एआईको बढ्दो प्रयोग : कति फाइदा, कति जोखिम ?

A+ A A-

पछिल्लो समय विश्वमा प्रविधिको क्षेत्रमा एकपछि अर्को चमत्कार भइरहेको छ । मेसिनले मानिसले जस्तै विश्लेषण गर्न र स्वचालित रूपमा काम गर्न थालिसक्यो । कुनै विषयमा एउटा निबन्ध लेख भन्नासाथ निबन्ध तयार । यस्तो-यस्तो भाव भएको चित्र बनाऊ भनेर कम्प्युटरलाई आदेश दियो, चित्र हाजिर । कम्प्युटर (मेसिन) ले मानवीय भाषा (नेपाली, अङ्ग्रेजी, फ्रेञ्च, चिनियाँ आदि) पनि बुझ्न थालिसक्यो ।

कम्प्युटरको दुनियाँमा आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स (एआई) लाई नेपालीमा 'कृत्रिम बुद्धि' भनिन्छ । एआईको उदय प्रविधिको क्षेत्रमा यस्तो चमत्कार हो, जसले मानव जीवनको हरेक पक्षमा आश्चर्यजनक प्रभाव पारिराखेको छ । मेसिनले आफैँ काम गर्ने कुरा अब विज्ञान कथामा मात्र सीमित छैन ।

एआईले मानव समाजमा सकारात्मक र नकारात्मक दुवै किसिमले अभूतपूर्व रूपान्तरण ल्याउँदै छ । एआईले हाम्रो जीवन र हाम्रो काम गर्ने तरिकामा परिवर्तन ल्याउँदै छ । शिक्षा, स्वास्थ्य, यातायात, विज्ञान, कला, मनोरञ्जनलगायत हरेक क्षेत्रमा क्रान्तिकारी रूपान्तरण ल्याइराखेको छ एआईले ।

हामीले सामना गर्नुपरिराखेका जलवायु परिवर्तन, गरिबी, रोगजस्ता कतिपय जटिल समस्या समाधान गर्नसमेत एआईले मद्दत गर्न सक्ने सम्भावना देखिँदै छ । एआईको प्रयोगले दुर्गम क्षेत्रका मानिसका लागि शिक्षा, स्वास्थ्यजस्ता आधारभूत सेवाको पहुँचमा सुधार ल्याउन सकिन्छ । प्राकृतिक स्रोतको प्रभावकारी र दिगो उपयोग गर्न सघाउन सक्छ यो प्रविधिले ।

हाम्रो जीवन, हामीले काम गर्ने तरिका, विश्वसँग हामीले गर्ने अन्तर्क्रियालगायत क्षेत्रमा एआईले अभूतपूर्व परिवर्तन ल्याइराखेको छ ।

च्याटजीपीटी, गुगल बार्ड, माइक्रोसफ्ट बिङजस्ता एआई च्याटबोट एक प्रकारका आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स सफ्टवेयर हुन् । हामीले साथी वा अरू कोहीसँग कुरा गरेजस्तै लेखेर अन्तर्क्रिया गर्छन् यी सफ्टवेयरहरूले । कम्प्युटरको भाषा भनिने ० र १ मात्र होइन, यो कृत्रिम 'बुद्धिमान' मेसिनले नेपाली, अङ्ग्रेजीजस्ता प्राकृतिक भाषा पनि बुझ्छ र हामीले सोधेका प्रश्नको जवाफ तत्कालै दिन्छ । यस्ता सफ्टवेयरलाई 'भाषा मोडेल' भनिन्छ ।

एआईको प्रयोग

ग्राहक सेवा : ग्राहकका सामान्य जिज्ञासाको जवाफ दिन व्यापारिक कम्पनीहरूले च्याटजीपीटी वा अर्को कुनै च्याटबोट प्रयोग गर्न सक्छन् । उदाहरणका लागि तपाईंको कम्पनीले के-के सामान उत्पादन गर्छ र ती कहाँ पाइन्छन् भनेर ग्राहकले प्रश्न गर्दा यो सफ्टवेयरले सही जवाफ दिन सक्छ । त्यस्तै, मेरो पासवर्ड कसरी रिसेट गरूँ भनेर सोध्यो भने त्यसो गर्ने चरणबद्ध तरिकाहरू सिकाइदिन्छ ।

व्यक्तिगत सहायता : च्याटबोटलाई व्यक्तिगत सहयोगीका रूपमा पनि प्रयोग गर्न सकिन्छ । जस्तै; बैठक वा भेटघाट । 'आज यति बजे यो ठाउँमा यो विषयमा तपाईंको बैठक छ है' भनेर सम्झाउने, आफूलाई चाहिएको जानकारी खोज्नेजस्ता काममा च्याटबोटले मद्दत गर्छ ।

एआई च्याटबोटको प्रयोगले मानिसहरू एकअर्कासँग भेटेर आमने-सामने कुराकानी गर्न छोडेर च्याटबोटसँग 'च्याट' गर्न व्यस्त हुन सक्छन् । यस्तो अवस्थामा सामाजिक सम्बन्धमा ह्रास आएर समग्र समाज नै एक्ला-एक्लै बस्ने मानिसहरूको झुण्डजस्तो हुन सक्छ ।

शिक्षा : शिक्षकले विद्यार्थीहरूका लागि अन्तर्क्रियात्मक कक्षा सञ्चालन गर्न च्याटजीपीटी प्रयोग गर्न सक्छन् । उदाहरणका लागि 'नेपालको राजधानी कहाँ हो ?' भन्ने प्रश्नको जवाफमा च्याटजीपीटीले नेपालको इतिहास, संस्कृति आदि समेत जोडेर 'काठमाडौं' भनेर जवाफ दिन सक्छ ।

वित्तीय सेवा : च्याटबोटले वित्तीय सल्लाह दिन सक्छ । व्यक्तिलाई बजेट व्यवस्थापनमा मद्दत गर्न सक्छ र विभिन्न उत्पादन र सेवाका बारेमा जानकारी दिन सक्छ ।

स्वास्थ्य सेवा : च्याटबोटले स्वास्थ्यबारे आधारभूत सल्लाह दिन सक्छ । डाक्टरलाई भेट्ने समय मिलाइदिएर रोग पहिचान र उपचारमा सुधार ल्याएर, कुनै रोगको प्रकोपबारे भविष्यवाणी गरेर एआईले स्वास्थ्य सेवामा क्रान्ति ल्याउन सक्छ भन्दैछन् विशेषज्ञहरू । एआईको प्रयोग गरेर स्वास्थ्यसम्बन्धी विशाल तथ्याङ्क विश्लेषण गर्ने र डाक्टरले छुट्याउन सक्ने अनेक जटिल प्रवृत्ति पत्ता लगाउन सकिन्छ ।

Artificial Intelligence1688975299.jpg

कानुनी सेवा : च्याटबोटको प्रयोग गरेर आधारभूत कानुनी सल्लाह लिन मिल्ने प्रणाली बनाएर मानिसलाई सजिलो पार्न सकिन्छ ।

किनमेल : कुन वस्तु वा सेवा कहाँ र कति मूल्यमा पाइन्छ र कसरी किनेर ल्याउन सकिन्छलगायत प्रश्नहरूको जवाफ च्याटबोटले दिन सक्छ । व्यक्तिको किनमेल र बजारको प्रवृत्ति विश्लेषण गरेर यस्ता सफ्टवेयरले हामीलाई चाहिएका विभिन्न आवश्यक जानकारी दिन सक्छ ।

यातायात : यातायातको क्षेत्रमा एआईले कसरी क्रान्ति ल्याउँदै छ भन्ने सटिक उदाहरण चालकविहीन कारलाई लिन सकिन्छ । दुर्घटना कम गर्न, ट्राफिक प्रवाहमा सुधार ल्याउन, आफैँ गाडी हाँक्न नसक्ने व्यक्तिलाई एक ठाउँबाट अर्को ठाउँ जान स्वचालित सवारीसाधन अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण देखिएको छ ।

सामाजिक सञ्जाल : च्याटबोटले व्यापारिक कम्पनी र अन्य संघसंस्थालाई सामाजिक सञ्जाल व्यवस्थापन गर्ने, ग्राहकसँग प्रत्यक्ष संवाद गर्नेजस्ता काममा सघाउन सक्छ ।

स्वचालन : मानिसले नचलाई नचल्ने कतिपय मेसिन अहिले आफैँ चल्ने र काम गर्न सक्ने स्वचालित भैसके । उत्पादन, ग्राहक सेवाजस्ता उद्योगहरूमा स्वचालित मेसिनको बढ्दो प्रयोगले उत्पादकको दक्षता बढाउन र लागत कम गर्नसमेत मद्दत मिलिराखेको छ ।

मनोरञ्जन : एआईले भर्चुअल रियालिटी, अगमेन्टेड रियालिटीजस्ता प्रविधिको प्रयोग गरेर मनोरञ्जनको क्षेत्रमा आश्चर्यजनक रूपान्तरण ल्याएको छ ।

कला सिर्जना : हामीले कल्पना गरेजस्तै चित्र बनाइदिन्छ एआईले । तपाईं 'कलाकार' हुनै पर्दैन । रङ, क्यानभास, ब्रस चाहिँदैन कलात्मक चित्र बनाउन । बस्, कल्पना गरे पुग्यो । यस्तो-यस्तो भाव भएको चित्र बनाऊ भनेर कम्प्युटरलाई आदेश दियो, चित्र हाजिर ! कस्तो चित्र बनाउने 'प्रोम्प्ट' भनिने विवरण लेखिदिए काम तमाम ।

साइबर सुरक्षा : साइबर आक्रमण पत्ता लगाउन र रोक्न एआईको प्रयोग भइरहेको छ । एआईले नेटवर्क ट्राफिकको विश्लेषण गर्न सक्छ र त्यसको प्रवृत्ति पहिचान गरेर सुरक्षात्मक कदम चाल्न सक्छ ।

एआईले हाम्रो दैनिक जीवन, सामाजिक सम्बन्ध, काम गर्ने तरिका, व्यापार, उद्योग, रोजगारी, शिक्षा, स्वास्थ्य, यातायातलगायत हरेक क्षेत्रमा अभूतपूर्व रूपान्तरण गर्दै छ । एआईका फाइदा अनेक छन् । र, आउँदा दिनमा यो प्रविधि कुन दिशामा कसरी विकसित हुन्छ भन्ने कुराले मानव जीवनको स्वरूप निर्धारण गर्नेछ । तर, एआईका फाइदा मात्र छैनन् । एआईमा अहिले भैराखेको विकासले नै पनि यसका अनेक गम्भीर नकारात्मक प्रभाव हुन सक्छन् भनेर विशेषज्ञहरू चिन्तित छन् ।

एआईका नकारात्मक प्रभाव

रोजगारीमा ह्रास : एआईको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण सम्भावित नकारात्मक प्रभाव भनेको रोजगारीमा आउन सक्ने ह्रास हो । मानिसले गर्ने विभिन्न क्षेत्रका काम स्वचालित रूपमा मेसिनले गर्न थालेपछि कतिपय उद्योग र अन्य क्षेत्रमा मानिसको रोजगारी गुम्न सक्छ । उदाहरणका लागि, १ सय जनाले काम गरेर कुनै वस्तु उत्पादन गर्थे भने अब त्यो काम एउटा मेसिनले गरिदिन्छ । त्यो मेसिनको रेखदेख गर्ने एक जना मात्र मानिस भए पुग्यो । बाँकी ९९ जनाको जागिर चैट हुन्छ ।

हामीले कल्पना गरेजस्तै चित्र बनाइदिन्छ एआईले । तपाईं 'कलाकार' हुनै पर्दैन । रङ, क्यानभास, ब्रस चाहिँदैन कलात्मक चित्र बनाउन । बस्, कल्पना गरे पुग्यो । यस्तो-यस्तो भाव भएको चित्र बनाऊ भनेर कम्प्युटरलाई आदेश दियो, चित्र हाजिर !

प्रविधिमाथि बढ्दो निर्भरता : एआईको अर्को सम्भावित नकारात्मक प्रभाव प्रविधिमाथि बढ्दो निर्भरता हो । जे काम गर्न पनि मानिस मेसिन र च्याटबोटमा निर्भर हुँदै गएपछि मानिसको काम गर्ने सीप हराउँदै जान सक्छ ।

त्रुटिको जोखिम : मेसिन वा एआई च्याटबोटलाई निश्चित डाटा भरेर काम गर्न सक्ने बनाइएको हुन्छ । मेसिनमा राखिएको डाटा त्रुटिपूर्ण भयो भने त्यसले गर्ने काम पनि गलत हुन सक्छ । यस्तो अवस्थामा संवेदनशील विषयहरूमा गम्भीर नकारात्मक असर पर्न सक्छ ।

सुरक्षा जोखिम : एआई च्याटबोट ह्याकिङ वा अन्य सुरक्षा जोखिमको खतरामा हुन सक्छ । यस्तो अवस्थामा एआईले दिने जानकारी वा गर्ने काम गलत भैदिन सक्छ ।

भावनाको अभाव : एआई च्याटबोटले मानिससँग लेखेर कुराकानी गर्न (च्याट गर्न) र दिएको आदेश पालना गर्न सक्छ । तर, एआईमा मानिसमा हुनेजस्तो भावनात्मक लगाव भने हुँदैन ।

गोपनीयताको चिन्ता : एआई च्याटबोटले प्रयोगकर्ताको व्यक्तिगत जानकारी सङ्कलन र भण्डारण गर्छ । यसबाट व्यक्तिको गोपनीयता भङ्ग हुने र व्यक्तिलाई अनेक जोखिम आइलाग्ने हुन सक्छ ।

सामाजिक अलगाव : एआई च्याटबोटको अधिक प्रयोगले सामाजिक अलगाव बढेर मानिस-मानिसबीच हुने अन्तर्क्रियामा ह्रास आउन सक्छ । मानिसहरू एकअर्कासँग भेटेर आमने-सामने कुराकानी गर्नुको साटो च्याटबोटसँग 'च्याट' गर्न व्यस्त हुन सक्छन् । यस्तो अवस्थामा सामाजिक सम्बन्धमा ह्रास आएर समग्र समाज नै एक्ला-एक्लै बस्ने मानिसहरूको झुण्डजस्तो हुन सक्छ ।

[email protected]
(एनिमेसनमा रुचि राख्ने लेखक स्नातकका विद्यार्थी हुन् ।)

प्रकाशित मिति: सोमबार, असार २५, २०८० १६:०९