विज्ञहरूका अनुसार शिशुका लागि आमाको दूध अपरिहार्य छ । यो अमृत समान छ । तर पनि नेपालमा पूर्ण स्तनपान गराउनेको संख्या घट्दै गएको नेपाल जनसांख्यिक तथा स्वास्थ्य सर्वेक्षण २०२२ ले देखाएको छ ।
पाँच वर्षको फरकमा गरिने सर्वेक्षणले सार्वजनिक गरेको प्रतिवेदन हेर्ने हो भने सन् २०१६ मा पूर्ण स्तनपान गराउनेको संख्या ६६ प्रतिशत थियो । सन् २०२२ मा यो संख्या १० प्रतिशतले घटेको सर्वेक्षणले देखाएको छ ।
त्यस्तै, सर्वेक्षणका अनुसार पूर्ण स्तनपान गराउने दर सन् १९९६ मा ७५ प्रतिशत, २००१ मा ६८ प्रतिशत, २००६ मा ५३ प्रतिशत र २०११ मा ७० प्रतिशत थियो । तर, अहिले यो घट्दै गएको तथ्याङ्कले देखाएको छ ।
हुन त पूर्ण स्तनपानदर घट्नु नेपालको मात्र नभएर विश्वकै समस्या बनेको छ । विश्वभर ५० प्रतिशतभन्दा कमले मात्रै पूर्ण स्तनपान गराउने गरेका छन् । सन् २०२२ को सर्वेक्षणअनुसार नेपालमा ५६ प्रतिशतले पूर्ण स्तनपान गराउने गरेको पाइएको छ ।
सरकारले यसलाई बढाउनका लागि काम गरिरहेको छ । तर, पनि स्तनपानमा कमी आइरहनु भनेको जनमानसमा जनचेतनाको कमी भएको बताउँछन्, बालरोग विशेषज्ञ डा. रामहरि चापागाईं ।
उनी भन्छन्, ‘यसो भन्दै गर्दा जनचेतनालाई शिक्षासँग दाँज्न मिल्दैन । धेरै पढेका व्यक्ति छन् भन्दैमा उनीहरूले स्तनपानको महत्त्व जान्दछन् भन्ने हुँदैन ।’
त्यसैले स्तनपानको महत्त्व बुझाउन नसक्नु र नबुझ्नु नै स्तनपानदर घट्नुको प्रमुख कारण ठान्छन्, उनी ।
स्तनपान सबैले बुझ्नुपर्ने कुरा हो । बच्चा जन्मेपछि दूध खुवाउनुपर्छ । दूध खुवाउने कुरा नै स्तनपान हो । तर, पछिल्लो समय दूध धेरै तरिकाको खुवाउन मिल्छ । त्यसमध्ये आमाको स्तनबाटै खुवाउने दूधलाई स्तनपान भन्ने गरिन्छ ।
बच्चा जन्मेपछि उसका लागि सबैभन्दा राम्रो खाना भनेको स्तनपान नै हो । स्तनपानले आमा र बच्चा दुवैलाई फाइदा पुर्याउँछ । आमाको दूधमा बच्चालाई चाहिने सबै पौष्टिक तत्त्व प्राकृतिक रूपमा पाइन्छ । किनभने यो प्राकृतिक रूपमा बनेको हो ।
त्योबाहेक यसमा रोगविरुद्ध लड्ने क्षमता हुन्छ । बच्चाले पचाउन सक्ने किसिमको दूध हुन्छ । बच्चालाई आमाको बाहेक अन्य दूधहरू पचाउन गाह्रो हुन्छ ।
बच्चाको शारीरिक मानसिक वृद्धिका लागि र बच्चालाई रोगबाट लड्ने क्षमता बढाउनका लागि आमाको दूध अत्यावश्यक मानिने बताउँछन्, डा. चापागाईं ।
आमाको दूधको बदला आमाकै दूध
डा. चापागाईंका अनुसार आमाको दूधलाई बजारमा पाइने कुनै पनि दूधले प्रतिस्थापन गर्न सक्दैन ।
‘बच्चालाई घरमा छोडेर आमा काम गर्न जानुपर्ने छ भने भाँडोमा दुहेर घरमा छोड्न मिल्छ । जसलाई ‘पास्चराइजेसन’ भन्ने गरिन्छ । यसरी राखिएको दूध बच्चालाई ६ घण्टासम्म खुवाउन मिल्छ,’ उनी भन्छन्, ‘घरमै भएको फ्रिजमा राख्ने हो भने उक्त दूध ६ दिनसम्म बच्चालाई खुवाउन सकिन्छ । बच्चालाई पूर्ण स्तनपान गराउन सम्भव छ ।’
त्यसरी घरमा राखेको दूध बच्चालाई दिनभर खुवाउन मिल्छ । तर, उक्त दूधलाई चम्चा वा कचौराबाट बच्चालाई खुवाउनुपर्छ । यसरी दूध खुवाउँदा संक्रमण हुँदैन । तर, बोतलबाट दूध खुवाउँदा संक्रमण हुने सम्भावना उच्च रहन्छ ।
तर, कहिलेकाहीँ आमा बिरामी भएर दूध नआउन सक्छ वा बच्चा एनआईसीयूमा उपचाररत हुन सक्छ । यस्तो अवस्थामा आफ्नै आमाको दूध बच्चाले नपाउन सक्छ । तर, यसो भन्दैमा बच्चालाई बजारमा पाइने फर्मुला दूध खुवाउने भन्ने हुँदैन ।
डा. चापागाईंका अनुसार आमाको दूधको बदलामा आमाकै दूध खुवाउनुपर्छ । ‘आमाको दूधको महत्त्व भएकै कारण अहिले ह्युमन मिल्क बैंक स्थापना भएको हो नि । आफ्नो आमाको दूध नआए पनि अरुको आमाको दूध खुवाउन सकिन्छ,’ उनले भने ।
पूर्ण स्तनपान गरेका बच्चा निरोगी
पूर्ण स्तनपान गरेका बालबालिकालाई पछि गएर मधुमेह, दम हुने सम्भावना एकदमै कम हुने विभिन्न अध्ययनहरूले देखाएका छन् ।
बच्चा जन्मेको एक घण्टाभित्रबाट दूध खुवाउन सुरु गरेपछि ६ महिनासम्म आमाको दूध मात्रै खुवाउनुपर्ने बताउँछिन्, बालरोग विशेषज्ञ डा. कल्पना उपाध्याय सुवेदी ।
उनी भन्छिन्, ‘बच्चा ६ महिनाको हुँदासम्म आमाको दूधबाहेक अन्य कुनै पनि खानेकुराको आवश्यकता पर्दैन । यसरी ६ महिनासम्म आमाको दूध मात्र खुवाउनुलाई ‘एक्सक्लुसिभ ब्रेस्ट फिडिङ’ अर्थात् पूर्ण स्तनपान भन्ने गरिन्छ ।’
बच्चा जन्मेपछि सुरुका दिनमा आउने दूधलाई हामी बिगौती दूध भन्ने गर्छौं । जसमा बच्चालाई चाहिने सम्पूर्ण पौष्टिक आहारहरू प्रोटिन, कार्बोहाइड्रेट, फ्याटलगायत सबै कुरा बच्चालाई चाहिने मात्रामा पाइन्छ ।
आमाको दूधले बालबालिकालाई रोगसँग लड्न सक्ने क्षमता प्रदान गर्छ । त्यस्तै, निमोनिया, भाडापखाला, कुपोषणजस्ता रोगहरूबाट पनि आमाको दूधले बचाउने गर्छ ।
आमालाई पनि फाइदा
स्तनपानले शिशु र आमाको माया बढाउने डा.सुवेदी बताउँछिन् ।
उनी भन्छिन्, ‘बच्चालाई जस्तै स्तनपान गराउँदा आमालाई पनि थुप्रै फाइदा पुर्याउँछ । बच्चा जन्मेलगत्तै स्तनपान गराउँदा पाठेघर खुम्चिन्छ । र, रक्तश्राव कम हुन्छ । पूर्ण स्तनपान गराउँदा यसले परिवार नियोजनको साधनको पनि काम गर्छ ।’
यस्तै, बच्चालाई स्तनपान गराउने हो भने सुत्केरी अवस्थामा हुने ‘पोस्टपार्टम डिप्रेसन’को जोखिम कम विज्ञहरूको भनाइ छ ।
पूर्ण स्तनपान गराइरहेका आमाहरूले राति पनि उठेर स्तनपान गराने हुँदा शिशु जन्मेदेखि छ महिनासम्म अर्को गर्भ रहने सम्भावना कम हुने गर्छ ।
६ महिना सुत्केरी बिदा
सरकारले स्तनपानसम्बन्धी विभिन्न जनचेतना फैलाउँदै आए पनि पूर्ण स्तनपान गराउने आमाको संख्या घट्दै गएको छ । पूर्ण स्तनपान गराउने आमाको संख्या घट्दै गएपछि ४२ दिनको सुत्केरी बिदालाई सरकारले ९८ दिन पुर्याएको छ ।
सोहीअनुसार सुरक्षित मातृत्व तथा प्रजनन् स्वास्थ्य अधिकार ऐन २०७५ मा सुत्केरीका लागि ९८ दिनसम्म सुत्केरी बिदा पाउने व्यवस्था गरिएको छ । तर पनि स्तनपानदर घट्दै गएपछि अहिले सरकार ९८ दिनसम्मको सुत्केरी बिदालाई बढाएर ६ महिला बनाउने योजनामा छ ।
सुत्केरीलाई लामो समय बिदा दिँदा नवजान शिशु तथा शिशु मृत्युदर घटाउनका लागि मद्दत पुग्न सक्ने विज्ञहरूको भनाइ छ ।
डा. चापागाईंका अनुसार बच्चा जन्मिएको एक घण्टाभित्र स्तनपान गराउँदा नवजात शिशु तथा शिशु मृत्युदर १६ देखि २२ प्रतिशतसम्म घट्ने अध्ययनहरूले देखाएका छन् ।
तर, नेपालमा भने नवजात शिशुको मृत्युदरमा भने कमी आउन सकेको छैन । नेपाल स्वास्थ्य तथा जनसांख्यिक सर्वेक्षण २०२२ को प्रतिवेदनले नवजात शिशुको मृत्युदरमा कमी नआएको देखाएको छ । प्रतिवेदनका अनुसार सन् २०२२ मा प्रति एक हजार जीवित जन्ममा २१ नवजात शिशुको मृत्यु हुने गरेको छ ।
सन् २०१६ को सोही प्रतिवेदनमा पनि एक हजार जीवित जन्ममा २१ नवजात शिशुको मृत्यु हुने गरेको थियो । सर्वेक्षणको तथ्याङ्कलाई हेर्ने हो भने देशभरि नै नवजात शिशुको मृत्युदर कम गर्न चुनौती रहेको विज्ञहरूको भनाइ छ ।
सरकारले ६ महिनासम्म पूर्ण स्तनपान गराउने योजना बनाउँदै गर्दा सम्पूर्ण महिलालाई समेट्नुपर्ने विज्ञहरू बताउँछन् ।
सबै महिला कार्यालयमा मात्र काम गर्ने हुँदैनन् । त्यसैले यसमा मजदुरी गरेर खाने आमाहरूलाई पनि समेट्नुपर्ने देखिन्छ । उनीहरूले काम नगरी खान पाउँदैनन् । र, अझ भनौँ, पोषणयुक्त खान पाउँदैनन् । जसले गर्दा दूध राम्रोसँग नआउने समस्या हुन सक्छ ।
अहिले स्तनपान गर्ने आमाको संख्यामा कमी आउँदै जानुमा सामाजिक, आर्थिकलगायतका विभिन्न कारणहरू देखिएका छन् । र, कामकाजी आमा भन्दैमा बच्चालाई दूध नै खुवाउन समय हुँदैन भन्नु उचित ठान्दैनन्, डा. चापागाईं ।
स्तनपानले आमाको शारीरिक बनावट बिग्रन्छ ?
कति महिला कामकाजी भएर स्तनपान गराउँदैनन् । कतिले दूध राम्रोसँग नआएका कारण स्तनपान गराउँदैनन् । कतिले देखासिखीमा स्तनपान गराउन छोडेका छन् । र, कतिले स्तनपानको महत्त्व थाहा नपाएर पनि नगराउने गरेको अध्ययनहरूले देखाएका छन् ।
तर, महिलाले स्तनपान किन गराउँदैनन् भनेर कारण खोज्दै जाँदा कतिपयले स्तनको आकार बिग्रने, अनुहारमा चाउरीपन आउने, शारीरिक बनोट बिग्रने भएका कारण स्तनपान नगराएको बताउने गरेको डा. चापागाईं बताउँछन् ।
डा. चापागाईं भन्छन्, ‘यो भनेको चेतनाको कमी नै हो । स्तनपान गराएर स्तनको आकार बिग्रने वा शारीरिक बनावट बिग्रने भन्ने हुँदैन । स्तनपानले त आमालाई फाइदैफाइदा छ ।’
प्रकाशित मिति: बुधबार, साउन १७, २०८० १९:०४
-1743661115.jpg)
-1743579183-1743604118.jpg)
