नेपाली समाजवादी आन्दोलनका केही सैद्धान्तिक आधार

A+ A A-

मार्क्सवाद भनेको विश्वको जुनसुकै समाजलाई बुझ्ने, विश्लेषण गर्ने र रूपान्तरण गर्ने विश्वदृष्टिकोण हो । यो सिद्धान्त पनि हो, जो आफैँमा ऐतिहासिक छ । यसलाई लागू वा कार्यान्वयन गर्ने सन्दर्भमा पनि हरेक ठाउँ वा समाजको ऐतिहासिकता बुझेर मात्र सो अनुकूलको तरिका अपनाउनु जरुरी हुन्छ । हरेक समाज आफ्नै विशिष्ट प्रक्रियाद्वारा विकास भएको हुनाले त्यसो भएको हो । त्यहाँका मानिसहरूको चेतनास्तर, संस्कृति, भूबनोट, इतिहास र आन्दोलनको स्तरमा हुने भिन्नता, उत्पादन प्रणाली र त्यसका जगमा स्थापित सम्बन्धहरूले नै हरेक समाजको आआफ्नो विशिष्टिता बन्दै गएको हुन्छ ।

कुनै पनि समाजको यही विशिष्टता र त्यसको विकासको ऐतिहासिकताले अन्य कुनै पनि ठाउँभन्दा त्यहाँको वस्तुगत अवस्थामा फरक परिरहेको हुन सक्छ । यही विशिष्टता र ऐतिहासिकतालाई राम्रोसँग बुझेर मात्र कुनै पनि ठाउँको क्रान्तिकारी आन्दोलनको चरित्र र मुद्दा तय हुन्छन् । त्यसैले जापान, अमेरिका वा अन्य विकसित मुलुकमा श्रमजीवीको मुद्दा र आन्दोलनको तरिका अन्य अविकसित वा विकासोन्मुख मुलुकका श्रमजीवीको मुद्दा र आन्दोलनको रूपसँग मेल नखान सक्छ । समाज विकासको नियमानुसार पनि कतिपय सार्वभौमिक पक्षसहितको प्रत्येक समाज विशिष्ट हुन्छ । यदि प्रत्येक समाज विशिष्ट हुन्छ भने समाजवादी आन्दोलन र समाजवाद निर्माणको पनि एउटै ढाँचाको अनुशरण गरिने कुरा पटक्कै बुद्धिमानी होइन । प्रत्येक समाज विश्वव्यवस्थाको एउटा अङ्ग पनि हो । विश्वव्यवस्थामा आएका बदलाव वा समग्र विश्वव्यवस्थाको प्रभावले हरेक समाज विशिष्ट हुँदाहुँदै पनि कतिपय विश्वव्यापी पक्ष पनि त्यहाँ अन्तरनिहित हुन्छ, जस्तो कि आज हामी पुँजीवादी विश्वव्यवस्थामा छौँ ।

यस व्यवस्थासँग समेत हाम्रो देशको क्रान्तिकारी आन्दोलनको मुद्दा, गति र यसको सफलता–असफलता जोडिएको हुन्छ । तसर्थ हाम्रो समाजको विशिष्टता, ऐतिहासिकता र पुँजीवादी विश्वव्यवस्थाका प्रभावबारे यकिन गरेर हाम्रो समाजवादी आन्दोलनलाई गति दिन मार्क्सवादको आधारभूत सिद्धान्त, अन्तर्वस्तुको अवलम्बन र प्रयोग बढो ध्यानपूर्वक गर्न अनिवार्य हुन्छ । त्यसैले प्रत्येक समाजमा समाजवादी आन्दोलनको निर्माण गर्दा वा समाजवादी व्यवस्था लागू गर्दा मार्क्सवादका आधारभूत सिद्धान्तलाई तोडमरोड नगरी सिर्जनात्मक ढङ्गले भिन्न ढाँचा वा सीप र कलाकौशलको विकास जरुरी हुन्छ ।

तथ्यमा आधारित विचार

मार्क्सवाद विज्ञान हो । यो जड वा पुरानो हुँदैन किनकि यसले गर्ने निरन्तर खोज र प्रयोगले उत्पन्न हुने तथ्यका आधारमा उसले आफूलाई पुनर्ताजगी गर्दै सधैँ नवीन भईनै रहन्छ । त्यसैले विभिन्न मुलुकमा भएका आन्दोलन, समाजवाद निर्माणमा भएका प्रयोग र त्यसका सफलता– असफलताका कथाहरूले निरन्तर मार्क्सवाद समृद्ध भइरहेको छ । यसले क्रान्तिकारी तथा मुक्तिकामी आन्दोलनमा नयाँ नयाँ तथ्य थपिरहेको छ । तसर्थ संसारका कैयौँ मुलुकमा आआफ्नो विशिष्टतानुरूप सञ्चालन भएका आन्दोलनहरू मार्क्सवादलाई झन् समृद्ध बनाउने आधारशिला हुन्, उदाहरणका लागि बोल्सेभिकहरूले पूर्वसोभियत भूमिमा समाजवादी व्यवस्थाको स्थापना र गरेको प्रयोगलाई लिन सकिन्छ ।

सत्तरी वर्षको समाजवादी व्यवस्थाको प्रयोग र यसको असफलता संसारभरका कम्युनिस्टका लागि अध्ययनका लागि अति उपयोगी घटना हो । किन सोभियत सङ्घ असफल भयो भन्ने प्रश्नको समुचित उत्तरबाट नै अबको दुनियाँमा कम्युनिस्ट आन्दोलन विकसित हुन सक्छ । यसलाई नजरअन्दाज गर्नु वाञ्छनीय हुँदैन । त्यति मात्र होइन, विश्वका कयौँ भूभागमा सञ्चालन गरिएका कम्युनिस्ट आन्दोलन र त्यसका कथाव्यथाको जगमा विश्व कम्युनिस्ट आन्दोलनको पुनःमूल्याङ्कन गर्दै यसका कमजोरीको ठीक पहिचान गरेर मार्क्सवादलाई अझ समृद्ध बनाउनु आजको दायित्व हो ।

सोभियत सङ्घको विघटन समाजवादको विघटन किमार्थ होइन, बरु समाजवादी सङ्घर्षलाई थप मजबुत गरी विकास गर्न मानव समाजलाई उत्प्रेरित गर्ने परिघटना हो । सफलता वा असफलता जे होस्, त्यसबाट निस्कने परिणामचाहिँ तथ्य हो । तथ्यहरूको सङ्कलनले मार्क्सवाद कमजोर होइन, झन् समृद्ध हुन्छ ।

पूर्वसोभियत सङ्घमा अभ्यास गरिएको समाजवाद असफल हुनाका कारणको अध्ययन र अनुसन्धान अत्यन्त जरुरी छ । यसको अध्ययन र प्राप्त हुने निष्कर्षले विश्व कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई ठूलो मार्गनिर्देशन गर्न सक्छ । यो असफलताको जिम्मा विश्व साम्राज्यवादलाई मात्र लगाएर कम्युनिस्टहरूले मुक्ति पाउनेवाला छैनन । त्यसबाहेक केही मानिस उक्त असफलतालाई समाजवादी दर्शनको असफलताका रूपमा व्याख्या गर्दैछन् । अर्को थरीको तर्क छ, तत्कालीन सोभियत समाजको वस्तुगत परिस्थिति समाजवाद घोषणाका लागि अनुकूल नभइसकेका अवस्थामा थोपरिहेको समाजवाद असफल भएको हो । यसका सम्बन्धमा उनीहरूको थप तर्क छ, समाजवादमा पुग्नका लागि पुँजीवादी चरणबाट गज्रिनुपर्ने समाजविज्ञानको नियमलाई गरिएको बेवास्ताबाट निस्केको परिणाम हो, यो असफलता । सोभियत सङ्घको विघटन समाजवादको विघटन किमार्थ होइन बरु समाजवादी सङ्घर्षलाई थप मजबुत गरी विकास गर्न मानव समाजलाई उत्प्रेरित गर्ने परिघटना हो ।

सफलता वा असफलता जे होस्, त्यसबाट निस्कने परिणामचाहिँ तथ्य हो । तथ्यहरूको सङ्कलनले मार्क्सवाद कमजोर होइन, झन् समृद्ध हुन्छ ।

विश्व कम्युनिस्ट आन्दोलनको पुनःमूल्याङ्कन

मार्क्सवाद समाज अध्ययन गर्ने वैज्ञानिक विधि हो । यही विधिवमोजिम लेनिन, माओ, फिडेल र अन्य देशका थुप्रै तत्कालीन कम्युुनिष्ट नेता वा विद्वान्हरूले आआफ्ना समयको आफ्नै समाजको व्याख्या र विश्लेषण गर्नुभयो, त्यही समाजलाई बदल्न प्रयत्न गर्नुभयो । तिनबाट निस्केका निष्कर्ष प्रयोग पनि भए । ती निष्कर्ष वा प्रयोग ठीक भए वा बेठीक भए, यसको मूल्याङ्कन मानव समाजले गर्ने नै छ । किन रुसमा कम्युनिस्ट सत्ता त्यहीँका जनताको आन्दोलनले ढाल्यो, के अमेरिकी साम्राज्यवादलाई दोष दिएर मात्र यस प्रश्नको सही जवाफ आउँछ, त्यहाँका जनतालाई के कुराले लेनिनको सालिक ढाल्न अभिप्रेरित गर्‍यो, किन त्यत्रो शक्ति बोकेर बसेको कम्युनिस्ट पार्टी र यसको संरचना आफूलाई जोगाउन असफल भयो ?

साम्राज्यवादीबाट सोभियतसत्ता खतरामा छ भनेर अमेरिकाकै हाराहारीमा सैन्यशक्तिका विकासमा तल्लीन रहेका सोभियत कम्युनिस्टहरूले आफ्नै जनताको कोपभाजनको सिकार भएर सडकमा पछारिन पर्ला भन्ने हेक्कै राखेनन् । परिणाम सबैको सामुन्ने छ । साम्राज्यवादीको एउटा गोली पनि खर्च भएन तर कम्युनिस्टहरूले लेनिनका सालिक जोगाउन सकेनन् । प्रिय नेता लेनिनको सालिक रुसमा ढलिरहँदा संसारभरका कम्युनिस्टमा भयानक आक्रोश थियो रुसमा प्रतिक्रान्ति भयो भनेर । विश्व तरङ्गित भयो । आवाज पनि उठ्यो तर त्यो आवाज,आक्रोश वा तरङ्गले रुसमा लेनिनको सालिक पुनःस्थापना भएन ।

साँच्चिकै रुसमा पुनः लेनिनवादलाई स्थापित गर्ने हो भने सोभियतसत्ताका कमजोरीलाई खोतल्नैपर्छ । तत्कालीन सोभियत समाजलाई अध्ययन गर्न र तदनुरूपको सामाजिक, आर्थिक र राजनीतिक व्यवस्था कायम गर्न असफल भएको तथ्यलाई उजागर गर्दै भन्न सक्नुपर्छ, कमरेड लेनिन ! कमरेड स्टालिन ! तपाईंहरू केही गल्ती भयो कि ? अनि मात्र लेनिन र स्टालिनका योगदानहरूलाई रुसमा पुनः स्थापित गर्दै उहाँहरूको सम्मानलाई पुनर्जीवित गर्न सकिन्छ । यसका लागि विश्व कम्युनिस्ट आन्दोलनले आफ्नोइतिहासलाई पूर्नमल्याकंन गर्ने जोखिम उठाउनै पर्दछ । यी प्रश्नको यथोचित जवाफ खोजेर त्यसबाट प्राप्त निष्कर्ष लिएर मात्र आजको कम्युनिस्ट आन्दोलनले सही दिशा पक्रन सक्छ ।

जातीय र सांस्कृतिक मुद्दा तथा वर्गीय आन्दोलन

नेपालका सन्दर्भमा पनि समाजवादतर्फको यात्रा तय गर्दा नेपाली समाजको विशिष्टतालाई पहिचान गर्नुपर्छ । सयभन्दा धेरै जातजाति, करिब त्यति नै भाषा र फरक संस्कृति, वेशभूषा हुँदा पनि एउटै थातथलामा घुलमिल भएर एकले अर्काको संस्कृतिको सम्मान गर्दै बसेको नेपाल विश्वकै लागि गतिलो उदाहरण हो । यो विविधतासहितको समाजवाद नेपालको आवश्यकता हो ।

भौतिकवादी दृष्टिकोणले हेर्ने हो भने संसारभरका मान्छेहरूको उत्पति र विकासमा एउटै नियम आकर्षित भएको छ । तथापि मान्छेलाई यान्त्रिक ढङ्गले विश्लेषण गर्न सकिँदैन । मान्छेहरूका बीचमा समान सार्वभौमिक पक्षहरू हुन्छन्, यो सत्य हो । फेरि पनि हरेक मान्छेको आफ्नै विशिष्टता हुन्छ । त्यसकारण ऊ यन्त्र होइन । ऊभित्र भावना हुन्छ । ऊ स्वतन्त्रताको चाहना राख्छ, आफ्नो इतिहास र पुर्खाप्रति गौरव गर्छ, आफ्नो संस्कृति, खानपिन र मौलिक चालचलनलाई संरक्षित राख्न खोज्छ, जातीयता र क्षेत्रीयताका भावनाबाट प्रभावित हुन्छ । तसर्थ यस्तो विविधता प्रतिक्रियावादीका लागि मानव समाजको विभाजनका लागि, मुक्ति आन्दोलनका मुद्दालाई विषयान्तर गराउन र श्रमजीवी जनतालाई विभिन्न मुद्दामा एकापसविरुद्ध भिडाउन प्रयोग गर्ने अस्त्र बन्न सक्ने सम्भावनालाई गम्भीरतापूर्वक ध्यान दिनुपर्छ । यो सत्यलाई हाम्रो समाजवादी आन्दोलनले ध्यानमा राखेर विविधताका माझमा वर्गीय एकता कायम राख्न कोसिस गर्नुपर्छ ।

राजनीतिक स्वतन्त्रताका नाममा दल वा यसमा आबद्ध व्यक्तिहरूले मात्र प्राप्त गर्ने विशेषाधिकारले समाजमा अर्को प्रकारको अन्तर्विरोध सिर्जना गर्न सक्छ । त्यसैले हाम्रो समाजवादले व्यक्तिगत स्वतन्त्रताका पक्षमा आफूलाई उभ्याउँदै जातीय र सांस्कृतिक समूहहरूको संवेदनशीलतालाई समेत ध्यानमा राखेर वर्गीय मुक्ति आन्दोलन अगाडि बढाउनुपर्छ । समय, कालखण्डमा स्रोतसाधनको खासगरी उत्पादनका साधनमाथिको सामूहिक स्वामित्व स्थापित हुँदै जाँदा जातीय तथा अन्य सांस्कृतिक प्रश्न आफैँ समाप्त हुन्छन् नै । मान्छेहरूको अन्तर्राष्ट्रिय जाति पनि बन्छ नै । संसारभरका संस्कृतिहरू मानव जातिको साझा संस्कृति पनि हुन्छन् । त्यतिखेरसम्म समाजवादीहरूले निरन्तर प्रयत्न गर्नुको विकल्प छैन ।

लोकतान्त्रिक आन्दोलनको स्वामित्व

विश्व कम्युनिस्ट आन्दोलनको एउटा अङ्गका रूपमा रहेको नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनको चरित्र अन्यत्रको आन्दोलनभन्दा भिन्न छ । यो नितान्त वर्गीय आन्दोलनको मात्रै प्रतिनिधि नभएर सिङ्गो लोकतान्त्रिक आन्दोलनको समेत नेता हो । श्रमजीवी वर्गका पक्षमा हुने हरेक आन्दोलन लोकतान्त्रिक आन्दोलन हुन् अर्थात् हरेक लोकतान्त्रिक आन्दोलन श्रमजीवी वर्गपक्षीय समाजका लागि अनिवार्य सर्त हो । यसरी राणाशासनविरोधी आन्दोलन वा पञ्चायतविरोधी आन्दोलन मात्र होइन, विसं २०६२/६३ का आन्दोलनमा समेत कम्युनिस्टहरूले केन्द्र भागमै रहेर नेतृत्व प्रदान गरेको कुरा, यसो गर्ने कुराको वर्ग पक्षधरता छ । राणाशासनविरोधी आन्दोलनदेखि पञ्चायतविरोधी आन्दोलनसम्म नेपाली कम्युनिस्टहरूले लोकतन्त्रका पक्षमा बहुदल र बहुलवादका पक्षमा, मानवाधिकारका पक्षमा, स्वतन्त्रता र न्यायका पक्षमा, अनि खुला समाजका पक्षमा आवाज उठाउँदै आएका छन् । यी मुद्दाबाट कम्युनिस्टहरू पछि हट्नै सक्दैनन् ।

नेपाली लोकतान्त्रिक आन्दोलनका स्वामित्वमा कम्युनिस्टहरूको नै सबैभन्दा बढी हक छ । नेपाली लोकतान्त्रिक आन्दोलनलाई अझै विस्तार गर्ने दायित्व पनि कम्युनिस्ट पार्टीकै हो । यो कुरालाई समाजवाद निर्माणको आन्दोलनसँग अभिन्न रूपमा गाँसेर मात्र समाजवादलाई सन्निकट गराउन सकिन्छ । समाजवाद नै श्रमजीवी वर्गको लोकतन्त्र भएकाले लोकतान्त्रिक आन्दोलनहरू स्वभावतः समाजवादी आन्दोलनका हिस्सा हुन्छन् । अहिले बहस छ, हाम्रो समाजवादमा दलहरू हुन्छन् कि हुँदैनन् ? सैद्धान्तिक हिसाबले हामी मार्क्सवादीहरू राज्यको विलोपीकरणको सिद्धान्तलाई स्वीकार गर्छौं । पुँजीवादी राज्यको समाप्ति नै कम्युनिस्ट पार्टीको लक्ष्य हो । साम्यवादी व्यवस्थाको चरणमा भने कम्युनिस्ट पार्टीको त औचित्य समाप्त हुुन्छ भने हामीले निर्माण गर्ने समाजवादमा पुँजीवादी पार्टीको अस्तित्व रहला त ? यो प्रश्न आफैँमा औचित्यहीन हो । यसका सन्दर्भमा छलफल गर्न र निष्कर्ष निकाल्न आवश्यक नै छैन । पुँजीवादी पार्टीहरू एउटा कालखण्डसम्म आफ्नो वर्गको प्रतिनिधित्व गरेर आफैँ विलुप्त हुने स्वतःसिद्ध छ ।

उत्पादक शक्तिको विकास

उत्पादन सम्बन्ध र पद्धतिमा समाधान गर्नै नसकिने प्रकारका अन्तर्विरोध उत्पन्न भएपछि मात्र त्यसलाई हल गर्न उत्पादन पद्धतिमा परिवर्तन हुन्छ । त्यो परिवर्तनलाई नै क्रान्ति भनिन्छ । यही परिवर्तनलाई जोगाउन तदनुकूलको राज्यव्यवस्थाको प्रबन्ध हुने हो अर्थात् राजनीतिक परिवर्तन हुन्छ । नेपालका सन्दर्भमा राणाशासनको अन्त्यदेखि अहिलेसम्मका जति पनि परिवर्तन भए, तिनको चरित्र नितान्त राजनीतिक मात्र रह्यो, उत्पादन पद्धतिमा खासै फेरबदल भएन अर्थात् यो लामो कालखण्ड उत्पादक शक्तिको विकासको हिसाबले धिमा रह्यो । हामीकहाँ पुँजीवादी जनवादी क्रान्ति सम्पन्न हुन नै लामो समय लाग्यो । राणाशासनको अन्त्यदेखि गणतन्त्र स्थापनासम्मको अझ भनौँ यो क्रान्तिलाई संस्थागत गर्ने नेपालको संविधानसम्म आइपुग्दा हामीलाई पुँजीवादी जनवादी क्रान्ति सम्पन्न गर्न ६५ वर्ष लाग्यो । त्यसबीचको पञ्चायती कालखण्ड मात्र होइन, २०४६ सालको परिवर्तन र २०६२/०६३ को जनआन्दोलनपछि पनि राष्ट्रिय पुँजीको विकास र आत्मनिर्भर अर्थतन्त्र निर्माणका पक्षमा उल्लेखनीय काम हुन सकेन ।

पुँजीवादी राजनीतिक क्रान्तिसँगसँगै हामी दलाल पुँजीवाद र वित्तीय पुँजीवादको निकै डरलाग्दो जकडमा पर्‍यौँ । यतिखेर हाम्रो देशमा निर्वाहमुखी मिश्रित प्रकारको उत्पादन सम्बन्ध छ । राष्ट्रिय उत्पादनमा महत्त्वपूर्ण हिस्सा ओगट्ने कृषि क्षेत्रबाट मानिसहरू उखेलिएर विश्वबजारका मजदुरमा परिणत भएका छन् । ती मानिसमध्ये कतिलाई आधुनिक उद्योगका रूपमा कृषिलाई विकास गरेर तिनको कामलाई संरक्षण गर्ने र बाँकीलाई उद्यमशीलताको, लगानीको सुनिश्चितता दिँदै वस्तु र सेवा, निर्माणका नयाँ क्षेत्रहरूमा रोजगारी सिर्जना गर्नु आजको आवश्यकता हो । यो काम गर्न र उत्पादनशील प्रणाली व्यवस्थित हुन नदिन यहाँको अर्थतन्त्रमा दलाल पुँजीवादको बलियो पकड छ । यसले कुनै पनि पुँजीलाई उत्पादनका क्षेत्रमा लगानी गर्न प्रोत्साहित गर्दैन, बरु विदेशी पुँजीको लाभलाई सुनिश्चित गर्न यहाँ दलालीको सञ्जाललाई विस्तार गर्न सबैखाले यत्न जारी राख्ने गर्छ ।

उत्पादनशील प्रणालीलाई सम्बर्द्धन गर्नु र वस्तु वा सेवाका क्षेत्रमा दलाल पुँजीवादलाई कमजोर बनाउँदै उत्पादनका सबैखाले क्षेत्रमा सार्वजनिक लगानीको दायरालाई बढाउँदै लानु आजको आवश्यकता हो । अहिलेको हाम्रो यो समय हाम्रो उत्पादक शक्तिको विकासका लागि दलाल पुँजीवादका विरुद्ध जुध्ने समय हो । त्यसका लागि अनुकूल राजनीतिक अवस्था र आर्थिक कार्यक्रमहरू जरुरी हुन्छ । यी कार्यक्रमको सफलताले निर्माण गर्ने राष्ट्रिय सबल अर्थतन्त्र, निरन्तर विस्तार हुने सार्वजनिक लगानी र यसले सिर्जना गर्ने विशाल उत्पादक शक्ति र यो शक्तिको वर्गीय चेतना नै समाजवाद निर्माणको बलियो आधार हो ।

विश्वसंस्थाको प्रयोग

सोभियत सत्ताको विघटनपछि विश्व एकध्रुवीय बन्ने भविष्यवाणी गरिएको थियो तर त्यस्तो भएन । एसियाका देशहरूको तीव्र प्रगति तथा ल्याटिन अमेरिकामा बढ्दै गइरहेको वामपन्थी जनमत मात्रै होइन, युरोप र जापानकै अनिच्छाका कारणले पनि अमेरिकीहरूको एकलौटी दादागिरी नचल्ने भइसकेको छ । विश्व आर्थिक मन्दीका कारण पुँजीवादी विश्व व्यवस्थाप्रतिको समर्थन दिनप्रतिदिन घट्दो छ । विश्व व्यवस्थाभित्र बहुपक्षीय अन्तरविरोधहरू चुलिँदै छन् । त्यसको प्रभाव संयुक्त राष्ट्र सङ्घमा, विश्व व्यापार सङ्गठनमा र वातावरणको विनाश तथा संरक्षणसम्बन्धी विश्व कार्यक्रममा अभिव्यक्त भइहेका छन् । त्यसबाहेक पुँजीवादीे देशहरूमा व्यापक मजदुर आन्दोलनहरूको समेत विकास भइरहेको छ ।

राजनीतिमा हिंसाको प्रयोग अस्वीकार गर्नुपर्छ, किनकि परिवर्तन वा क्रान्ति कहिल्यै मनोगत हुँदैन । कुनै महान् पुरुषको सशस्त्र सङ्घर्ष गर्ने महान् इच्छामा समाजको विकास, परिवर्तन वा क्रान्ति हुँदैन । त्यस्तो प्रकारको हिंसात्मक बाटाबाट प्राप्त सत्ता दीर्घकालीन रूपमा टिक्दैन पनि ।

विगतमा तत्कालीन सोभियत सङ्घले विश्व साम्राज्यवादका विरुद्ध गरिने सङ्घर्षमा सैन्य समाधानको बाटो अँगाल्यो । फलस्वरूप नेटोविरुद्ध वार्सा प्याक्ट जन्मियो तर यो नीति असफल भयो । यसले विश्व साम्राज्यवादलाई कमजोर बनाएन, बरु विश्वव्यापीरूपमा सैनिकीकरणको तीव्र विकास भयो । यसले मानव समाजलाई शान्ति, अमनचयन, भ्रातृत्व र विराट् मानवता केही दिएन । तसर्थ अब कम्युनिस्टहरूले साम्राज्यवादका विरुद्ध लड्दा साम्राज्यवादले नै अपनाएका गलत र असफल नीति लिएर होइन, विश्वव्यापी भाइचारा, मानवता, लोकतन्त्रको विस्तार, सहअस्तित्व जस्ता कुरालाई अझ बलियो गरी आफ्ना मुद्दाका रूपमा दह्रोसँग पक्रिनुपर्छ । संयुक्त राष्ट्र सङ्घजस्ता निकायलाई पुँजीवाद प्रवर्द्धनका संरचनाका रूपमा नभएर त्यसले निम्त्याएको विनाशलाई निमिट्यान्न पार्ने साधनका रूपमा उपयोग गर्नुपर्छ । कतिपय क्षेत्रीय तथा विश्वस्तरका सङ्घसंस्थाको विकास गरी, कतिपय पुराना साझा संरचनाहरूमा समेत सहभागी हुँदै साम्राज्यवाद विरोधी अभियान वा आन्दोलन सञ्चालन गर्ने प्रयत्न गर्नुपर्छ ।

हिंसा र अधिनायकवादविरोधी समाजवाद

क्रान्तिको साधनका रूपमा हिंसाको अनिवार्यता असफल सिद्धान्त मात्र होइन, अमानवीय पनि हो । राजनीतिमा हिंसाको प्रयोग अस्वीकार गर्नुपर्छ किनकि परिवर्तन वा क्रान्ति कहिल्यै मनोगत हुँदैन । कुनै महान् पुरुषको सशस्त्र सङ्घर्ष गर्ने महान् इच्छामा समाजको विकास, परिवर्तन वा क्रान्ति हुँदैन । त्यस्तो प्रकारको हिंसात्मक बाटाबाट प्राप्त सत्ता दीर्घकालीनरूपमा टिक्दैन पनि । समाजमा विकसित वस्तुगत परिस्थिति र यसले निर्माण गर्ने सामाजिक चेतना मात्र परिवर्तनका आधार हुन सक्छन् । समाजको विकास तीव्र गतिले हुन्छ तर त्यहाँ छलाङ भन्ने शब्द हुँदैन । बोल्सेभिकहरूले रुसमा छलाङ मारेका थिए । त्यहाँको समाज ७० वर्षपछि पुरानै ठाउँमा आइपुग्यो, छलाङले रोक्न सकेन ।

चीनमा सांस्कृतिक क्रान्तिको कालखण्डमा छलाङ मार्ने प्रयत्न भएकै हो, त्यो पनि टिकेन बरु त्यसले नकारात्मक असर ज्यादा पैैदा गरायो । तेङको उदयसँगसँगै त्यसका असरलाई न्यूनीकरणको प्रयत्न गरियो, जसले चीनलाई आज यो परिस्थितिमा खडा गरिदिएको छ । त्यहाँ माओको सालिक चीनमा ढालिएन । त्यस कारण समाजलाई बलपूर्वक परिवर्तन गर्ने होइन, यसको नियमित परिवर्तनको गतिलाई तीव्र बनाएर समाजवादतर्फका यात्रामा कम्युनिस्टहरूले नेतृत्व गर्नुपर्छ ।

समाजमा देखिने वा नदेखिने प्रकारका परिवर्तन भइरहेका हुन्छन् । देखिने गरी भएका परिवर्तनलाई जनविद्रोह वा क्रान्ति भनिएला तर नदेखिने गरी भएका ससाना परिवर्तनमा पनि जनविद्रोह वा क्रान्तिकै चरित्र हुन्छन् । त्यसैले ढाडमा टेकेर टाउकामा हानी अचानक आकाशबाट समाजवाद झर्दैन, न त कनै महान् क्रान्तिकारी नेताको महान् वक्तव्यका आधारमा नै जनविद्रोह हुन्छ । यस्तो प्रकारले त अधिनायकवाद आउँछ । मार्क्सवाद भनेको अधिनायकवादविरोधी लोकतन्त्रसम्मत विचार हो ।

राज्यको चरित्रको पुनर्व्याख्या

राज्यको चरित्रमा निरन्तर विकास भइरहेका नयाँ नयाँँ पक्ष हुन्छन् । राज्यको चरित्रका सन्दर्भमा उपलब्ध पुराना साम्यवादी साहित्यहरूले यसलाई एउटा वर्गले अर्को वर्गलाई दमन गर्ने साधनका रूपमा परिभाषित गरेको छ तर २१औँ शताब्दीको यो पहिलो दशकमा राज्यको चरित्र यस प्रकारको छ कि छैन, अध्ययन र अनुसन्धान हुनुपर्छ । अलोकतान्त्रिक शासन व्यवस्था भएका मुलुकमा राज्यको चरित्रका सन्दर्भमा पुरानो व्याख्याका अधिकाश अंश मिल्न सक्छन् तर व्यापक मताधिकारसहितको आधुनिक राज्य व्यवस्थामा श्रमजीवी वर्गको प्रतिनिधि पार्टी पनि चुनिन सक्ने भएकाले कानुन बनाउने र लागू गर्ने ठाउँमा पुग्न सक्छन् । यस्तो व्यवस्था भएको राज्यको चरित्रका सन्दर्भमा पुराना व्याख्याहरू काम नलाग्न सक्छन् ।तर, यस्तो बेलामा पनि राज्यमा पुँजीपति वर्गले श्रमजीवी वर्गका प्रतिनिधिलाई पनि विभिन्न हथकण्डामार्फत हातमा लिएर आफूअनुकूलको शासन लाद्ने प्रयत्न गरिरहेका हुन्छन् । यसमा देखिने नदेखिने वर्गसङ्घर्ष चलिरहेकै हुन्छ । श्रमजीवी वर्गका प्रतिनिधिले राज्य हातमा लिने परिस्थिति आउनु भनेको पुँजीवादी राज्य भत्काउने र समाजवादी राज्य निर्माण गर्ने प्रक्रियाको थालनी पनि हो । यस्तो थालनी सम्भव भयो भने राज्यको परिभाषा स्वतः नयाँ ढङ्गले गर्नुपर्ने परिस्थिति सिर्जना हुन्छ ।

यदि समाजमा बहुमत सङ्ख्या शोषितको छ भने, उनीहरूको बलियो सङ्गठन छ भने र त्यो सङ्गठनलाई हाँक्ने आवश्यक मात्राको वर्गीय ज्ञान छ भने उनीहरूलाई शासन सञ्चालनको माथिल्लो संरचनामा जान कसैले रोक्न सक्दैन । आजको आधुनिक राज्यको चरित्रमा आएको यो फेरबदललाई हामीले आत्मसात् गर्नुपर्छ । यस्तो अवस्थामा राज्य दमन गर्ने यन्त्र मात्रै नभएर पुँजीपति र श्रमजीवीवर्गका बीचमा हुने वर्ग सङ्घर्षको प्रतिस्पर्धामा रेफ्रीको भूमिकामा पनि रहन सक्छ । निर्वाचन परिणामअनुसार कहिले राज्यलाई पुँजीपतिहरूले प्रयोग गर्छन्, कहिले श्रमजीवी वर्गले । पुँजीपति वर्गले राज्यलाई प्रयोग गर्दा यसलाई दमनकारी यन्त्रका रूपमा विस्तार गर्न भरपुर प्रयत्न गर्छ । जब त्यो राज्य श्रमजीवी वर्गको हातमा आउँछ, उसले राज्यको यो पुँजीवाद पक्षधर दमनकारी चरित्रलाई बदल्न प्रयत्न गर्छ । यो प्रक्रिया निरन्तर चलिरहन्छ र यो पनि एउटा वर्ग सङ्घर्षकै रूप हो । यो तथ्यलाई स्वीकार गर्दै लोकतान्त्रिक व्यवस्था, कानुनी राज्य र स्वतन्त्र न्यायपालिकाका पक्षमा दृढतापर्वक उभिँदै वर्ग सङ्घर्षलाई बहुआयामिक बनाउनाको विकल्प छैन ।

लोकतान्त्रिक सङ्गठन

समाजवाद भनेको सबैखाले सामाजिक, आर्थिक र राजनीतिक विभेद र शोषणमुक्त समाज हो । खासगरी यस्तो व्यवस्थाको नेतृत्व श्रमजीवी वर्ग र यसका राजनीतिक प्रतिनिधिले गर्छन्, जसलाई हामी कम्युनिस्ट पार्टी भन्छौँ । त्यस कारण समाजवाद निर्माणको नेतृत्व गर्ने कम्युनिस्ट पार्टी र यसको साङ्गठनिक सञ्जालमा समाजवादका चरित्र र भ्रूण देखापर्न पर्छ ।

हामीले विधानमा सबै सदस्य समान र सार्वभौम हुन्छन् भनेर लेखेका छौँ । सबै कमिटीको सार्वभौमिकतालाई स्वीकार पनि गरेका छौँ । तथापि अभ्यासमा कमजोरीहरू छन् । ती कमजोरी लोकतान्त्रिक विधिवाट सच्याइन जरुरी छ । आआफ्ना क्षेत्रका कामका बारेमा तत्तत् कमिटीलाई निर्णय गर्ने अधिकार दिइने हो भने कमिटीहरूको सार्वभौम अधिकार सुरक्षित हुन्छ, उदाहरणका लागि आ–आफ्ना क्षेत्रमा जनप्रतिनिधि छनोट गर्ने अन्तिम अधिकार त्यहीँको स्थानीय कमिटीलाई दिन सक्दा त्यो बढी वैज्ञानिक होला । त्यसबाहेक पार्टीका सबै साङ्गठनिक संरचना लोकतान्त्रिक विधिअनुरूप निर्माण गरिने व्यवस्था कडाइका साथ लागू गर्ने हो भने लोकप्रिय सङ्गठन र नेतृत्वको विकास गर्न सकिन्छ । संसदीय मोर्चामा पुँजीपतिहरूको पार्टीसँग गरिने प्रतिस्पर्धामा हाम्रा प्रतिनिधि लोकप्रिय हुनैपर्छ । लोकप्रिय व्यक्तिको खोजी गर्ने सबभन्दा वैज्ञानिक तरिका पार्टीभित्रको आन्तरिक लोकतन्त्रको व्यवस्था नै हो ।

हामीले सिद्धान्ततः समाजवाद आयात निर्यात हुँदैन भन्ने स्वीकार्नुपर्छ । हरेक मुलुकले आ–आफ्नै श्रमजीवी जनताको वर्गीय चेतनामा आधारित आन्दोलन र त्यसले प्राप्त गर्ने उपलब्धिकै जगमा समाजवाद निर्माणको पहलकदमी गर्नुपर्छ । आयातित समाजवाद र मनोगत आग्रहका आधारमा बलजफ्ती घोषणा गरिएको समाजवाद नटिक्ने तथ्य त पूर्वी युरोप र पूर्वसोेभियत सङ्घका दुर्घटनाहरूले नै पुष्टि गरिसकेका छन् ।

यसका सम्बन्धमा विश्व कम्युनिस्ट आन्दोलनको अनुभव त्यति सुखद छैन, उदाहरणका रूपमा उत्तर कोरियालाई लिन सकिन्छ । त्यहाँ एक प्रकारको राजतन्त्र विकसित हुन खोज्दै छ । सङ्गठनका क्षेत्रमा उत्तर कोरियालीहरूले गरेको अभ्यास बाँकी विश्वका लागि अनुकरणीय छँदैछैन । त्यसबाहेक जनवादी केन्द्रीयताको साङ्गठनिक सिद्धान्तभित्रैबाट पूर्वसोभियत सङ्घमा यल्तसिनहरू विकसित भए । हुन त लोकतान्त्रिक विधिबाट नै केपी शर्मा ओलीहरू जन्मिएका हुन् तर यो विधिको दोष होइन, पार्टीको सत्तामा आइसकेपछि लोकतान्त्रिक विधि अवलम्बन गर्न उनले गरेको अस्वीकारको परिणाम हो । कतिपय सन्दर्भमा विधिलाई समेत लत्याएर, त्यसमा धेरै भ्रम र गलत प्रवृत्ति भित्र्याएर पुँजीवादीहरूले आफ्ना प्रतिनिधिलाई निर्वाचित गराउँछन् । कम्युनिस्ट पार्टीभित्र ओलीको उदय यसको एउटा उदाहरण हो भन्न सकिन्छ तर व्यक्तिको सनक र महत्वाकाङ्क्षाको दोषभागी प्रणालीलाई बनाइन हुँदैन । लोकतान्त्रिक सङ्गठन समाजवादी पार्टीका लागि अनिवार्य सर्त हो ।

समाजवाद आयात–निर्यात हुँदैन

विचार र ज्ञानको कुनै राजनीतक सीमा हुँदैन । यो विश्वको एउटा कुनाबाट अर्को कुनासम्म सहजै फैलिन्छ र ग्राह्य पनि हन्छ तर एउटा ठाउँको राजनीतिक व्यवस्था अर्का ठाउँमा प्रतिलिपि उतार गरेर लागू हुन सक्दैन । विगतमा विश्व कम्युनिस्ट आन्दोलनमा यस्तो प्रकारको गल्ती भएको छ । पूर्वसोभियत सङ्घले पूर्वजर्मनीलगायत पूर्वी युरोपमा ल्याइदिएको समाजवाद होस् कि चीनले कम्बोडियामा ल्याइदिन खोजेको समाजवाद होस्, त्यो तरिका सफल हुन सकेन ।

त्यस कारण हामीले सिद्धान्ततः समाजवाद आयात निर्यात हुँदैन भन्ने स्वीकार्नुपर्छ । हरेक मुलुकले आ–आफ्नै श्रमजीवी जनताको वर्गीय चेतनामा आधारित आन्दोलन र त्यसले प्राप्त गर्ने उपलब्धिकै जगमा समाजवाद निर्माणको पहलकदमी गर्नुपर्छ । आयातीत समाजवाद र मनोगत आग्रहका आधारमा बलजफ्ती घोषणा गरिएको समाजवाद नटिक्ने तथ्य त पूर्वी युरोप र पूर्वसोेभियत सङ्घका दुर्घटनाहरूले नै पुष्टि गरिसकेका छन् ।

नेपालको विशिष्टतामा हाम्रै आन्दोलनको अनुभवलाई समेत ध्यानमा राख्दै नेपालमा समाजवादी आन्दोलनका केही सैद्धान्तिक आधारहरू प्रस्तुत गर्न खोजिएको छ । यसका सन्दर्भमा अरू विशेषता र आधार हुन सक्छन् । यसमा थप छलफल र निष्कर्षको आवश्यकता छ । निरन्तर छलफल र बहसहरूले आन्दोलनलाई झन समृद्ध बनाउनेमा कुनै शङ्का छैन ।

– अर्याल नेकपा (एकीकृत समाजवादी)का केन्द्रीय प्रचार विभागका उपप्रमुख हुन् ।

प्रकाशित मिति: बुधबार, साउन १०, २०८० ०७:३३