‘सिद्दान्तको घनचक्कर’बाट बाहिरिँदै सञ्जीव उप्रेती

A+ A A-

३ वर्षअघि प्राध्यापन पेशाबाट अवकाश लिएका सञ्जीव उप्रेती अचेल फुर्सदमा छन् । सिद्धान्तका सिद्धहस्त उप्रेतीको दोस्रो उपन्यास ‘हंस’ असोजको पहिलो साता बजारमा आउँदैछ । उप्रेतीसँगको गन्थन मन्थन ।

प्राध्यपाक डा. सञ्जीव उप्रेती जिरो माइलस्थित घरमा पुग्दा टेबुलमा थियो ‘हंस’ उपन्यास । भर्खरै प्रेसबाट छापिएर आइपुगेको ‘हंस’ उनको दोस्रो उपन्यास हो । यसअगाडि ‘घनचक्कर’ उपन्यास लेखिसकेका प्राध्यापक, नाटककार, अभिनेता उप्रेतीलाई सोधेंः

अचेल के गर्दै हुनुहुन्छ ?

पछिल्लो ३/४ महिना बुबाको हेरचाहमा बित्यो । बुबालाई स्ट्रोक भयो । त्यसैमा लागियो । अहिले उहाँलाई केही सुधार भएको छ ।

गएको केही महिनायता हंसको काममा लागें । फेरि पछिल्ला एक/दुई वर्षदेखि मलाई चराचुरुङ्गीमा पनि रुचि बढेको छ । फुर्सदमा चराहरू हेर्न रानीबारी, नागार्जुन, शिवपुरी, गोदावरी जान्छु ।

उप्रेतीको ‘हंस’ उपन्यासको पुरानो नाम ‘हाँसको कथा’ थियो । लघु उपन्यासको रूपमा ७/८ वर्षअगाडि उनी ‘हाँसको कथा’ लेखिरहेका थिए । नाम परिवर्तन भएर आउन लागेको सो उपन्यास सार्वजनिक हुन किन यतिका समय लाग्यो त ?

उनको जावाफ यस्तो थियोः

हो, यो हाँसको कथा नै हो । अहिले नाम परिवर्तन भएको हो । हाँसलाई हंस पनि भन्छन् । फेरि हंस भनेको आत्मा पनि हो । यो द्वीअर्थी नाम हो ।

सन् २०११ मा सिद्धान्तको कुरा किताबको ‘ब्याक फिल्प’ मा यसको बारेमा लेखिएको छ । यसको जिनिसिस त्योभन्दा पहिले नै भइसकेको हो ।

घनचक्कर उपन्यासको रिभाइज गर्ने क्रममा म टौदह पुगें । टौदहमा विभिन्न किसमका हाँसहरू देखें । ‘विण्टर’को बेलामा त्यहाँ बाहिरबाट पनि हाँस आउँदा रहेछन् । त्यसपछि मेरो दिमागमा हाँसको कथा जन्मिएको हो ।

कथा दिमागमा आए पनि मैले बीचमा लेख्न पाइनँ । त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा पढाउन धेरै समय दिनुपथ्र्यो । २०६८ सालमा बाआमा पनि मसँगै बस्न यहाँ आउनुभयो । आमालाई अल्जाइमर भएर उहाँको निधन भयो । यस्तैयस्तै पारिवारिक कुराले अल्झिएँ ।

त्यसैले पनि हंस उपन्यास लेखनमा सक्रिय हुन पाइनँ । फेरि यो उपन्यास टुक्रा–टुक्रा गर्दै लेखेको हुँ ।

अचम्म वा संयोग भन्नुपर्छ, मैले हंस उपन्यास पानीको छेउमा बसेर लेखें ।

मतलब ?

बडा रमाइलो छ । यो उपन्यासको शुरुवात टौदहमा भयो । त्यसपछि यसको केही अंश प्रशान्त महासागरको किनारमा बसेर लेखें । केही अंश एट्लान्टिक महासागरको किनारमा । अनि केही अंश भने अर्चना र म इन्डोनेसीयाको बाली गएको समयमा हिन्द महासागर र प्रशान्त महासागर जोडिने भन्ने ठाउँ रहेछ त्यहाँ, त्यहीँ बसेर लेखें ।

झापाको मेची, विरङखोला किनारमा बसेर पनि हंस उपन्यास लेखे ।

पानीको किनारमा बसेर लेख्ने कुनै योजना थिएन । तर, अहिले सम्झिँदा लाग्छ, मलाई पानीले प्रभाव पार्यो । पानीबाटै शुरू भएको यो कथाको लेखन पनि पानी भएको ठाउँमा नै भयो ।

पानीको किनारमा चरा आउँछन् । फेरि उपन्यास पनि त पानीमै बढी रमाउने चरा हाँसको नामबाटै छ । उपन्यासमा पनि पानी, आकाश, उड्ने, डुब्ने कुराहरू धेरै आउँछन् ।

काठमाडौंका खोला किनार, गल्ली, धार्मिक अखडा डुल्दै लेखिएको थियो उप्रेतीको पहिलो उपन्यास घनचक्कर । पहिलो संस्करण निस्केपछि बहुमत पाठकले घनचक्कर नबुझेको प्रतिक्रिया दिए । त्यसपछि उप्रेतीले दोस्रो संस्करण सजिलो भाषामा, सबैले बुझ्नेगरी निकाल्नुपरेको थियो । महासागर र पानी किनारमा जोडिएको हंस पनि कतै फेरि यस्तै हुने त होइन ? मैले शंका गरें ।

शंका निवारणको उनको प्रयास यस्तो थियोः

यो त्यस्तो विल्कुल हुँदैन । यो फाइनल हो । यसको त्यस्तो सम्भावना छैन । घनचक्करको कथावस्तु त परिवर्तन गरेको होइन । भाषामा काम गरेको हुँ ।

हंस म रिभाइज गर्दिनँ । यसबाट म सन्तुष्ट छु ।

फेरि रिभाइज गर्ने भनेको लेखकको सन्तुष्टिको कुरा हो । लेखकलाई लाग्यो भने रिभाइज गर्दा हुन्छ । पश्चिमा पनि ठूलाठूला लेखकले आफ्ना किताब रिभाइज गरेका छन् ।

यहाँचाहिँ एकचोटि लेखेपछि रिभाइज गर्नै हुँदैन भन्ने छ । तर, त्यस्तो होइन । पुनः लेखनको यही विषयलाई लिएर मैले मकैको अर्कै खेती भन्ने नाटकमा पनि प्रयोग गरें ।

सुब्बा कृष्णलाल अधिकारीले एउटा मकैको खेती लेखे । तर, २१औं शताब्दीमा पुग्दा त्यो पुनः लेखन गर्न मिल्छ कि मिल्दैन ? संविधान पुनः लेखन गर्न मिल्छ कि मिल्दैन ? देशको नियम कानून पुनर्लेखन गर्न मिल्छ कि मिल्दैन ? हामीले आफैंले आफैंलाई पुनः लेखन गर्न मिल्छ कि मिल्दैन ?

५/७ वर्षअगाडि राजनीति, माक्र्सवाद वा जेण्डरका विषयमा मेरा केही विचार थिए । अहिले ती परिवर्तन भएका छन् । जीवन त परिर्वतनशील छ नि । सबै कुराहरू परिवर्तन भइरहेको छ । मैले एकचोटि बनाएको विचार परिवर्तन हुँदैन भनेर त्यसलाई समातेर टसको मस हुँदैन भनेर बस्ने कि ? मैले आफूलाई पुनर्लेखन गर्दै लाने ?
जति आफूलाई पुनर्लेखन गर्दै लैजान्छु, त्यति नै आफूलाई बुझ्दै जान्छु ।

२५ वर्ष पढाउनुभयो । सँगै नाटक, लेख, सिद्धान्त र उपन्यास लेख्नुभयो । अभिनय पनि गर्नुभयो । किन यसरी छरपस्ट हुनुभएको ?

ह्याप्पिनेसको खोजी, अरु केही होइन । मेरो बटमलाइन ह्याप्पिनेस हो । अरु मान्छेलाई दुःख नदिईकन आफू खुशी हुने । अहिले पनि मेरो मुख्य एजेन्डा यही हो ।

पढ्दा, लेख्दा, शब्दसँग खेल्दा मलाई रमाइलो लाग्छ । खुशी लाग्छ । त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा पढाउनु पनि मेरो खुशी हो । त्यहाँ मैले सिद्धान्त पढाउनुपथ्र्यो । त्यो पढाउँदै गर्दा मैले सिद्धान्त बुझें र सिद्धान्तका कुरा लेखें ।

नाटक खेल्ने योजना थिएन । गुरुकुलमा नाटक हेर्न गइरहन्थें त्यही सुनील र म साथी भयौं ।

एक दिन सुनीलजीले नै ‘अल्बर्ट कामु’को नाटकमा काम गर्ने अफर गर्नुभयो । । रस्साको जारविरुद्धको रिभोलुसनमा क्रान्तिकारी कविको भूमिकामा खेल्नुपर्यो भन्दै अफर गर्नुभयो । शुरूमा त मैले नाइँ म खेल्दिनँ भनेको थिएँ ।

तर, पछि नाटकको विषयवस्तुले मलाई तान्यो । अनि नाटक खेलें । नाटक खेल्दा रमाइलो हुँदो रहेछ ।

अनि त्यसपछि सिके लालको ‘सपनाको साविती’ नाटकमा पनि अभिनय गरें । फेरि बीचमा ग्याप भयो । तर, २०१५ मा दुईवटा नाटक गरें– सान्दाजुको महाभार र मकैको अर्कै खेती ।

मैले नाटकमा अभिनय गरेको देखेपछि कतिपय मान्छेले मलाई, ‘लेख्नेपढ्ने मान्छे के नाटक खेलिरहेको’ समेत भन्थे । खासमा नाटकले मलाई कर्थासिसको काम गर्छ ।

हामी सबै ह्युमन बिङले इमानदारीपूर्वक भन्ने हो भने हामी आफूलाई नै सबैभन्दा धेरै प्रेम गर्छौं । हामी आफूलाई जति प्रेम गर्छौं, त्यति अरुलाई गर्दैनौं ।

हामी आत्मप्रेमको जालोमा फसेका हुँदा रहेछौं । आत्मप्रेमको जेलबाट निस्कनै नसक्ने गरी फसेका हुने रहेछौं हामी ।

आफ्नै जीवनको चिन्ता । भविष्यको डर । इच्छा, आकांक्षामा डुबेका हुन्छौं हामी । ‘म’ ‘म’ भन्दै मान्छे रुमल्लिएको हुन्छ । नाटकको त्यो डेढ घण्टे अवधिमा ‘म’ ‘म’ हुन्न क्या ! म अरु नै केही भएको हुन्छ । भन्नुको मतलब म नाटक गर्दा आफूलाई भुल्छु । ‘म’ ‘म’ बाट बाहिर निस्केको हुन्छु । यसैले मलाई कथार्सिस दिन्छ । आनन्द दिन्छ ।

मान्छेहरू ह्याप्पिनेसको पछाडि दौडिरहेका छन् । यो ह्याप्पिनेस भन्ने ‘जिनिस’ टुक्रा–टुक्रा गर्दै बटुल्ने हो कि सगोलमा ‘डल्लै’ भेटिने हो ?

दिनको २४सै घण्टा सधैं ह्याप्पी नै भइरहने त कसैको पनि हुँदैन । ह्याप्पिनेसका मोमेन्टहरू आउँछन् ससना मोमेन्टहरू । जस्तो म कहिलेकाहीँ मोटरसाइकल लिएर नागार्जुन जान्छु । चरा, रुख हेर्छु फर्किन्छु । त्यो दिनको मेरो ह्याप्पिनेस हो त्यो । गर्मी भइरहेको छ चिसो पानी खायो भने पनि ह्याप्पि भइन्छ ।

ठूलो कुरामा, विषयमा ह्याप्पिनेस खोज्नेभन्दा पनि स–सानो कुरामा ह्याप्पि हुने हो ।

आत्मावादीहरू भन्छन्, ‘ह्याप्पिनेस आफूभित्र नै खोज्नुपर्छ ।’ भौतिकवादीहरू भन्छन्, ‘ह्याप्पिनेस बाह्य वस्तुले दिन्छ ।’ अनि यी घनचक्कर बाबा कता खोज्छन् त ह्याप्पी, कता भेट्टाउँछन् ह्याप्पी ? सोधें ।

यो भित्र र बाहिर भन्ने कुरा जोडिन्छन् । आन्तरिक जगत र बाह्य जगतलाई छुट्याउने विभाजनको रेखा छैन । यो कुरा हंस उपन्यासमा पनि छ । बाहिरको सागरमा डुब्ने कि मन सरोवरमा डुब्ने ? जस्ता कुरा हंस उपन्यासमा पनि छन् ।

हालसालै उप्रेतीले सामाजिक सञ्जालमा सार्वजनिक गरेको हंसको अंश तपाईंले पनि पढ्नुभएको होला । सार्वजनिक भएको हंसको अंशअनुसार हंसमा माओवादी युद्धको कथा छ कि जस्तो पनि लाग्छ । तर, उप्रेती भन्छन्, ‘यसमा आन्तरिक जगत छ, बाह्य जगत छ ।’ खासमा के कुरा छ उपन्यासमा ?

उनी भन्छन्ः

युद्धको कुरा त एकदमै मार्जिनल कुरा हो । यसमा अन्य कुरा पनि छन् ।

(संवादको बीचमै अर्चना थापाको प्रवेश भयो । अर्चना थापा लेखिकासँगै प्रकाशक पनि हुन् । उप्रेतीका यसअगाडि सबै किताब थापाको प्रकाशन गृह अक्षर क्रियशनबाटै प्रकाशित भएका थिए । थापा र उप्रेती दम्पती पनि हुन् । तर, यसपटक उप्रेतीको उपन्यास आफ्नै घरको प्राकाशन गृहबाहिर पुगेको छ ।)

थापाको प्रवेशसँगै मैले सोधिहालें, ‘घरको प्रकाशनका लागि गृह छाडेर बाहिरको प्रकाशक किन रोज्नुभएको ?

‘यस विषयमा अर्चनाले नै भन्छिन्,’ उप्रेतीले जवाफको जिम्मा थापालाई दिए ।

अर्चना थापाः कहाँबाट किताब छाप्ने भन्ने लेखकको स्वतन्त्रता हो । किताब निस्केपछि बढीभन्दा बढी पाठकले पढ्नुपर्छ । तर, मेरा लागि बजारभन्दा पनि किताब महत्त्वपूर्ण हो । (यो भन्नु पोलिटिकल्ली इन्करेक्ट हुन्छ, किनभने कम पाठककहाँ पुग्यो भने लेखकलाई घाटा लाग्छ) त्यसैले लेखकलाई बजार नै चाहिन्छ ।

तर, बजारमा धेरै कुरा जोडिएका हुन्छन् । त्यहाँ मनोपोली पनि हुन्छ । बजारसम्म पुग्न कहीँ न कहीँ सहमति गरेर जानुपर्छ । यसरी सहमति गर्ने मामिलामा म कमजोर छु । यसअगाडि मैले सञ्जीव सरका तीनवटा किताब निकालिसकें पनि । मलाई लाग्छ, मैले मेरो कर्तव्य पूरा गरें ।

सञ्जीव सर अझ विश्व रूपमा जान सक्नुहुन्छ भने त उहाँको इच्छा हो । सबैभन्दा पहिले मेरो खुशी कृति हो । अरु प्रकाशन गृहका पुस्तकमाथि टिप्पणी गर्ने । समीक्षा लेख्ने म एक्लो प्रकाशक हुँ । त्यसैले सञ्जीव सरले जहाँबाट किताब निकाले पनि म खुशी छु । आफ्नो प्रकाशक छान्न लेखक स्वतन्त्र छ ।

थापाकै कुरामा सहमति जानाउँदै सञ्जीव बोल्न थालेः

अर्चनाले अक्षर क्रिएसन खोलेपछि म पनि मेरो तर्फबाट सपोर्ट गर्न चाहन्थें । त्यसपछि घनचक्कर, सिद्धान्तका कुरा र मकैको अर्कै खेती अक्षर क्रिएसनबाटै छापियो । मेरो किताब निस्कँदा उनी लेखक थिइनन् प्रकाशक मात्रै थिइन् ।

पछि कठपुतला कथा संग्रह आएपछि उनी लेखक भइन् । अनि मलाई लाग्यो, अब उनी लेखनमा बढी केन्द्रित हुनुपर्छ । प्रकाशन पनि गर्नुपर्छ तर, अलिक कम ।

एउटै घरमा लेखक–प्रकाशक हुनुहुन्छ । तैपनि बाहिरको प्रकाशन गृह किन छान्नुपरेको त ?

यस्तो शंकाले बुक प्रवद्र्धनमा काम गर्यो भने राम्रो ।’ अर्चना थापा हाँस्दै भन्छिन्, ‘बजारमा यस्तो शंका हुन्छ भन्ने मलाई थाहा थियो । तर, मलाई के लाग्छ भने कसैले पनि लेखक नमारोस् । लेखकले ठाउँ पाउनुपर्छ । बजारले नाम चलेका लेखकलाई तान्छ । जुन लेखकलाई प्रकाशकले नाइँ भन्छ, मैले तिनलाई ठाउँ दिने प्रयास गर्छु । फेरि सञ्जीव सरको किताब त जसले पनि छाप्छ नि, हैन र ?

अर्चना थापा यति भनेर गइन् ।

सञ्जीव उप्रेती र म फेरि गफिन थाल्यौं । हामी हंस उपन्यासकै कुराकानी गर्दै थियौं । छुटेको प्रसंग जोड्दै मैले सोधें, यो उपन्यास बाह्य परिववेशसँग बढी जोडिन्छ कि नेपाली ?

हंस उपन्यास प्रत्यक्ष अप्रत्यक्ष नेपाली परिवेशमा जोडिएकै छ । यसमा मानवको, चराको कथा छ । यी दुई कथा जोडिएका छन् । यसमा माइग्रेशन र पर्यावरणको कुरा पनि जोडिएर आएको छ ।

विश्वविद्यालयमा सञ्जीव उप्रेती सिद्धान्त पढाउँथे । त्यसैले उनका फिक्सन बुझ्न पनि सिद्धान्तको आँखाले हेर्नुपर्छ भनिन्छ । घनचक्कर उपन्यास यस्तै कारणले चर्चामा आएको थियो । हंस बुझ्न पनि सिद्धान्त नै बुझेको हुनुपर्ने त होइन कतै ?

यस्तो विल्कुल हुँदैन । घनचक्करभन्दा यसको भाषा र विषय दुवै पृथक छ । प्रस्तुति पनि पृथक् नै छ ।

अर्को कुरा, घनचक्कर मेरो पहिलो उपन्यास थियो । अहिले ममा केही परिवर्तन भए । मैले धेरै कुरा सिकिसकेको पनि त छु ।
उपन्यासका विभिन्न लेयर (तह) हुन्छन् । कुन लेयर बुझ्ने र कुन पढ्ने भन्ने कुरा पाठकमा पनि भर पर्छ । कुनै पाठक उपन्यासको माथिल्लो लेयरमै रमाउन सक्छन् । कुनै पाठक अलिक डिप गएर पनि रमाउन सक्छन् ।

मलाई त्यो लेयर्ड खालको राटिङ मन पर्छ । फ्ल्याट खालको लेखनमा भाषा सलल बगेको हुन्छ । यस्तो लेखन पढ्न जति नै मजा आए पनि म दोहोर्याएर पढ्दिनँ । यस्तो लेखन मलाई सिधा हाइवेमा हिँडेजस्तो लाग्छ । त्यसैले म यस्तो लेखनीमा इन्जोइ गर्दिनँ ।

पहिलो किताब घनचक्कर भाषाको हिसाबले कठिन थियो । त्यो मेरो कमजोरी पनि हो । म अंग्रेजी साहित्यबाट आएको कारणले पनि घनचक्कर अलिक गाह्रो भएको हो । अहिले भने सुधार भएको छ ।

यो उपन्यासमा पनि विभिन्न लेयर छन् । तर, पनि उपन्यासको माथिल्लो लेयर भने सलल बग्छ । अब भित्री लेयर पढ्ने, मनन गर्ने कुरा पाठकमा भर पर्छ ।

मानिस सैद्धान्तिक प्राणी हो । उप्रेतीले सिद्धान्तको कुरा किताबको भूमिकामै लेखेका छन् । साहित्य वा लेखनीलाई कथाको रूपमा मात्रै बुझ्ने/पढ्ने कि सिद्धान्तको चश्मा लगाएर हेर्ने भन्ने विषय छान्नुपर्दा म अन्योलमा पर्छु । त्यसैले सिद्धान्तका सिद्धहस्तीलाई सोधिहालौं, ‘टेक्स्ट मात्रै पढ्ने कि टेक्सलाई सिद्धान्तको चश्माले हेर्ने ?’

सिद्धान्तलाई हामीले कसरी बुझ्छौं भन्ने कुरा पनि महत्वपूर्ण हो । माक्र्सवाद, जेण्डर स्टडिज मात्रै सिद्धान्त होइन । गाउँका किसानका पनि आफ्नै सिद्धान्त हुन्छन् । जस्तो कि ‘कर्म गर फलको आश नगर’ भन्ने लाइन पनि सिद्धान्त हो । हरेक मान्छे कतै न कतै सिद्धान्तसँग जोडिएको हुन्छ । त्यसैले त मान्छे सैद्धान्तिक प्राणी हो ।

मान्छेको दैनिक जीवन भोगाइ र बचाइलाई नियाल्ने हो भने त्यो पनि सिद्धान्त बन्छ । पाठकको जीवन भोगाइ, अनुभवले पनि पाठकले टेक्स्ट पढ्ने विषयमा सिद्धान्त बनाएको हुन्छ ।

टेक्स्टमा लेयरको कुरा पनि महत्त्वपूर्ण हो । कुनै पनि टेक्स्ट सरर पढ्दा एउटा लेयरमा बुझिन्छ । त्यसपछि अलकति घोरिएर पढ्यो भने अरु विम्ब प्रतीक फेला पर्न थाल्छन् । अरु डायमन्सन देखिन थाल्छन् ।

साहित्यमा मात्रै होइन, कलामा, संगीतमा पनि यस्तै हुन्छ ।

लेखकले आफ्नो लेखनमा सचेत भएर लेयर (तह) सृजना गरेको हुन्छ कि लेख्दै जाँदा सृजना हुने हो ? अथवा पाठकले आफ्नो विवेकले तह छुट्याउने हो ?

हरेक लेखकको आ–आफ्नो स्टाइल हुन्छ । मैले शुरूमा कथावस्तु बनाउँछु । पहिलो ड्राफ्ट सरसर्ती लेख्छु ।

सरसर्ती लेख्दा पनि लेखकका जीवनका अनुभूति र उसको उमेर, अध्ययनले प्रभाव पार्छ । फेरि लेख्नुअगाडि आफूले लेख्ने विषयमा लेखकले कति अनुसन्धान, अध्ययन गरेको छ भन्ने कुराले पनि प्रभाव पार्छ ।

यो उपन्यास लेख्दा मैले हाँस तथा चराको बारेमा रिसर्च गरें । चराले के खान्छ ? कुन चरा कहाँ गएर बस्छ ? कुन चरा कतिखेर कराउँछ ? जस्ता विषयमा धेरै नै अनुसन्धान गरें । त्यसैले लेयर भनेको लेखकको अध्ययन र रिसर्चले सृजना गर्ने हो । लेयर सचेत भएर क्रिएट गर्नेभन्दा पनि आफैं सृजना हुने कुरा हो ।

टेक्स्टमा लेयर त टेक्स्ट रिभिजन प्रक्रियाको दौरानमा पनि सृजना हुन्छन् । नेपालमा धेरैजसो लेखक पहिलो ड्राफ्ट लेखेपछि ९० प्रतिशत काम सकियो भन्छन् । म भने पहिलो ड्राफ्ट लेखेपछि १० प्रतिशत काम सकियो भन्छु ।

लेखकको उमेर, अनुभव र अध्ययनले लेखनमा प्रभाव पारेजस्तै पाठकको उमेर, अनुभव र अध्ययनले उसको पठनमा प्रभाव पार्छ कि पार्दैन ?

शतप्रतिशत प्रभाव पार्छ । अर्नेस्ट हेमिङ वेको ‘ओल्ड म्यान इन द सी’ किताब सानोमा पढ्दा सरर कथा बुझें । अहिले फेरि अर्कै तरिकाले बुझें । ३५ वर्षको उमेरमा अर्कै तरिकाले बुझें ।

पठनलाई मेरो जीवनका अनुभवले प्रभाव पार्छ । म कस्ताकस्ता अनुभव र भोगाइबाट गुज्रिएँ भन्ने कुराले पनि प्रभाव पार्छ ।

समयक्रमसँगै जीवनले पनि आफूलाई परिवर्तन गर्दै ल्याउँछ । यसले पनि पठनमा प्रभाव पार्छ ।

मान्छेले आफूलाई रिभाइज गर्न छाड्यो भने मान्छे परिवर्तन हुँदैन । तर, मलाई लाग्छ, मान्छे परिवर्तन हुँदै जानुपर्छ । आफूले बुझेको सत्य । आफूले समातेको सत्यलाई बारम्बार दोहोर्याएर जाँच्नुपर्छ । यसो गर्दा मान्छे परिवर्तन हुँदै जान्छ र जीवनमा नयाँनयाँ अनुभवसँग सात्क्षात्कार हुन पाइन्छ । अनि यसरी नयाँ अनुभवको लेन्सबाट नयाँ मिनिङ पनि फेला पर्छन् ।

हालै शिलापत्रले गरेको कुराकानीमा नारायण ढकालले पनि आफूलाई बारम्बार परिवर्तन गरिरहेको कुरा सुनाएका थिए । उनले ‘सठिया’ (६० वर्ष पार गरेको) उमेरमा पुगेका धेरै मान्छेले आफूलाई परिवर्तन नगरेकै कारण मान्छेले आफ्नो समयको मात्रै गुणगान गाउने गरेको सुनाएका थिए । तपाईं (सञ्जीव) पनि आफूलाई रिभाइजन गरिराख्नुहुन्छ, हैन त ?

हो । आफूलाई रिभाइज नगर्नु एकदमै खतरनाक कुरा हो । ढकालले भनेजस्तो म सठिया हुन अझै ४ वर्ष बाँकी छ ।

रमाइलो कुरा, अस्ति भर्खरै सार्वजनिक भएको अमर न्यौपानेको किताब ‘गुलाबी उमेर’मा पनि उमेरलाई गुलाबी, मखमली, वैजनी, अस्मानी जस्ता रङमा बाँडिएको छ । त्यसैले पनि उमेर जीवनको महत्त्वपूर्ण कुरा हो ।

जेजस्तो भए पनि मान्छेले आफूलाई स्टिल हुन दिनु हुँदैन ।

संयुक्त राज्य अमेरिकामा विद्यावारधि गर्दा म र अर्चना सँगै थियौं । त्यहाँको सबैभन्दा सस्तो ठाउँमा बस्थ्यौं । हामी बस्नेनजिकै एट्लान्टिक महासागर थियो, त्यसैको छेउमा ओल्ड हाउस थियो । त्यहाँ ८१ वर्ष पुगेका एक जना वृद्ध थिए । हाउसका अन्य वृद्ध तनावमा हुँदा ती ८१ वर्षीय वृद्ध भने सधैं एक्टिभ र तनावमुक्त हुन्थे । उनी हरेक दिन नयाँनयाँ कुरा सिक्न खोज्थे । उनी ८१ वर्षको उमेरमा स्पेनिश भाषा सिकिरहेका थिए ।

त्यही भएर आफूलाई परिवर्तन गरिरहन, आफूलाई पुनः परिभाषित गरिरहन मान्छेले जुनसुकै उमेरमा पनि तयार हुनुपर्छ ।

हाम्रो परिवेश र संगतको सर्कल साँघुरो हुन्छ । हामी धेरैजसो मान्छे त्यही साँघुरो वृत्तमै जीवन व्यतित गर्छौं । आफ्नो सर्कल बढाउन, आफूलाई अपडेट गरिरहन, युवा पुस्तासँग भेट्ने, नयाँ लेखकसँग संगत गर्ने, के गर्नुहुन्छ ?

पारिवारिक कामले गर्दा गएको ३ वर्षयता युवा भेट्न कम भयो । २५ वर्ष त मैले युवाहरूलाई पढाएँ पनि । उनीहरूबाट धेरै कुरा सिकें पनि ।

अहिले त छोरीहरूबाट धेरै कुरा सिक्छु । मेरो फेसबुक छोरीले नै खोलेका हुन् । इन्स्टाग्राम, नेटफिलक्स, टिव्टर सबै उनीहरूबाटै सिकेको हो । आफूलाई अपडेटेड राख्न इन्टरनेट प्रयोग गर्छु । इन्टरनेटकै माध्यमबाट मैले नयाँ रुचि फेला पारेको छु ।

यो बुढेसकालमा कस्तो रुचि ?

कस्मोलोजी र फ्युचोरोलोजी । कस्मोलोजीले संसारको शुरुवात, ब्ल्याक होल, डार्क म्याटर, एन्टिम्याटरका विषयमा सिकाउँछ । म घरमै बसेर यस विषयमा अपडेट हुन्छु । यसमा विज्ञ हुन होइन, रमाइलो र खुशीका लागि ।

पछिल्लो समय साहित्यमा सिमान्तकृत साहित्य, आञ्चलिक साहित्य लेखिनुपर्छ भन्ने आवाज दह्रो भएको छ । आफ्ना कथा लेख्नका लागि विश्वभरका सिद्धान्त, दर्शन र साहित्य पढ्नु हुँदै भन्ने मान्यता पनि विस्तारित हुँदै छ । हामीले आफ्ना कुरा नलेखेर उनीहरूका मात्रै पढेर आफूमा हीनताबोध उत्पन्न भयो भन्ने पनि छ । त्यसो भए के उनीहरूका कुरा नपढ्ने ? नपढेर हामी कमजोर हुन्छौं कि बलियो ?

आफ्नो कथा लेख्नैपर्छ । आफ्नो कथा आफूले नलेखे अरु कसले लेख्छ ? सिमान्तकृत वर्गले झन् लेख्नुपर्छ । आफ्ना कथा लेखिरहँदा विश्व साहित्य, पश्चिमा साहित्य महान् हो, हाम्रो केही होइन भन्ने भावना त्याग्नैपर्छ ।

तर, अरुको पनि पढनुपर्छ है !

पढ्ने र लेख्ने कुरा त जोडिएका छन् । केही पढ्दिनँ लेख्छु मात्रै भनेर पनि हुँदैन ।

पश्चिमा दर्शन, साहित्यप्रति एक थरीले आक्रोश पनि व्यक्त गर्छन् नि त ?

पश्चिमालाई महान् हो भन्नु त गलत हो नै, फेरि उनीहरूलाई गाली गर्नु पनि गलत हो । पश्चिम महान् हो भन्नु भनेको औपनिवेशवादलाई मान्नु हो । औपनिवेशवाद संसारभर फैलिँदै जाँदा पुँजीवादी आधुनिकता पनि संसारभर फैलिँदै गयो । आधुनिकताको ब्लू प्रिन्ट फिल हुन थाल्यो । त्यसैका आधारमा आफूलाई नीच र उनीहरूलाई महान् भन्नु गलत हो । तर, उनीहरूको केही पढ्नै हुँदैन, त्यो पढ्यो भने त हामी पुँजीवादको दलाल नै हुन पुग्छौं भन्नु गलत हो ।

आजभोलि नेपालमा ज्ञान निर्माणको विषयमा बहस चलिरहेको छ । ज्ञान निर्माणको प्रक्रिया भएन । भएको प्रक्रिया पनि व्यवस्थित भएन । विश्वविद्यालय सक्रिय भएन भन्ने गुनासो/चिन्ता सुनिन्छ । तपाईं विश्वविद्यालयमै पढाउनुभएको मान्छे, के लाग्छ ?

ज्ञान निर्माण गर्नुपर्छ भन्ने चेतना हाम्रो शासकलाई छैन । माथिल्लो तहका मान्छेमा ज्ञान निर्माणको चेतना छँदै छैन ।

टीयूले ज्ञान निर्माण गर्नेभन्दा पनि प्राविधिक मान्छे मात्रै उत्पादन गर्यो । जाँच पास गर्ने मेसिन उत्पादन गर्यो । ज्ञान निर्माण गर्नमा युनिभर्सिटीले काम गरेको छैन । युनिभर्सिटीबाहिरका सोसल साइन्ट वहाँ, मार्टिन चौतारीले यस क्षेत्रमा थोरै भए पनि काम गरेका छन् । युनिर्भर्सिटीमा मैले ‘नेप्लिज स्टडिज’ कोर्स बनाउँदा मार्टिन चौतारीको अनुसन्धानले धेरै सहयोग गरेको थियो ।

तर, यो पर्याप्त छैन । ज्ञान निर्माणको विषयमा फण्ड पनि अभाव छ । मार्टिन चौतारीका प्रत्युष वन्तजीले त्यसै भन्नुभएको होइन, ‘यहाँ फण्ड गर्न कोही तयार छैन ।’ फण्ड सहयोग नभई कसरी रिसर्च गर्ने ?

त्रिभुवन विश्वविद्यलायबाट रिटायर्ड हुँदा तपाईंले कान्तिपुरमा दिनुभएको अन्तरवार्तामा रिटायर्ड लाइफमा गर्ने कामको सूची बनाउनुभएको थियो । अहिले रिटायर्ड लाइफ तपाईंले भनेजस्तै भयो कि हुन बाँकी नै छ ?

म आफैंलाई पुनः परिभाषित गर्ने प्रयासमा लागेको छु । नयाँ रुचि खोज्ने प्रयास गरिरहेको छु । चराहरू फलो गरिरहेको छु । रुख पनि पढिरहेको छु । र, म प्रयास गरिरहेको छु आफैंलाई एक्सप्लोर गर्न ।

हालसालै तपाईंले सामाजिक संरचनाले हुने लाभको विषयमा रहेर संरचनागत लाभांश शीर्षकमा लेख लेख्नुभयो । तर पनि रिटायर्ड भएपछि तपाईंका लेखनी कम पढ्न पाइए । किन ?

आजकाल त केही गाह्रो भयो । संरचनागत लाभांशको कुरा म इलामको साहित्य सम्मेलनमा पनि गर्छु । (इलाममा असोज ३ र ४ गते साहित्य सम्मेलन हुँदैछ ।)

अलिक कम लेख्नु, मिडियामा नदेखिनु मेरो कमजोरी पनि होला । म आफैंमा रमाउने मान्छे भएकाले पनि यस्तो भएको हो । मलाई लेख्न पनि कसै न कसैले झकझक्याइरहनुपर्छ ।

(यति भनिरहँदा उप्रेती आफ्नो मौलिक आदतअनुसार नुडल्स शैलीका कपालमा औंला घुमाउँदै थिए ।)

प्रकाशित मिति: शनिबार, भदौ २८, २०७६ २०:३४