शिक्षा सुधारको सुनवल मोडेल: पालिकाले चाहे सुधार्न सक्छन्

A+ A A-

सामुदायिक विद्यालयले गुणस्तरीय शिक्षा दिन नसक्ने अवस्थामा क-कसलाई फाइदा हुन्छ: समस्याको वृत्तान्त भन्ने सुधार चाहने अभियन्तालाई थाहा छ । तर, यति जटिल सुनिन्छ कि अब सुधार सम्भव नै छैन । विद्यालय सुधारलाई नियोजित रूपमा जटिल बनाइएको अवस्थाबाट दुःखी हुनेमध्ये म पनि एक हुँ । मलाई पनि यस्तो लाग्थ्यो कि अब पालिकाले पनि दिगो सुधारको कार्यदिशा अवलम्बन गर्दैनन् ।

सामुदायिक विद्यालयको सुधारका लागि पहल नगर्दा थरीथरीका स्वार्थ समूहलाई सहज हुन्छ । पढाउन नसक्ने र नचाहने शिक्षक, व्यवस्थापनको जिम्मेवारी लिन नचाहने व्यवस्थापन समिति र सामुदायिक विद्यालय बिग्रेमा व्यवसाय सप्रन्छ भन्ने संस्थागत विद्यालयलाई प्रत्यक्ष फाइदा हुन्छ । सरकारलाई पनि यस्तै छ भन्यो, थप लोड लिनै नपर्ने ।

यस्तै सोचिरहेको समयमा मैले नवलपरासी जिल्लाको धान्याचल माध्यमिक विद्यालय व्यवस्थापन समितिका अध्यक्ष सूर्यप्रसाद न्यौपानेलाई भेट्ने अवसर पाएँ । सामुदायिक विद्यालय व्यवस्थापन समिति महासंघले बुटवलमा आयोजना गरेको एउटा कार्यक्रममा न्यौपानेले दिएको प्रस्तुतिले मलाई आकर्षित गर्‍यो । विद्यालय सुधारको उत्साहजनक प्रस्तुति सुनेपछि मैले न्यौपानेसँग थप कुराकानी गरेँ । कार्यक्रममा गरेको प्रस्तुतिमा भन्दा व्यक्तिगत भेटमा विस्तारमा कुरा आयो । उत्साह र खुसी थपियो । तैपनि आफैँ पुगेर यथार्थ नबुझेसम्म विश्वास गरिहाल्ने अवस्था थिएन ।

विद्यालय व्यवस्थापन समितिले व्यवस्थापकीय नेतृत्व लिनुपर्छ भनेर वकालत गर्नेमध्ये म पनि एक हुँ । व्यवस्थापन समिति प्रधानाध्यापकको कब्जामा भएका विद्यालयले प्रगति गरेका छैनन् । जहाँ व्यवस्थापन समितिले स्वतन्त्र रूपमा काम गर्न पाएको छ र व्यवस्थापकीय जिम्मेवारी लिएको छ, जहाँ प्रधानाध्यापकले प्राज्ञिक नेतृत्व लिएका छन्, ती विद्यालयले शिक्षामा गुणस्तरीय फड्को मारेका छन् ।

'मानिसहरू पूजा गर्न मन्दिर जान्छन्, भगवान्‌को पूजा गर्छन् । मेरा लागि विद्यालय नै मन्दिर हो । विद्यार्थी नै मेरा भगवान् हुन् र शिक्षण कार्य नै मेरो पूजा हो । म घरमा हुँदा र स्कुलमा पनि कसरी अझ राम्रो बनाउने, नानीबाबुको शिक्षामा कसरी अझ गुणस्तर ल्याउने, कसरी सबै बालबालिकालाई राम्ररी सिकाउने भन्ने चिन्तन गर्छु । '

न्यौपानेले जानकारी दिएअनुसार पालिकाभित्र एउटा होइन, सबै विद्यालयलाई गुणस्तरीय बनाउने अभियान सुरु भएको छ । निजीबाट धमाधम विद्यार्थी फर्किरहेका छन् । यसो हुनुमा जनप्रतिनिधिको भिजन, शिक्षा शाखाको सक्रियता र व्यवस्थापन समितिको प्रभावकारी नेतृत्व कारक रहेको न्यौपानेले सुनाए । शिक्षकको टिम त सक्रिय हुने नै भयो । व्यवस्थापन समितिलाई पालिकाहरूले खासै महत्त्व नदिएको समयमा सुनवलको अवस्था फरक पाएँ । मेरो मनमा सुनवल जाने कुरा निरन्तर खेलिरह्यो ।

एउटा दिन आयो, म सुनवल गएँ । पुगेकै साँझ सूर्य न्यौपाने, नगरपालिकाका शिक्षा प्रमुख विष्णुप्रसाद गोतामे, शिक्षा अधिकृत रामप्रसाद ढकाल, विद्यालय व्यवस्थापन समितिका अध्यक्षहरू खड्ग बस्नेत र टीकाराम तिमिल्सिनासँग भेट भयो । छोटो चिनजानपछि विद्यालयका समस्या र सुधारका विषयमा कुरा भयो । पहिलो भेटमै सबैजनाको उत्साह सम्झनलायक थियो । एकचित्तले विद्यालयका सन्दर्भमा कुराकानी गर्न उत्सुक । भोलिपल्ट विद्यालयहरू घुम्ने र थप गफ गर्ने मेसो मिलाएर हामीले त्यो साँझ विश्राम लियौँ ।

सुनवल नगरपालिकाले अरू पालिकाभन्दा पहिले नै आफूलाई बालमैत्री नगरपालिका घोषणा गरेको थियो । घोषणा गर्न हतारिने तर थप काम नगर्ने नेपालका निकायहरूको समस्या नै हो । बालमैत्री नगरपालिकामा विद्यालय उमेरका बालबालिकाप्रति सकारात्मक दृष्टिकोण र उनीहरूको सर्वाङ्गीण विकासका लागि पहल भएका होलान् भन्ने अपेक्षा हुनु स्वाभाविकै हो ।

११ विद्यालय अवलोकन

रमवापुर माध्यमिक विद्यालयको प्राइमरी ब्लकमा बिहानै पुग्दा बालबालिका विद्यालयको बस, साइकल र सार्वजनिक बसमा आइरहेका थिए । नजिकै घर हुने अभिभावक आफैँ बालबालिकालाई विद्यालयको गेटसम्म छाड्दै थिए । प्राइमरी ब्लककी इन्चार्ज किमीश्री श्रेष्ठको सक्रियता प्रभावकारी देखिन्थ्यो । इन्चार्जले सम्पूर्ण सहकर्मीलाई अह्राउने, खटाउने, सल्लाह लिनेदिने र बालबालिकालाई प्रेमपूर्वक विद्यालयमा स्वागत गर्ने गरेको देख्न पाइयो । एउटा गुणस्तरीय, अनुशासित र भव्य वातावरण देखियो । प्रार्थनासभा, कक्षा शिक्षण र शिक्षक-विद्यार्थी सम्बन्ध देख्दा हो, यस्तै शैक्षिक वातावरण हो हामीले खोजेको' भन्ने अनुभूति गरेँ ।

किमीश्री श्रेष्ठले बताइन्, 'मानिसहरू पूजा गर्न मन्दिर जान्छन्, भगवान्‌को पूजा गर्छन् । मेरा लागि विद्यालय नै मन्दिर हो । विद्यार्थी नै मेरा भगवान् हुन् र शिक्षण कार्य नै मेरो पूजा हो । म घरमा हुँदा र स्कुलमा पनि कसरी अझ राम्रो बनाउने, नानीबाबुको शिक्षामा कसरी अझ गुणस्तर ल्याउने, कसरी सबै बालबालिकालाई राम्ररी सिकाउने भन्ने चिन्तन गर्छु । '

भारतीय फिल्म म्याडम गीता रानीकी प्रमुख पात्र गीताको वास्तविक झल्को दिने किसिमको थियो, किमीश्री मिसको सक्रियता । भनिन्, 'म आर्मी ब्याकग्राउन्डको मान्छे हुँ । मेरा लागि अनुशासन, व्यवहार र क्रियाशीलता एकदमै महत्त्वपूर्ण छन् । म आफू पनि त्यसको पालना गर्छु र अरूबाट पनि त्यही अपेक्षा गर्छु । समर्पित भएर काम गर्छु । हामी सबैले योजना बनाएर इमानदारी र मिहिनेतपूर्वक गर्ने हो भने कुनै पनि काम सफल बनाउन सकिन्छ भन्ने विश्वास छ ।'

विद्यालयको ६-१२ ब्लकमा पुगेपछि थप खुसीको अनुभूति भयो । सामुदायिक विद्यालयमा गुणस्तरको उत्कृष्ट बिहानी त्यहाँ जगमगाइरहेको अनुभूति भयो । छरिता शिक्षक र विद्यार्थी, विद्यालयको सफा वातावरण, पर्याप्त भौतिक पूर्वाधारले जोकोहीलाई 'वाह !' भन्न बाध्य पार्ने । सामुदायिक विद्यालय प्रवेश गर्दा नै त्यहाँको अवस्थाको छनक पाइन्छ । यस विद्यालयमा घुमफिर गरेपछि विद्यालयको सुनौलो भविष्य कल्पना गरेँ ।

यहाँको कम्प्युटर कक्षामा केही क्षण बिताएँ । सैद्धान्तिक व्याख्यान र प्रयोगात्मक अभ्यास उत्तिकै आकर्षक । यहाँ तीन दिन सैद्धान्तिक र तीन दिन प्रयोगात्मक कक्षा सञ्चालन हुने जानकारी विद्यालयका आईटी कोअर्डिनेटर शेरबहादुर चौधरीले दिए । उनका अनुसार विद्यार्थीले कक्षा ८ सम्म पुग्दा नै व्यावहारिक फिल्डमा चाहिने सीपहरू वर्ड, एक्सेल र पावरप्वाइन्ट सिकिसकेका हुन्छन् । कक्षा ९-१२ का विद्यार्थीलाई यहाँ प्रोग्रामिङमा फोकस गरिन्छ । यस विद्यालयमा एसईईपछि सीटीईभीटीको कोर्स प्रि–डिप्लोमा इन कम्प्युटर' पनि सञ्चालनमा छ । 'यहाँ हामी मुख्यतया जीवनोपयोगी सीप सिक्छौँ,' विद्यार्थीले आफ्नो सन्तुष्टि सुनाए ।

विद्यालयका प्रधानाध्यापक फानप्रसाद श्रेष्ठसँगको कुराकानी अझ महत्त्वपूर्ण रह्यो । श्रेष्ठले आफू विद्यालयको शैक्षिक व्यवस्थापनमार्फत प्राज्ञिक पाटोलाई सुधार्न आएको बताए । अधिकांश सामुदायिक विद्यालयमा प्रधानाध्यापकले प्राज्ञिक पाटोको कुरा गर्दैनन् । यहाँका प्रधानाध्यापक श्रेष्ठले सुरुमै व्यवस्थापन समितिलाई 'म व्यवस्थापन होइन, प्राज्ञिक पाटो सुधार्न पाउने भए मात्र आउँछु' भनेर आएको सुनाए । यो मेरा लागि पनि निकै महत्त्वपूर्ण पक्ष थियो । विद्यालयलाई लुम्बिनी क्षेत्रको मात्र होइन, देशकै उत्कृष्ट विद्यालय बनाउन आफूले सक्दो मिहिनेत गर्ने उनले सुनाए ।

'निजीमा पाइने शिक्षा घरअगाडिकै विद्यालयमा सित्तैँमा पाइएको छ । शिक्षकले निरन्तर सोधखोज गर्छन् । छोराछोरीले बालमैत्री वातावरणमा पढ्न पाएका छन् । हामीलाई के चाहियो र योभन्दा ?'

सामुदायिक विद्यालयहरूमा व्यवस्थापन समितिको प्रभावकारी भूमिका सुनवलका विद्यालयहरूको महत्त्वपूर्ण पक्ष हो । म आफैँ पनि कुनै विद्यालयको व्यवस्थापकीय पक्ष बलियो भयो भने मात्रै शैक्षिक सुधार हुनेमा विश्वास गर्छु । त्यसमा पनि व्यवस्थापन समिति प्रभावकारी भएको अवस्थामा र उसले व्यवस्थापकीय जिम्मेवारी राम्ररी निर्वाह गरेको अवस्थामा विद्यालय सुधारलाई कसैले रोक्न सक्दैन ।

विद्यालय व्यवस्थापन समितिका अध्यक्ष खड्ग बस्नेतको लोभलाग्दो सक्रियताले विद्यालयको गुणस्तर वृद्धिमा मद्दत पुगेको कुरामा कुनै शंका थिएन । विद्यालयको उन्नतिकै लागि बस्नेतले निःस्वार्थ व्यवस्थापन समितिको नेतृत्व गरिरहेका छन् । उनीसँग भिजन छ, विद्यालयलाई कसरी अगाडि बढाउने भन्ने योजना छ र टिमसँग समन्वय गर्न सक्ने सीप र धैर्यता छ । त्यसैले विद्यालयले गति लिइरहेको छ र व्यवस्थापकीय अनुशासन कायम छ ।

बस्नेतले भने, 'हामीले धेरै मिहिनेत गरेर यहाँको भौतिक र शैक्षिक वातावरणमा सुधार गरेका छौँ । यहाँ सम्पूर्ण टिम पूर्ण प्रतिबद्ध र कर्तव्यनिष्ठ भएर लागेका छौँ । निरन्तरको मिहिनेतले आउने सुधारबाट हामी यहाँका बालबालिकालाई गुणस्तरीय शिक्षा दिन प्रतिबद्ध छौँ ।'

सुनवलका विद्यालयहरूको सफलतामा व्यवस्थापन समितिको मिहिनेत र इमानदारीको ठूलो योगदान छ । यहाँका व्यवस्थापन समितिले सुरुमा व्यवस्थापन समिति सञ्जाल गठन गरेका थिए । पछि यसलाई सामुदायिक विद्यालय व्यवस्थापन समिति महासंघसँग जोडियो । नगरपालिकाको शिक्षा शाखाले यसलाई विशेष मान्यता दिएको छ । नगरपालिकाले हरेक महिना प्रधानाध्यापकसँग मिटिङ गर्नुअघि व्यवस्थापन समिति महासंघसँग मिटिङ गर्छ र यसबाट तय भएका एजेन्डा प्रअ मिटिङमा अनुमोदित हुने गरेका छन् ।

सुनवल भ्रमणका क्रममा म विभिन्न विद्यालय घुमेँ । यहाँका सार्वजनिक आधारभूत विद्यालयका शिक्षक र व्यवस्थापन समितिका पदाधिकारीहरू विद्यालयलाई कसरी राम्रो पार्ने भन्ने कुरामा एकजुट छन् । फराकिलो मैदान र वृक्षको हरियालीबीच अवस्थित विद्यालय प्रवेश गर्दा कुनै भव्य पार्कमा छिरेको अनुभूति हुने ।

स्थानीय अभिभावक लक्ष्मी न्यौपानेले विद्यालयमा अंग्रेजी माध्यममा पढाइ हुने गरेकोमा खुसी व्यक्त गरिन् । भनिन्, 'निजीमा पाइने शिक्षा घरअगाडिकै विद्यालयमा सित्तैँमा पाइएको छ । शिक्षकले निरन्तर सोधखोज गर्छन् । छोराछोरीले बालमैत्री वातावरणमा पढ्न पाएका छन् । हामीलाई के चाहियो र योभन्दा ?'

नवदुर्गा आधारभूत विद्यालयमा पुग्दा विद्यालय शान्त वातावरणमा सञ्चालन भइरहेको थियो । प्रधानाध्यापक शिवा रेग्मीले ठूला र राम्रा भनिने विद्यालयहरूमा हुनेजस्तै क्रियाकलापमा विद्यार्थीलाई अभ्यस्त गराउँदै आएको बताइन् । पाँच कक्षासम्म सञ्चालित आफ्नो विद्यालयबाट बालबालिका अर्को विद्यालयमा जाँदा उनीहरूमा कुनै हीनताबोध नहोस्, कमजोर पो रहेछु भन्ने सोचाइ नआओस् भनेर त्यहीअनुसार तयारी गर्ने गरेको उनले सुनाइन् ।

सुनवलका सामुदायिक विद्यालयले निजीस्रोतमा शिक्षक राख्दा पनि अनुभवी र निजी विद्यालयमा नाम चलेका शिक्षकमा आँखा गाढेका छन् । सामुदायिक विद्यालयहरू राम्रा शिक्षकले विद्यालय सुधार्न सक्छन् भन्ने मान्यता राख्दछन् ।

लुम्बिनी माध्यमिक विद्यालय सार्वजनिक शैक्षिक गुठीका रूपमा सञ्चालित थियो । अंग्रेजी माध्यमबाट पढाइ हुने यो विद्यालय निजी विद्यालयसरह थियो । पछि नजिकैको सामुदायिक विद्यालय सोमनाथ माध्यमिक विद्यालय यसमा गाभियो र यो विद्यालय पनि सामुदायिक बन्यो । एक हदसम्म गुणस्तरीय शिक्षा उपलब्ध गराउँदै आएको लुम्बिनी र शैक्षिकस्तर कमजोर भएको सोमनाथका विद्यार्थीलाई उहीस्तरको शिक्षा र व्यवहार गर्न'पर्ने चुनौती विद्यालयले स्वीकारेको छ । प्रधानाध्यापक होमनाथ सुवेदी भन्छन्, 'दुवै विद्यालयका अभिभावकका आशंकालाई न्यून गर्दै गुणस्तरीय शिक्षा उपलब्ध गराउन हामी लागिरहेका छौँ । एउटा विद्यालयले गुणस्तरीय शैक्षिक वातावरण दिन के गर्नुपर्छ, हामी त्यसका लागि खटिरहेका छौँ ।'

व्यवस्थापन समितिका अध्यक्ष गंगाबहादुर गुरुङ भन्छन्, 'हामी पहिले प्याब्सनमा आबद्ध थियौँ । अहिले सोमनाथसँग समायोजन भएपछि हामी यस विद्यालयलाई संस्थागतभन्दा पनि उत्कृष्ट बनाउने तरिकाले अगाडि बढाउन लागिपरेका छौं ।'

विद्यालय भ्रमणकै क्रममा म ज्योति माध्यमिक विद्यालय, वाकवाणी माध्यमिक विद्यालय, जनता आधारभूत विद्यालय, भगवती माध्यमिक विद्यालय, जगन्नाथ माध्यमिक विद्यालय र जनसेवा माध्यमिक विद्यालय पनि पुगेँ । सबै विद्यालयमा व्यवस्थापन समिति र शिक्षकबीचको सहकार्य अनुकरणीय छ । विद्यालयलाई कसरी गुणस्तरीय बनाउने भनेर सबै जना खटिइरहेका छन् ।

जनसेवा माध्यमिक विद्यालय यहाँका उत्कृष्टमध्येको एउटा विद्यालय हो । सुनवलमा व्यवस्थापन समितिले विद्यालयको प्रभावकारी व्यवस्थापन गर्ने कार्यको थालनी यसै विद्यालयबाट भयो । टीकाराम तिमिल्सिना व्यवस्थापन समितिमा आएपछि विद्यालयको सुधारमा खटिए । विद्यालयमा अनुशासनको पालना गराए । शिक्षकलाई जिम्मेवार बनाए । स्रोत-साधन जुटाउन खटिए । जनसेवा सुध्रिएपछि अरू विद्यालयमा पनि यसको सिको गर्न थालिएको हो । विद्यालयसँग अहिले दुईवटा बस छन् । यी बसले ठाउँठाउँबाट विद्यार्थी ओसार्छन् । तिमिल्सिना भन्छन्, '२०७१ सालतिर विद्यालयमा चार सयको हाराहारीमा विद्यार्थी पढ्थे । अहिले झण्डै ११ सय विद्यार्थी पुगेका छन् । पठनपाठन पनि एकदमै कमजोर थियो । हामीले नर्सरीदेखि १२ सम्मको पठनपाठन अंग्रेजी माध्यममा थाल्यौँ ।'

सुनवल नगरपालिकाले यहाँका तीनवटा विद्यालयलाई बिग स्कुलको कन्सेप्टमा अगाडि बढाएको छ । ठूला स्कुलमा विद्यार्थी संख्या तीन हजारसम्म पुयाउने योजना बनाएको छ । यसैमध्येको एउटा हो, महाकवि देवकोटा नमुना माध्यमिक विद्यालय । विशाल क्षेत्र ओगटेको भव्य विद्यालयभित्र प्रवेश गर्दा नै यसको लक्ष्य र गुणस्तरको अनुमान हुन्छ ।

सुनवलका सबै विद्यालयमा व्यवस्थापन समितिका सबै पदाधिकारी र शिक्षक-कर्मचारीका बालबालिका यसै विद्यालयमा पढ्छन् । विद्यालयमा सयभन्दा बढी शिक्षक-कर्मचारी छन् । लगभग दुई हजार दुई सय विद्यार्थी अध्ययन गर्छन् । चारवटा बस विद्यालय हातामा लाम लागेका छन् । तिनले टाढा-टाढाबाट आउने विद्यार्थीलाई ओसार-पसार गर्छन् ।

विद्यालयसँग योजनाहरूको फेहरिस्त छ । कक्षाकोठाको गतिशीलता र बालबालिकाको उत्साहले मनमा आनन्द छाउने अवस्था छ । देशभरका विद्यालय कम्तीमा यो गुणस्तरका हुने प्रक्रियामा गइदिए विद्यालय शिक्षाको अवस्थाबारे किन आलोचना हुन्थ्यो र !

प्रधानाध्यापक खेमलाल जोशी शर्माले रमाइलो पारामा विद्यालयको लोकतान्त्रिक पाटो सुनाए, 'यहाँ हरेक शिक्षकलाई आफूले के गर्नुपर्छ र कसरी गर्नुपर्छ भन्ने थाहा छ । विद्यालयलाई राम्रो पार्नुपर्छ भन्नेभन्दा पनि कसरी अझ गुणस्तरीय पार्ने भन्ने नै सबैको चिन्तन छ । यहाँ ईसीडी, प्राइमरी, निमावि, मावि र मावि (११-१२) सबैमा इन्चार्ज छन् । शिक्षक नियुक्ति र चेकमा हस्ताक्षर गर्नेबाहेक सबै निर्णय गर्ने अधिकार इन्चार्जहरूलाई नै छ ।'

विद्यालय व्यवस्थापन समितिका अध्यक्ष ज्ञानहरि अर्यालले भने, 'सामुदायिक विद्यालयप्रति विगतमा कम चासो भए पनि हिजोआज सुधारिएका विद्यालयमा अभिभावक फर्कंदै छन् । विद्यार्थीहरू निजीबाट धमाधम सामुदायिकमा ल्याउने क्रम बढेको छ । भर्नाको सुरु समयदेखि नै सामुदायिकमा भर्ना गर्ने निर्णय लिइसकेका हुन्छन् अभिभावकले । उनीहरूलाई भर्ना पो गर्न नपाइएला कि भन्ने चिन्ता छ ।'

ज्ञानहरि अर्यालले २०७१ सालमा विद्यालय व्यवस्थापन समितिको नेतृत्व लिनुअघि विद्यालय औसत अवस्थाको थियो । यो सामान्य सामुदायिक विद्यालयले २०७२ को एसईईदेखि नै उत्कृष्टता हासिल गर्दै गयो । अहिले यो नमुना विद्यालय जिल्लाकै उत्कृष्ट छ । अंग्रेजी माध्यममा पढाइ हुने र प्रविधिमैत्री विद्यालयका रूपमा यसले ख्याति आर्जन गरेको छ । विद्यालयका विशेषता प्रस्तुत गर्दा फेहरिस्त लामो हुन्छ । सबै पक्ष सुधारेर बालबालिकालाई गुणस्तरीय शैक्षिक वातावरण दिन विद्यालय टिम खटेको छ । विद्यालय भ्रमणकै क्रममा धान्याचल माध्यमिक विद्यालय पुगे । यहाँ व्यवस्थापन समितिका अध्यक्ष सूर्यप्रसाद न्यौपाने छन् । न्यौपानेसँगको परिचय र उनको प्रस्तुतिले नै मलाई सुनवलका विद्यालयहरू हेर्ने र बुझ्ने इच्छा जागेको हो ।

धान्याचलको भ्रमणपछि सुनेको र सोचेको भन्दा पनि अवस्था फरक पाइयो । शिक्षक र विद्यार्थीको उत्कृष्ट सम्बन्ध यहाँ देखियो । विद्यार्थीमा शिक्षकप्रतिको श्रद्धा अनुकरणीय थियो । विभिन्न निजी विद्यालयमा पढेर यस विद्यालयमा फर्केका करिब २० जना विद्याथीसँग कुराकानी गर्दा उनीहरू सबैले यहाँको शैक्षिक वातावरणको खुलेर प्रशंसा गरे । निजीमै पढिरहनुपरेको भए र धान्याचलमा आउन नपाएको भए आफ्नो सिकाइमा ठूलो नोक्सानी हुने कुरा विद्यार्थीले सुनाए ।

सामुदायिक विद्यालय व्यवस्थापन समिति महासंघ सुनवलका अध्यक्षसमेत रहेका न्यौपानेले भने, 'विद्यालयहरूमा व्यवस्थापन समिति थिए, अध्यक्ष पनि थिए । प्रअहरूको बैठक पनि नियमित भइनै रहेको थियो । तर, परम्परागत तौरतरिकाबाट केही परिवर्तन आउन सकिरहेको थिएन । यस समयमा केही गरौँ भन्ने साथीहरूले सुनवलको शैक्षिक अवस्थालाई माथि उकास्ने निधो गरे । सामुदायिक विद्यालयको साख फर्काउन केही गर्नुपर्छ भनिठान्ने र गर्न सक्ने लागौँ भन्ने छलफल भयो । हामी विभिन्न सामाजिक र व्यावसायिक काममा सक्रियहरूले विद्यालय व्यवस्थापन समितिमा सक्रिय भएर स्वयंसेवा गर्ने निधो गर्‍यो । त्यही पवित्र सोच र सक्रियताको उपज हो, आजको सुनवलको शैक्षिक अवस्था । '

शिक्षा सुधार : जनप्रतिनिधिको पहिलो प्राथमिकता

सुनवलका ३२ वटै सामुदायिक विद्यालयमा समान न्यायको अवधारणा अगाडि सारिएको छ । कसैले पहुँचकै भरमा बढी स्रोत-साधन र शिक्षक हात पार्ने पुरानो परम्परा यहाँ खारेज भएको छ । कसकोमा के छ र के छैन भनेर व्यवस्थापन समिति महासंघको टोलीले अनुगमन गर्छ र त्यहीअनुरूप निर्णयका लागि नगरपालिकाको शिक्षा शाखालाई सुझाव दिन्छ ।

शिक्षा सुधारको एउटा व्यवस्थित प्रणाली विकास भएको देखिन्छ । सिस्टमले काम गर्ने परिपाटीको थालनी सुनवलका विद्यालयहरूमा भएको देख्न पाइन्छ । व्यवस्थापन र प्राज्ञिक पक्षलाई अलग रूपमा हेरिएको छ । कार्यालयमा काम छ भन्दै विद्यालय छाड्ने प्रअ यहाँ छैनन् । व्यवस्थापकीय कार्य व्यवस्थापन समितिले हेर्छ, आवश्यक ठाउँमा प्रअले सघाउँछन् । प्रअ नगरपालिकाको शिक्षा शाखामा पुग्नु पर्दैन ।

सुनवलमा यसरी शिक्षा सुधार सम्भव हुनुमा यहाँका जनप्रतिनिधिको ठूलो योगदान छ । संघीयतापछिका पहिलो मेयर भीमबहादुर थापामा सुनवलको सामुदायिक शिक्षा सुधार्नुपर्छ भन्ने भित्री आकांक्षा थियो । पूर्वमेयर थापाले त्यसका लागि नगरपालिकाको तर्फबाट पर्याप्त सक्रियता देखाए । प्रत्यक्ष भेटेर सामुदायिक विद्यालय सुधारको कुरा गर्दा उनको अनुहारमा चमक झल्कियो, पुरानै उत्साहका साथ प्रस्तुत भए ।

'सुनवललाई शिक्षाको हव बनाउनुपर्छ । निजी विद्यालयलाई पनि प्रोत्साहन गर्नुपर्छ । तर, निजीलाई प्रोत्साहन गर्दागर्दै पनि सामुदायिक विद्यालयको पूर्वाधारमा व्यापक सुधार ल्याउनुपर्छ र अहिलेको समयमा आवश्यक, चलेको गुणस्तरको शिक्षा उपलब्ध गराउनुपर्छ भन्ने मान्यता हामीले बोक्यौँ,' थापाले भने, 'यसका लागि हामीसँग बजेट थिएन तर सामुदायिक विद्यालय त सुधार्नैपर्ने थियो । हामीले, नगरपालिका टिमले तत्कालका लागि अरू विकास योजनाजस्तै बाटाहरूको विस्तार र सुधारलाई थाती राखेर पनि शिक्षामा लगानी गर्ने निधो गर्‍यो । त्यसैको परिणामले हो, अहिले सुनवलको विद्यालय शिक्षालयमा अगाडि बढिरहेको छ । '

तत्कालीन मेयर थापालाई उपमेयर दधिराम अर्यालको पनि पूर्ण समर्थन र साथ थियो । राजनीतिक रूपमा अलग पार्टीका भए पनि दुवैजना शिक्षा सुधारका लागि हातेमालो गर्दै अगाडि बढे । कार्यकारी अधिकृतको पनि उत्तिकै साथ थियो । सबै वडाध्यक्षको पनि पूर्ण साथ रह्यो । कार्यपालिका र सामाजिक विकास शाखाले पनि उत्तिकै सक्रियताका साथ काम गरे ।

जनप्रतिनिधि र शिक्षा शाखाको मतैक्य

देशभर एउटा समस्या के देखिएको छ भने जनप्रतिनिधिहरू शिक्षा सुधारका लागि प्रतिबद्ध र सकारात्मक भए पनि पालिकाका शिक्षा प्रमुख सक्रिय भएनन् र उनले कार्यान्वयनको इमानदार प्रयास गरेनन् भने सुधार कार्य प्रभावकारी हुँदैन । यस्तै शिक्षा अधिकारी केही गरौँ भन्ने तर जनप्रतिनिधि असहयोगी भए पनि सुधार सम्भव देखिँदैन । सुनवलमा यो अवस्था रहेन । जनप्रतिनिधिमा सुधारेरै छाड्ने लक्ष्य बनिरहेको समयमा नगरपालिकाले विष्णुप्रसाद गोतामेलाई शिक्षा प्रमुखका रूपमा पायो । साँच्चै नै शिक्षा सुधारौँ भन्ने भावना भएका थोरै शिक्षा प्रशासकमध्ये एक हुन् विष्णुप्रसाद गोतामे । सुनवलको शैक्षिक सुधारमा गोतामेको सक्रियताले जनप्रतिनिधिको भिजन कार्यान्वयन गर्न सहजै मद्दत पुग्यो ।

गोतामेले भने, 'म तालिम केन्द्रको प्रशिक्षकका रूपमा सेवामा प्रवेश गरेको हुँ । तालिम केन्द्रमा बसेपछि प्राज्ञिक र गुणस्तरका विषयमा त्यो समयदेखि नै मेरो लगाव भयो । शिक्षकमार्फत कसरी गुणस्तर हासिल गर्ने भन्ने भयो । भौतिकतिरभन्दा पनि गुणस्तरमा मेरो चासो थियो । सुनवल नगरपालिकामा आइसकेपछि यहाँका जनप्रतिनिधिले केही चाहेको तर मेसोमेलो नपाइसकेको महसुस भयो मलाई । यसबाट ममा अब केही गर्नुपर्छ, केही गर्छु भन्ने भावना जागृत भयो । '

विद्यालयमा सुशासन

विद्यालयहरू किन बिग्रे भन्ने प्रश्न सबैलाई छ तर जवाफमा एकरूपता छैन । कुनै पनि संस्थाको विकासमा त्यहाँ कस्तो सुशासन छ भन्ने कुराले महत्त्व राख्छ । विद्यालयहरू अराजकताबाट गुज्रिरहेका थिए । को कोप्रति उत्तरदायी भन्ने अवस्था नै थिएन । अहिले यहाँ उत्तरदायित्वको बोध गराइएको छ । प्रमुख रूपमा विद्यार्थीप्रति शिक्षक उत्तरदायी भएका छन् । त्यसैले सुधार सम्भव भएको छ र उज्यालो भविष्य देखिएको छ ।

हो, स्वामित्वविहीनताबाट गुजिरहेका विद्यालयलाई पालिकाले व्यवस्थित गरेको छ । विद्यालयहरू पालिकाको अभिभावकीय जिम्मेवारीमा आएका छन् । पालिकाले व्यवस्थापन समितिलाई जिम्मेवार बनाएको छ । व्यवस्थापन समितिले प्रधानाध्यापकलाई र प्रधानाध्यापकले सम्पूर्ण शिक्षक टिमलाई जिम्मेवार बनाएका छन् । यसरी सुनवलका विद्यालयहरू सुधारको एउटा चरण पार गर्दै गुणस्तरीय शैक्षिक वातावरण दिन अग्रसर छन् ।

सामुदायिकमा पढाउने र नेतृत्व लिनेहरूले सामुदायिकमै आफ्‌ना सन्तान पढाउने । शिक्षकले अभावको सामना गर्नुपर्ने अवस्थाको अन्त सबै विद्यालयमा न्यूनतम शैक्षिक गुणस्तरका लागि कार्ययोजना र सुनवलका विद्यालयबाट उत्पादित विद्यार्थी जुनसुकै विद्यालय र कलेजमा फिट हुने सोच यहाँका सम्पूर्ण विद्यालय टिममा छ ।

सुनवलमा शिक्षा सुधारले लय पक्रेको छ । उपमेयर सूर्यप्रसाद दुवेले पनि जनप्रतिनिधिको पहिलो टिमले थालेका शिक्षा सुधार योजनालाई अझ परिष्कृत गर्दै अगाडि बढ्ने बताए ।

मेयर विमला अर्यालले सुधारलाई अझ प्रभावकारी बनाउँदै सुनवललाई शैक्षिक हव बनाउने लक्ष्य सुनाइन् । उनको योजना छ, 'नेपालका जुनसुकै ठाउँबाट पनि सामुदायिक विद्यालय सुधार कसरी सम्भव छ भन्ने हेर्न सुनवल जानुपर्छ भन्ने अवस्था सिर्जना गर्नेछौँ ।'

सुनवल नगरपालिकाले गरेका कार्यहरूलाई सूक्ष्म रूपमा बुझ्न केही बुँदाहरू:

स्थानीय सरकारले राम्रो गर्न सक्छन् भन्ने उदाहरण सबैतिर देखिए पनि सुनवल नगरपालिकाले गरेको शैक्षिक प्रगतिले सम्पूर्ण अभिभावक, विद्यालय व्यवस्थापन समितिका पदाधिकारी, शिक्षाका सरकारी निकाय, शिक्षाविद र छिमेकी गाउँ र नगरपालिकालाई समेत सकारात्मक प्रभाव पारेको छ ।

२०७६ साल जेठदेखि प्रअहरूको जस्तै व्यवस्थापन समितिका अध्यक्षहरूको पनि बैठक सुरु / मेयर उपमेयर र शिक्षा शाखा प्रमुखको सहभागितामा व्यवस्थापन समितिहरूको सञ्जाल गठन ।
सुनवलका सामुदायिक विद्यालय कसरी सुधार्न सकिन्छ भन्ने बहसको सुरुवात ।
सञ्जालले गर्ने निर्णय प्रअहरूका निर्णयसँग बाझिने पनि गरेका । तर, यी निर्णयहरू विद्यालयकै सुधारका लागि गरिएका हुन् भन्ने स्पष्ट पार्दै कार्यान्वयन हुँदै आएका ।
कोही व्यक्ति कुनै विद्यालयमा लामो समयदेखि प्रअ भइरहेका तर ती विद्यालयको शैक्षिक प्रगति घट्दै गएको अवस्थामा प्रअलाई (शिक्षा समिति, सञ्जाल र पालिकाको संयुक्त प्रयासमा) अन्य विद्यालयमा पठाइएको । कोही प्रअलाई शिक्षकमा पनि बस्न लगाइएको । कोही अन्यत्र प्रअकै रूपमा गएका । यसको उद्देश्य उनीहरूले नयाँ ठाउँमा गएर चुनौती सामना गरून्, सिकून भन्ने हो । यो कार्य सजिलो त थिएन । शिक्षकका संघसंस्थाले विरोध गरेका तर नगरपालिका शिक्षा शाखा र व्यवस्थापन समितिका अध्यक्षहरू मिलेर लागू गराइएको । विरोध त भयो तर निर्णय नै फिर्ता गर्नुपर्ने अवस्था आएन ।
नगरपालिकामार्फत आन्तरिक दरबन्दी मिलानमा ३५ जना शिक्षकको पनि यताउता सरुवा गरिएको । यसबाट विद्यालयमा परिवर्तन आयो । शिक्षकमा उत्साह थपियो, चुनौती थपियो । केही नयाँ गर्नुपर्छ, गरिएन भने टाढा पनि सरुवा हुन सक्छ भन्ने म्यासेज गयो ।
पुराना शिक्षकलाई पनि गाली गर्ने, अपमानित गर्ने कुनै कार्य भएन । अंग्रेजी, गणित र विज्ञान पढाउन निजीस्रोतका शिक्षकको व्यवस्था गरियो । पुराना शिक्षकलाई अरू जिम्मेवारी दिइयो र उनीहरूले सक्छु भन्ने विषय पढाउन प्रेरित गरेर सहयोग लिइयो ।
सामुदायिक विद्यालयमा किन बालबालिका आएनन् भन्ने खोज अनुसन्धान भयो । अभिभावकले भने- निजी विद्यालयका गाडी घरदैलोमा आउँछन् । त्यहाँ अंग्रेजीमा पढाइ हुन्छ । सेवा- सुविधा छ । मन्टेसरी छ । भौतिक सुविधा छ । शिक्षकले राम्रो पढाउँछन् । अभिभावकलाई रेस्पोन्स गर्ने, विद्यालयमा बोलाउने, होम भिजिट आउने, नियमित परीक्षा, होमवर्क चेक हुने आदि कुरा निजीमा पढाइरहेका अभिभावकबाट आए । यसबाट स्पष्ट भयो- अभिभावकहरू यातायातको सुविधा, अंग्रेजी माध्यम, नियमित पढाइ नियमित होमवर्क चेकजाँच र रेखदेखको चाहना राख्दा रहेछन् । यसपछि सञ्जालले सबै माविमा नगरपालिकाको अनुदानमा बस उपलब्ध गराउन अनुरोध गर्यो । बस उपलब्ध गराउन नसकिने विद्यालयलाई एक वर्षका लागि यातायातबापतको रकम दिने कार्य भयो । यो योजना लागू भएपछि यातायातको समस्या समाधान भयो ।
अंग्रेजी भाषाका लागि नर्सरी, एलकेजी, यूकेजीजस्तो किन्डरगार्डेनको कन्सेप्टबाट अगाडि बढ्यो । मन्टेसरी विधि लागू भयो । सुनवलका सबै विद्यालयमा मन्टेसरी सञ्चालन भइरहेका छन् ।
निश्चय नै केही शुल्क थपियो । केही मानिसले आरोप लगाएका छन्- सुनवलका विद्यालयले शुल्क लिएका छन् । तर, अभिभावक खुसीसाथ स्वेच्छाले शुल्क तिर्न तयार भए । ४० हजार वर्षभरि तिरेर पाइने सेवा-सुविधा र गुणस्तर वर्षमा चार हजार तिरेर पाइन्छ भने हामीलाई कुनै आपत्ति छैन भनेर अभिभावकले नै निर्णय गर्न थाले ।
सकारात्मक प्रभाव: सुनवलका निजी विद्यालयमा रहेका ११ हजार विद्यार्थी आठ हजारमा सीमित भएका छन् । सामुदायिकमा ७५ सय विद्यार्थी भएकोमा ११ हजार पाँच सय पुगेका छन् । यसबाट सुनवलका सामुदायिक विद्यालयहरू भरिएका छन् ।
पहुँचवाला शिक्षक र व्यवस्थापन समिति भएका विद्यालयलाई सरकारी निकायबाट भवन, शिक्षक र अन्य सुविधा दिँदै कमजोर विद्यालयलाई झन् कमजोर बनाउने देशभरको प्रचलनलाई पनि सुनवलले तोडेको छ । व्यवस्थापन समितिका सदस्यहरूको सल्लाहबमोजिम राम्रो अवस्थामा रहेका विद्यालयले कमजोर विद्यालयलाई माथि उठाउने कार्यको थालनी भइरहेको छ । कुन विद्यालयमा कम्प्युटर ल्याब छैन, कुनमा भवन र कुनमा शौचालय छैनन् आदिको अवलोकन गरेर नभएका विद्यालयमा सेवा-सुविधा पुऱ्याउन सञ्जालले सहयोग र सहजीकरण गर्छ । यसरी समग्र नगरको शिक्षा सुधारका लागि पहल भइरहेको छ ।
सुनवलका बोर्डिङमा जाने सामुदायिक विद्यालयका बालबालिका सामुदायिकमै रोकिएका छन् । बुटवल वा अन्य शहरमा जाने बालबालिका रोक्ने जिम्मा निजी विद्यालयको पनि हो भन्ने मान्यता बनिरहेको छ ।
सुनवलका माविहरू एक-दुईबाहेक आधारभूत विद्यालय पनि बालबालिका खोज्नुपर्ने अवस्थामा छैनन् । अहिले भएको भौतिक पूर्वाधारअनुसार बालबालिका खचाखच छन् । भौतिक पूर्वाधार थपेर मात्रै विद्यार्थी थप्न सकिने अवस्थामा सामुदायिक विद्यालयहरू छन् ।
सुनवल नगरपालिका तीन गाविस मिलेर बनेको हो । यहाँ तीनवटा ठूला विद्यालय छन्, तीन हजार हाराहारीमा विद्यार्थी संख्या पुग्ने अवस्थाका । यो समयमा विद्यार्थीलाई भौगोविक विकटताका आधारमा पनि न्याय गर्नुपर्ने भएकाले ती ठूला विद्यालयलाई थप सेवा-सुविधा दिएर अझ धेरै विद्यार्थी अटाउने बनाउनेभन्दा नगरका सबै विद्यालयलाई उत्तिकै खचाखच बनाउने नीतिअनुरूप अरू विद्यालयलाई सहयोग विस्तार गर्ने । केही वर्ष ती ठूला स्कुललाई विद्यार्थी संख्या बढाउन नदिने सहमति सञ्जाल र नगरपालिकाबीच छ ।
ठूला स्कुलले फिडर स्कुलहरूसँग नियमित समन्वय गर्दै तिनीहरूको गुणस्तर बढाउन पनि उत्तिकै पहल भइरहेको छ ।
यहाँका विद्यालय व्यवस्थापन समितिमा सबै राजनीतिक पार्टीका सक्रिय व्यक्तिहरू नै क्रियाशील छन् । तर, सबैको साझा धारणा छ, सुनवलका सामुदायिक विद्यालय सुधारौँ । यसका लागि सबैले राजनीतिक आग्रह पूर्वाग्रह त्यागेर मिहिनेत गर्ने परिपाटी बसेको छ । सबैको सोचाइ एकपटक इमानदारीपूर्वक मिहिनेत गरौँ भन्ने छ । त्यहीअनुसार काम भइरहेकाले सुधार छर्लङ्ग देखिन्छ ।
नगरपालिकाले सामुदायिक विद्यालयको अपनत्व ग्रहण गरेको छ । यहाँका व्यवस्थापन समितिलाई उच्च मूल्यांकन गर्दै सहकार्य गरेको छ । व्यवस्थापन समिति महासंघका प्रतिनिधिलाई शिक्षा समिति, ऐन नियमावली निर्माण, बजेट विनियोजनलगायतमा नगरपालिकाले सहभागी गराउन छुटाउँदैन ।
व्यवस्थापन समिति महासंघले पनि नगरपालिकाले सोचेको सुनवल शैक्षिक सपनालाई मूर्तरूप दिन इमानदारीपूर्वक, राजनीतिक पूर्वाग्रहविना अग्रसरता देखाएको छ । नगरपालिकाका योजनाहरूको विद्यालयस्तरमा सफल कार्यान्वयनका लागि राम्रो समन्वय भएको छ ।
सुनवलमा देखिएको अर्को राम्रो अभ्यास प्रधानाध्यापक र अध्यक्षहरूबीचको सहकार्य पनि हो । धेरै अध्यक्ष युवापुस्ताका छन् । सबै व्यवस्थापन समितिको सचिवालय छ । विद्यालय सुधारप्रति ठूलो चासो छ । व्यक्तिगत स्वार्थ छैन ।
सुनवलका सामुदायिक विद्यालयले निजीस्रोतमा शिक्षक राख्दा पनि अनुभवी र निजी विद्यालयमा नाम चलेका शिक्षकमा आँखा गाढेका छन् । सामुदायिक विद्यालयहरू राम्रा शिक्षकले विद्यालय सुधार्न सक्छन् भन्ने मान्यता राख्दछन् । त्यसैले मुख्य प्रयास कसरी निजीमा पनि नाम चलेका शिक्षक ल्याउने भन्ने ध्याउन्न यहाँको व्यवस्थापन समितिका पदाधिकारीमा रहेको पाइन्छ ।
आयोग पास गरेर आएका शिक्षकले पनि सहजै विद्यालयमा प्रवेश पाउँदैनन् । उनीहरूको थप परीक्षा विद्यालयले लिन्छ । यदि उनीहरूले राम्ररी पढाउन सके भने त्यहाँ टिक्छन् । पढाउन सकेनन् भने उनीहरूलाई विद्यालयले अस्वीकार गर्ने अवस्था पनि बनेको छ ।