इतिहास ब्युँझाउने ‘डिल्लीबजारको लप्टनको होटल’

A+ A A-

बुधबार मध्यान्ह, सांस्कृतिक संस्थानको हल । डिल्लिबजार स्थित संघको पहिलो तलाको हल भरिभराउ छ । औपचारिक कार्यक्रमको पर्खाइमा रहेका सबै पाहुनालाई छक्कपार्दै अर्थ राजनीतिक विश्लेषक हरि रोकाले पुरानो पुस्ताले इतिहास लेख्नुपर्ने आग्रह गरे ।

रोकाले आफूसँगै मञ्चमा रहेका, संस्कृतिविद् सत्यमोहन जोशी, पूर्व राजदुत तथा सासद कमल कोइराला, पूर्व मन्त्री शान्ता मानवी, पत्रकार भैरव रिसाल, नेपाली कांग्रेसका नेता तथा पूर्व सांसद सागर शमसेर जबरालाई आफना अनुभव र भोगाइको कथा लेखेर नेपाली इतिहास लेखनमा सघाउन आग्रह गरे ।

इतिहासको अध्ययनपछि मात्रै मान्छेले आफ्नो धरातलको जनकारी पाउने तर्क दिदै रोकाले भने, ‘छलफल, भेटघाटका कतिपय केन्द्र हुन्छन् । ती केन्द्रले मान्छेलाई संस्कार, संस्कृति र इतिहास सिकाउछन् । यस्ता छलफलले मान्छेलाई आफ्नो धरातलको पनि ज्ञान दिन्छन् । त्यसैले अब यस्ता विषयमा लेखिनुपर्छ ।’

वयोवृद्ध राजनीतिज्ञ, कुटनीतिज्ञ तथा पत्रकार एकै थलोमा भेट हुने मेसो जुराएको थियो ‘डिल्लीबजारको लप्टनको होटल’ किताबले । कम्युनिष्ट पार्टीका पुराना सदस्य अरविन्द रिमालले लेखेको पुस्तक विमोचनमा उपस्थित वृृद्ध बौद्धिक वर्ग नेपाली इतिहास लेखन र पढनप्रति गम्भीर बने ।

रोकाले आफ्नो इतिहास अध्ययन अनुभव सुनाउँदै नेपाली राजनीतिक इतिहासका सबै आयाम नलेखिएकोप्रति चिन्ता व्यक्त गरे । नेपालका राजनीतिक परिवर्तनका सबै आन्दोलन काठमाडौंमा भएपनि राजनीतिक परिवर्तनमा काठमाडौंको भूमिकाको इतिहास नलेखिएको प्रति उनले गुनासो पनि गरे ।

काठमाडौंलाई लामो समयदेखि चिनेका, राजनीतिक परिवर्तनमा सामेल भएका वृद्ध बौद्धिकलाई रोकाले काठमाडौंको भूमिकाको विषयमा पनि इतिहास लेख्न आग्रह गरे । इतिहास पात्रको मात्र होईन । समाज, संस्कृति, राजनीति, अर्थशाश्त्र, भुगोल जस्ता सबै विषय समेटेर नेपाली इतिहास लेख्नुपर्ने आवश्यकता रोकाले औल्याए ।

रोकापछि बोल्ने पालो पाएका नेपाली कांग्रेका पूर्व केन्द्रीय सदस्य सागर शमसेर जबराले इतिहासका केही रोचक तथ्य कोट्याए । जबराले अंग्रेजी भाषामा ‘सिहदरबार राईज एण्ड फल अफ राणा रिजिम’ पुस्तक लेखेका छन् । नयाँ पुस्ताले नेपाली पढ्न र बुझ्न छाडेको देखेरै आफूले अंग्रेजी भाषामा इतिहास लेख्नुपरेको बाध्यता पनि राणाले सुनाए ।

इतिहास अध्ययन र बुझाईमा नयाँ पुस्ता कमजोर भएको उनको आरोप थियो । उनले भने, ‘नेपाली कांग्रेसमा केही केटाहरु जपी कोइराला र बीपी कोइरालाबीच समेत फरक छुट्याउन सक्दैनन् । यो इतिहासको न्यून ज्ञानको संकेत हो ।’

नयाँ पुस्ता इतिहासबाट बिमुख भएको तर्क दिदै जबराले चिन्ता समेत व्यत्त गरे । उनले भने, ‘अहिले इतिहासमाथि अवहेलना भएको छ । नयाँ पुस्ता इतिहासबाट बिमुख छ । विश्वविद्यालयमा इतिहास पढ्ने ४÷८ जना मात्रै हुन्छन् । हामीले इतिहास नै जानेनौ भने, नेशनको बारेमा नेश्नालिज्मको बारेमा के जानौला र ?’ जबरा अगाडि भन्छन, ‘मलाई डर लाग्न थालेको छ ।’

इतिहासको अध्ययन कमजोर भएको चिन्ता व्यक्त गरिरहँदा जबरा नेपाली कांग्रसको इतिहास सुनाउन थाले । ‘काठमाडौंमा भएका आन्दोलनमा कांग्रेसको खासै योगदान छैन । कांग्रेसको मोरल सर्पोट थियो । अप्रत्यक्ष सहयोग थियो । कांग्रेशको प्रत्यक्ष सहभागिता नभएपनि काठमाडौंमा आन्दोलन उठ्यो ।’

२००७ सालको आन्दोलनमा कांग्रेसले प्रत्यक्ष सहभागिता नजनाएकै कारण त्यसपछिका धेरै निर्वाचनमा कांग्रेसले काठमाडौंबाट चुनाव नजितेको तर्क जबराको छ । उनी भन्छन, ‘इतिहास पल्टाएर हेर्यौ भने, नेपाली कांग्रेसले उपत्यका भित्र निकै कम सिट जितेको छ । पछि २०१५ सालको चुनावमा पनि २ वटा मात्रै जित्यो । अहिले धेरैपछि मात्रै उपत्यकामा कांग्रेशले जित्न थालेको हो ।’

२०१८ सालमा भरतपुरको मालपोतमा जगत जंग शाहलाई गोली ठोकेर मारिएको हो

नेपाली कांग्रेसले उपत्यकामा ज्यादती गरेको पनि उनले सुनाए । नेपाली कांग्रेसलाई धेरैपछिसम्म पनि उपत्यकावासीले घृणा गर्ने गरेको राणा सुनाउँछन । उनी भन्छन, ‘नढाँटी भन्दा अन्याय गर्ने नेपाली कांग्रेस नै हो । कांग्रेसको अन्यायको विरोधमा नै गोर्खा परिषद् भन्ने पार्टी खुलेको हो । उपत्यकालाई कांग्रेसबाट संरक्षण गर्न नै परिषद खोलिएको थियो ।’

नेपाली कांग्रेसलाई उपत्यकावासीले घृणा गर्नुको एउटा कारण यसरी सुनाउँछन जबरा, ‘त्यतिखेर भन्सार कार्यालय ललितपुरको चापागाउँमा थियो । धेरैजना त्यहीबाट उपत्यका पस्थे । त्यहाँबाट उपत्यका पस्नेलाई त्यहाँका हाकिम/ठालुले खुबै दुःख दिन्थे । ती कांग्रेसकै मान्छे थिए । त्यसैले पनि त्यतिखेर मान्छेहरु कांग्रेस कार्यकर्ता गाउँतिर गयो भने, कुखुरा भित्र राख चोर आयो भन्थे ।’

राजा महेन्द्रलाई राष्ट्रवादी दृष्टिले हेर्ने गरिएपनि महेन्द्रले ठूलो अन्याय गरेको जबराको ठहर छ । महेन्द्र क्रुर राजा भएको बताउँछन जबरा । महेन्द्रको क्रुरता पुष्टि गर्न उनले ऋषिकेश शाहको पुस्तक पढ्नुपर्ने पनि सुझाए । राजा महेन्द्रले नाट्यसम्राट बालकृष्ण समका ज्वाई जगतजंग शाहलाई टाउको काटेर मारेको कुरा ऋषिकेश शाहले आफ्नो पुस्तकमा लेखेको तथ्य सुनाए जबराले ।

जगतजंगलाई टाउको काटेर नमारेको भन्दै दर्शकदिर्घाबाट कोही बोल्यो । ‘२०१८ सालमा भरतपुरको मालपोतमा जगत जंग शाहलाई गोली ठोकेर मारिएको हो ।’

पुस्तक विमोचन कार्यक्रम छलफलमा परिणत भयो । मञ्चको छेउमा बसेका हरि रोका बोले, ‘मैले अनुसन्धान गरे अनुसार । कोही ठूलै व्यक्ति चितवनमा पक्राउ परेका थिए । तत्कालिन अञ्चलाधिश कार्यालयको आँगनमा पक्राउ परेका व्यक्तिको जिउ गाढेर टाउको मात्रै बाहिर निकालियो । र, टाउकोमा लात्ता हानेर मारियो । तर, त्यसरी मारिने व्यक्ति को हुन भन्ने अझैसम्म खुलेको छैन ।’

रोकापछि सांस्कृतिक संघका अध्यक्ष गोविन्द पन्त बोले । उनी भन्न थाले, ‘कनक शमशेर राणा मेजरले मलाई भने अनुसार जगतजंगलाई नेपाल भारत सीमा क्षेत्रमा समातिएको हो । समातेपछि के गरियो भनेर मैले मेजरलाई सोध्दा उनले, ‘हामीले उहाँ(जगतजंग)लाई गुड बाई गर्यौँ,’ भने ।

इतिहासको विमर्शमा जुटेका वृद्ध वौद्धिक छलफलमा रमाए । वरिष्ठ पत्रकार भैरव रिसालले नयाँ पुस्ताले भन्दा आफ्नो पुस्ताले ठूलो गल्ती गरेको सुनाए ।

नयाँ पुस्ता इतिहास नभएर टुहुरो भएको सुनाउँदै उनले भने, ‘हामी नयाँ पुस्ता बिग्रयो भन्छौ । तर, नयाँ पुस्तालाई हामीले बिगार्यौ । नयाँ पुस्ताले पढ्न पाउनेगरी इतिहास, भुगोल हामीले लेखेनौ । हामीले इतिहास आफ्नो स्मृतिमा मात्रै राख्यौ ।’

इतिहासका सुक्ष्म विषयमा आफूहरुले ध्यान नदिएर गल्ति गरेको स्विकार्दै उनले सिहँदरबारको कथा सुनाए । ‘सिँहदरबारको नाम कसरी सिँहदरबार रह्यो भन्ने बारेमा पुरुषोत्तम शमसेरले आफ्नो किताबमा लेखेका छन् ।

किताब अनुसार चन्द्र शमसेरले दरबार बनाईसकेपछि उनकी जेठी रानी लोकभक्त लक्ष्मिदेविलाई दरबारको बार्दलिबाट पारीपट्टिको बागदरबार देखाएछन् । अनि रानीले भनिछन, ‘त्यो बागदरबार हो भने यसको नाम सिहँदरबार राख्नुपर्छ ।’

राणा र राजाका खोपीमा मात्रै सिमित रहेका रानीका बारेमा पनि लेखिनुपर्ने बताउँदै रिसाल भन्छन, ‘मलाई लाग्थ्यो त्यो बेलाको श्री ३ का रानीहरु मनोरञ्जनका पात्र मात्रै हुन । तर, चन्द्रशमशेरकी रानी हेर्दा रानीहरु मनोरञ्जनका पात्र मात्र होईनन भन्ने लाग्छ । त्यसो भए खोइ त रानी वा भित्रियाहरुको इतिहास ?’

अरविन्द रिमालले पुस्तकको नाम नै डिल्लीबजारको लफ्टनको होटल राखेका छन् । होटलसँगै चिया संस्कार पनि जोडिन आउने बताउँदै रिसाल सम्झिन्छन, ‘त्यो बेलामा १० पैसामा चिया पाईन्थ्यो । म चाहिँ १० पैसा तिरेर चिया खान सक्ने हैसियतको पनि थिइन ।’

नेपालीलाई चिया खुवाउन भन्दै सुरुको दुई/तीन महिना तिलौरी माइलाले चिया निःशुल्क दिए

उहिले काठमाडौंमा २/३ ठाउँमा मात्रै चिया पाइने बताउँदै रिसाल भन्छन, ‘पहिले काठमाडौंको सुन्धारामा तिलौरी माइलाको चिया पसल थियो । त्यहाँ तिलौरीसँग चिया पाइन्थ्यो । खासमा नेपालीमा चिया खाने संस्कार थिएन । दोस्रो विश्वयुद्धमा लडेर फर्केका सिपाहीले चिया संस्कार ल्याएका हुन् ।

नेपालीलाई चिया खुवाउन भन्दै सुरुको दुई/तीन महिना तिलौरी माइलाले चिया निःशुल्क दिए । पछि मान्छेलाई बानीपरेपछि चियाको पैसा लिन थाले । तिलौरी माईलाको चिया पसलपछि डिल्लीबजारमा लप्टनको चिया पसल खोलेको हो ।’

आफूभन्दा अगाडिको पुस्ताले देशलाई राणाबाट मुक्त गराउन लडेको र आफ्नो पुस्ताले अब नयाँ पुस्तालाई देश चिनाउन इतिहास लेखेर लड्नुपर्ने रिसालको भनाई थियो ।

इतिहासलाई समाज विज्ञानको रुपमा अथ्र्याउँदै शताब्दी पुरुष सत्यमोहोन जोशी बोल्न थाले । विश्वविद्यालय, प्रज्ञाप्रतिष्ठान जस्ता समाज विज्ञानको क्षेत्रमा काम गर्ने संस्थाले पनि नेपाली इतिहास पहिल्याउने काम नगरेकोप्रति चिन्तित देखिए शताब्दी पुरुष ।

जोशी भन्छन, ‘नेपालको राष्ट्रिय इतिहास छैन भन्ने कुरा महसुस भएको छ । युनिर्भसिटीमा यतिका वर्ष भयो इतिहास पढाएको । एकेडेमी पनि रिसर्चमा लागेको छ । तर, नेपालको इतिहास भने लेखिएकै छैन । अधुरो छ नेपाली इतिहास ।’

मेचीदेखि महाकालीसम्मको भूगोल, संस्कृति, समाज सबैको कुरा लेखिए मात्रै इतिहास पुर्ण हुने तर्क दिदैँ शताब्दी पुरुषले भने, ‘गोर्खा, भक्तपुर, काठमाडौं, सेन, राणा वा शाहको कुरा मात्रै नेपाली इतिहास होइन । मेचिदेखि महाकालीसम्मको संस्कृति, जाति, जनजातिको भाषा, भुगोल र जीवनशैली इतिहास हो ।’

समग्र नेपाल समेटिने सामुहिक र सह–अस्तित्वको इतिहास नलेखिएको प्रति शताब्दी पुरुष चिन्तित सुनिए । ‘हाम्रो दुर्भाग्य हो, हामी इतिहासबाट पीडित छाैं । इतिहासका किताव पनि छैनन र पढ्ने विद्यार्थी पनि छैनन् ।’ शताब्दी पुरुषले चिन्ता व्यक्त गरे ।

इतिहास मन्थनमा परिणत भएको विमोचन कार्यक्रमको सुरुवातमै अर्थ राजनीतिक विश्लेषक हरि रोकाले सुनौलो भविष्यप्रति संकेत गर्दै रोकाले भनेका थिए, ‘अहिले हामीकहाँ पठन संस्कुति बढ्दै छ । पढ्ने पुस्ता धेरै छन् । यति हुँदै हुँदै पनि हाम्रो ठूलो जमातले आन्दोलन, क्रान्ति र परिवर्तनतर्फ लागिरहँदा पढ्न भुलेकै हो । यसले गर्दा कहिलेकाही निराश पनि भइन्छ । तर, तपाईहरुले लेख्नुभयो भने पढ्ने पुस्ता प्रसस्तै छ । तपाईहरुको अनुभव नयाँ पुस्तालाई काम लाग्छ ।’

(२००७ सालको राजनीतिक परिवर्तन र त्यसको सेरोफेरेको काठमाडौंलाई केद्रमा राखेर अरविन्द रिमालले लेखेको ‘डिल्लीबजारको लप्टनको होटल’ किताब शिलापत्रमा श्रृखंलाबद्ध रुपमा प्रकाशित हुनेछ।)

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, भदौ २७, २०७६ ०५:३१