आलोचनात्मक सुनिएकी भुषालले यस अगाडि संसदीय समीतिको बैठकमा नेपाल भारत सीमामा काँडेतार लगाउन पनि सरकारसँग माग गरेकी थिईनन् । नेपाल–भारत सम्बन्धका विषयमा २९ साउनमा नेपाली कांग्रेसका सांसद प्रदीप गिरीले भारतले सकेको दिनमा नेपाललाई सिक्कम बनाउने चेतावनी पनि दिए ।

सत्तारुढ दल र प्रतिपक्षी दल नै भारतप्रति सकारात्मक नदेखिएको बुझेरै हुनुपर्छ चीनले प्रचण्डको अमेरिकाविरोधी भनाई सार्वजनिक ग¥यो । प्रचण्डको अमेरिका विरोधी भनाई सार्वजनिक गरेर चीनले नेपाल बिमस्टेक र इन्डो–प्यासिफिकको पक्षमा नरहेको संकेत गरेको थियो ।

चिनियाँ र अमेरिकी चेपुवामा नेपाली कूटनीति

नेपालले सन् २०१७ मा चीनको महत्वकांक्षी परियोजना बीआरआईमा हस्ताक्षर ग¥यो । बीआरआईमा नेपालले हस्ताक्षर गर्दा प्रधानमन्त्री थिए, प्रचण्ड । त्यसैले पनि उनी बारम्बार बीआरआईको पक्षमा बोलिरहन्छन् ।

तर, गत वर्ष मंसिर अन्तिम साता परराष्ट्रमन्त्री प्रदीप ज्ञवाली अमेरीका भ्रमणमा गएपछि नेपाल पनि इन्डो–प्यासिफिकमा जोडिने चर्चा चुलियो । चीनको बीआरआईलाई काउन्टर दिन अमेरिकाले आगाडि सारेको परियोजना हो, इन्डो– प्यासिफिक ।

अमेरिका भ्रमणबाट फर्किेएपछि ज्ञवालीले नेपाल इन्डो–प्यासिफिकमा नजोडिएको प्रष्किरण दिए । तर, मन्त्री ज्ञवाली नेपाल फर्किएपछि अमेरीकी विदेश मन्त्रालय जारी गरेको विज्ञप्तीमा नेपाल इन्डो–प्यासिफिकमा भूमिका खोजिरहेको उल्लेख गर्‍यो ।

यतिले पनि प्रष्ट नभएपछि अमेरिकी रक्षा विभागले सार्वजनिक गरेको इन्डो–प्यासिफिक स्ट्रेटेजी प्रतिवेदनमा नेपालको नाम पनि उल्लेख गर्‍यो । गत जेठमा अमेरिकी रक्षा विभागले जारी गरेको प्रतिवेदनमा नेपाल र श्रीलंका सन् २०१९ मा इन्डो–प्यासिफिकमा प्रवेश गरेको बताईएको छ ।

ज्ञवालीको अमेरीका भ्रमणलगत्तै अमेरिकी सेनाको इन्डो–प्यासिफक कमाण्डका कामण्डर एड्माईरल फिलिप एस डेभिसन नेपाल आएका थिए । दुई दिने भ्रमणमा नेपाल आएका उनले रक्षा मन्त्री इश्वर पोखरलेसँग पनि भेट गरेका थिए ।

प्रचण्ड अभिव्यक्ति र नेपालको अन्यौलता

चिनियाँ विदेशमन्त्रीसँग बसेर अमेरिकी रणनीति इन्डो–प्यासिफिकको विरोध गरेका प्रचण्ड त्यतिमै रोकिएनन् । २८ भदौमा इलाममा भएको कार्यक्रममा प्रचण्डले नेपाल कुनै पनि शक्ति केन्द्रको सैन्य गठबन्धनमा सामेल नहुने धारणा राखे । प्रचण्डको भनाई बिमस्टेक र इन्डो–प्यासिफिकतर्फ लक्षित थियो ।

प्रचण्डको धारणाले कुटनीतिक वृतमा हलचल भएपछि परराष्ट्रमन्त्री ज्ञवालीले २७ भदौमा बुटवल पुगेर प्रष्टिकरण दिनुपर्‍यो । बुटवल पुगेर मन्त्री ज्ञवालीले नेपालले सबै छिमेकीसँग समान स्तर र हैसियतको सम्बन्ध राख्ने प्रष्ट पारे ।

नेपालको कुटनीतिक मामिलामा प्रचण्ड बारम्बार चिप्लिरहन्छन् । विशेषगरी अमेरिकाप्रति उनी निकै कडा रुपमा प्रस्तुत हुन्छन् । १० पुस २०७५ मा नेकपा अध्यक्षको हैसियतले पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’ ले एक पेज लामो विज्ञप्ति जारी गर्दै अमेरिकाले भेनेजुएलाको आन्तरिक मामिलामा हस्तक्षेप गरेको भन्दै आपत्ति जनाएका थिए ।

प्रचण्डले विज्ञप्ति जारी गरेको विषयलाई लिएर अमेरिकी राजदूतले सरकार र नेकपाको आधिकारिक धारणा माग गरेको थियो । नेपालको अमेरिका र चीन सम्बन्धमा देखिएको यो विरोधाभाषले नेपालको कुटनीतिक अक्षमता उजागर गर्छ । चीनसँग रेलको विषयमा निकै अपेक्षा गरेको थियो, नेपालले । तर, केही महिना अगाडि चिनियाँ राजदूतले नेपालमा चीनबाट रेल ल्याउन सहज नभएको भन्दै नेपाली रेल सपना पूरा नहुने संकेत गरेकी थिईन् ।

यति हुँदा पनि नेपालले चीनको साथ नछोड्नुमा के स्वार्थ लुेकेको छ भन्ने कुरा प्रष्ट भएको छैन । चीन र अमेरिकाको मामिलामा न्युट्रल हुने प्रयास गर्दै आएका परराष्ट्र मन्त्री ज्ञवालीले आईतबार (२९ भदौ) प्रचण्ड शैलीको भाषा प्रयोग गरेका छन् ।

आईतबार आयोजित ‘बेल्ट एण्ड रोड इनिसियटिभ डाईलग’ विषयको विचार गोष्ठिमा बोल्दै मन्त्री ज्ञवालीले देशहरुबीच फाटो ल्याउने कुनैपनि सैन्य गतिविधि सरकारलाई स्वीकार्य नहुने बताएका छन् । उनको बोलीको आशय प्रष्ट छ, नेपाल बिमस्टेक र इन्डो–प्यासिफिकमा सहभागी हुँदैन । किनभने बिमस्टेक र इन्डो–प्यासिफिक सैन्य गतिविधि सहितका संरचना हुन् ।

सोही कार्यक्रममा प्रचण्डले मन्त्री ज्ञवालीको भनाईलाई प्रष्ट पार्दै बीआरआई सैन्य गठबन्धन नभएको बताए । अमेरिका विरोधी विज्ञप्ति जारी गरेर ३ चैतमा पत्नी सीताको उपचारका लागि अमेरिका गएका प्रचण्ड किन फेरि अमेरिकाको विरोधमा उत्रिएका छन् ? अमेरिकामा प्रचण्डविरुद्ध युद्ध अपराधको मुद्धा दर्ता हुँदा पनि मौन बसेको अमेरिकाप्रति प्रचण्डले देखाएको रुष्ट रवैयाले अमेरिका चिढिने खतरा बढेको छ ।

भारत, चीन र अमेरिकाको ‘ट्रायलोजी’ कुटनीतिमा नेपालले देखाएको अपरिपक्वताले नेपाली राजनीतिको दिशा परिवर्तन गर्छ भन्ने मत पनि सुनिन थालेका छन् । यस बाहेक नेपालले देखाएको दोधारे कुटनीतिक अभ्यासलाई गम्भीरतापूर्वक लिनुपर्ने देखिएको छ ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, भदौ ३०, २०७६ २१:५६