पाँच हजार मिटरभन्दा माथि जब हिउँमा साथी फस्यो

A+ A A-

फोक्सुन्डो पुग्दा लागेको थियो, अपर डोल्पा सपना सपनामै सीमित हुने भयो । तर, प्रकृतिको चाहना त्यस्तो थिएन । मौसमले तर्सायो, अत्यायो । अनि अन्त्यमा बाटो खोलिदियो ।

आज पनि बिहान हिड्न ढिला भयो । निमा लामाको होटल हिमालयनमा लगर अर्थात् फापरको रोटी र सु चिया खाएर झोला जुत्ता कस्दा ८ बजिसकेको थियो । हिड्नु अघि सम्झना क्यामेरामा उतार्नै पर्‍यो । लामा परिवारसँग फोटो खिच्दा केही समय अझै अलमल भयो । वडाध्यक्ष लामाले हिड्नु अघि हामीलाई खादा ओडाएर बिदाइ गरे । यहाँबाट हामी माथिल्लो डोल्पाको एउटा गाउँ भिजेरका लागि बाटो लाग्ने छौं । भिजेर पुगेर शे-फोक्सुन्डो गाउँपालिकाको केन्द्र साल्दाङतिर जानेछौं ।

हाम्रो झोला बोक्नका लागि उनैले स्थानीय दोर्जे लामालाई भनिदिएका थिए । दोर्जेले भारी घोडामा हालेर ल्याउने छन् । एउटा झोलामा ल्यापटप र क्यामेरा बोकेर हामी रिग्मोबाट फोक्सुन्डोतिर लाग्यौं । बाटैमा आङ्मोसँग भेट भइहाल्यो । उनले चिया पिएर जान आग्रह गरिन् । त्यो आग्रह हार्न सकिएन । हिँड्ने बेला उनले पनि खादा लगाइदिइन् ।

डबल खादा ओडेर फोक्सुन्डोको उत्तरी किनारबाट हामी पूर्वतिर लाग्यौं । हाम्रो दाहिनेतिर असरल्ल फिँजारिएको थियो फोक्सुन्डोको नीलो पानी । हाम्रो देब्रेतिर ठिङ्ग उभिएको थियो कान्जिरोवा हिमाल । हामी प्रकृतिका यी दुई अनुपम उपहारको बीचबाट पैदल यात्रा गरिहेका थियौं । मनमा कौतुहल थियो- कस्तो होला अपर डोल्पो ?

हामी एरिक भ्यालीको निर्देशनमा बनेको 'दी हिमालय क्याराभान' चलचित्रमा देखाइएको याक हिँडेको बाटो पछ्याइरहेका थियौं । सुन्दर हिमाली गाउँ रिग्मो हाम्रो पछाडि छुटिरहेको थियो । केही अगाडि बढेपछि नाक ठोक्किने उकालो आयो । यो उकालोले फोक्सुन्डो भ्यू प्वाइन्ट पुर्‍याउँछ । भ्यू प्वाइन्टबाट फोक्सुन्डोको दुई किनारा देखिन्छ । यो एकै ठाउँ उभिएर हेर्न सकिने तालको अधिकतम दृश्य हो । यहाँबाट रिग्मो गाउँ पट्टिको कुनो र सागर लेकबाट पानी आउने कुनो देखिन्छ । तर, हामी जाने सल्लाघारीवाला कुनो अझै ओझेल परिरहेको थियो ।

मौसम हामीलाई नै स्वागत गरेझैं सफा थियो । आकाश फोक्सुन्डो जस्तै निलो थियो । हामी जति उक्लिँदै गयौं, अजङ्गको कान्जिरोवा उति धेरै प्रकट हुँदै गयो । उकालो सकिएपछि हामी चोरबाटो ओरालो झर्‍यौं । सुरूमा बाटो सजिलै लागेको थियो, तर केहीसमय पछि बाटो हरायो । हामी गम्र्याङगुम्रुङ ओरालो झर्‍याैँ । त्यहाँ हामीले यसअघि नदेखेका, बोक्रा उक्किएका अनौठो रूखको जंगल थियो । जंगलका कुनै रूख सीधा थिएनन्, ती जमिनमा लमतन्न सुतेर अलिअलि उठेका थिए । ती रूख के हुन् ? हामीले अनुमान पनि गर्न सकेनौं ।

हामी ओरालो झर्दै गर्दा केही साहसीला फ्रान्सेली पर्यटक उकालो चढ्दै थिए । उनीहरू धो तरापबाट सागर लेकको बाटो हुँदै याता आएका रहेछन् । धोबाट फोक्सुन्डो आउने नियमित बाटो नुमा-ला बग-ला पार गरेर हो । उनीहरूले सुनाए- त्यता हिउँले हिँडिसक्नु छैन त्यसैले लामै बाटो सही उनीहरू सागर लेक घुमेर आएका रहेछन् ।

साढे तीन घण्टा अनवरत हिँडेपछि तालको लुकेको कुनो देखियो । कान्जिरोवाबाट बगेर आउने हिमनदीले बनाएको विशाल बगरको बीचमा अलिअलि पानी बगिरहेको थियो । यो पानी फोक्सुन्डोले थाहै नपाउने गरी तालमा मिसिइरहेको थियो । पर्यटक र यार्सा टिप्नेहरूलाई लक्षित गरेर यहाँ एउटा त्रिपालमा होटल थापिएको थियो । यही होटलमा हामीले दालभातको भोजन गर्‍यौं । भोजन उही, सिमीको दाल, भात र आलुको तरकारी । पीरो खानेलाई मर्चा अर्थात् खुर्सानी पिसिएको अचार ।

हामीले भोजन पर्खिरहँदा दोर्जे घोडा लिएर आइपुगे । भोजनपछि हामी दोर्जेका रैथाने पैतालाकै गतिमा उत्तरतिर लाग्यौं । हिमनदीको विशाल बगरको तेस्रो बाटो बिस्तारै सल्लाघारीभित्र पस्यो । हेर्दाहेर्दै फोक्सुन्डो ताल पछाडि छोडियो । अघि उत्तरतिर भएको कान्जिरोवा अहिले पश्चिमतिर थियो ।

सल्लाघारीको तेर्सो पार गर्ने बेलामा हामीले भिजेर जाने टोली भेट्यौं । भिजेरका स्थानीयहरूको यो युवा टोली काठमाडौं पढ्ने विद्यार्थीहरूको हो । हामी उनीहरूसँग कुरा गर्दै हिँड्ने प्रयत्नमा थियौं । यात्रामा तपाईं हरेक पटक नयाँ मान्छे भेट्नु हुन्छ र हरेक कुराकानी नयाँ ज्ञान हुन्छ । यात्रा आफैँमा एक विश्वविद्यालय हो । हामी डोल्पा यात्राको यो विश्वविद्यालयमा यी युवाहरूसँग माथिल्लो डोल्पाका अनेक पाटा, अनेक रोचकता र अनेक पीडा पढिरहेका थियौं ।

फुर्वा तेन्जिङ, कर्मा याङजोङ, निमा डन्डुप गुरुङ काठमाडौं पढ्छन्, फुर्पा ल्हामु भने पढ्नलाई भारत गएकी थिइन् । उनीहरू प्रत्येकसँग हाम्रा लागि अद्भुत लाग्ने कहानी छ । जीवनका आयामहरू हाम्रो कल्पनाका दायराभन्दा कता हो कता पर छन् । काठमाडौं पढुन् वा सिक्किम वा धर्मशाला, उनीहरूलाई घर फर्किन सजिलो छैन । फुर्वा वातावरण विज्ञानको विद्यार्थी भएकाले कहिलेकाँही यता चल्ने परियोजनामा जोडिन्छन्, उनको आउने जाने चलिरहन्छ । चलिरहन्छ भन्नुको अर्थ वर्षमा एकपल्ट जस्तो । साह्रै धेरै भए दुईपल्ट । कर्मा काठमाडौंबाट ६ वर्षअघि घर फर्किएकी थिइन्, एसएलसी दिएर । अहिले उनले व्याचलरको पढाइ सकिन् । उनी अलि छिट्टै घर फर्किनेमा पर्छिन् । निमा १४ वर्षपछि फर्किँदैछन् । काठमाडौं जान घर छोडेपछि उनी पहिलोपटक यो बाटोमा हिँड्दैछन् ।

म सोच्छु, 'उनको स्मृतिमा घर कस्तो होला ?'

हामी छक्क त त्यतिबेला पर्‍यौं, जब फुर्पा ल्हामु २३ वर्षपछि घर फर्किँदैछिन् भन्ने थाहा भयो । सायद ४-५ वर्षकी हुँदा हुनुपर्छ, उनलाई आनी पढाउन भारत लगियो । उनले भारतका विभिन्न ठाउँमा तिब्बती भाषा र बौद्ध धर्म अध्ययन गरिन् । उनी लामो समय दार्जिलिङको कुनै गुम्बा बसिन् । त्यसपछि धर्मशाला, जहाँ तिब्बती बौद्ध समुदायका सर्वोच्च गुरू दलाई लामा निर्वासनमा छन् ।

'मलाई आमा सम्झना छ, अनि अलिअलि आमाको बहिनी सम्झना छ,' उनले घर सम्झने भनेकै यत्ति हो । सम्झना त आमाकै गाढा । परिवारबाट टाढा भएको २३ वर्षपछि घरको आँगनमा छोरी आइपुग्दा ती आमाको मन कस्तो हुँदो हो ? म सम्झिन्छु, हामी त रहरले यो भूगोल हिँडिरहेका छौं ।

सायद नविनले सोधेको हुनुपर्छ, 'तपाईंहरूलाई त घर आउन पनि यस्तो दु:ख है ।'

जीवनमा दु:ख सबैतिर हुन्छ, तर दु:ख मात्रै हुँदैन । मान्छे प्राणी नै त्यस्तै हो, हरेक दु:खका बीचमा सन्तुष्टि र खुशी पहिल्याइरहन्छ । फुर्वाले नविनलाई जवाफ दिए, 'हामीलाई त त्यस्तो लाग्दैन । हाम्रो पितापुर्खा सबै यसैगरी हिँड्थे । हामीलाई बानी परेको छ । स्वाभाविक लाग्छ ।'

काठमाडौंको रमझममा रमेका फुर्वाको यो जवाफ भने अपेक्षा गरेभन्दा उल्टो थियो । उनीसँग गुनासो थिएन । असन्तुष्टि थिएन । वास्तवमा माथिल्लो डोल्पाका मानिसहरू र हाम्रो जीवन र जगतप्रतिको दृष्टिकोण नै फरक छ । उनीहरू साँच्चिकै बुद्धले देखाएको बाटोमा हिँडिरहेका हुन्छन् । बुद्धले पटकपटक भनेका छन्, तिम्रो मन नै तिम्रो खुशी वा दु:खको कारक हो । यो कुरा उनीहरूले बुझेका छन् ।

बुद्धले कम्पिटिसन र कम्यारिजन सिकाएनन्, जुन रोगले आज संसार ग्रस्त छ । जुन रोगले हामी दौडधुपमय रोगी जीवन बाँचिरहेका छौं । जुन रोगले हाम्रो जीवन हतारोमय बनाएको छ, बेचैन बनाएको छ, रोगी बनाएको छ । बुद्धले सिकाए कोअपरेसन र कोएक्जिस्टेन्स अर्थात् सहयोग र सहअस्तित्व ।

यहाँको जनसंख्या सानो छ । प्रकृति सिर्जित चुनौती धेरै छ । जस्तो कि एक गाउँबाट अर्को गाउँ जान प्राय: पाँच हजार मिटर अग्लो भञ्ज्याङ चढ्नुपर्ने हुन्छ । हिउँ पर्ने सिजनमा यहाँ एक्लै हिँड्न गाह्रो हुन्छ । यसले सामूहिकताको महत्व बढाउँछ ।

शहर बन्दै जाँदा धार्मिक कर्मकाण्डहरू बढी व्यक्तिगत हुँदै जान्छन् । त्यसले सामुदायिकता र सामूहिकता गुमाउँदै जान्छ । गाउँमा यस्ता कर्मकाण्डले सामूहिकताको भावना सञ्चार गराउँछन् । अझ थोरै मान्छे भएका यहाँका गाउँमा बोन होस् वा बौद्ध संस्कृतिका कर्मकाण्डका लागि सबै एकजुट हुनैपर्छ ।

त्यसैले, यहाँको समाज शान्त र शान्ति प्रिय छ । हामीलाई फोक्सुन्डोमै सही लोकेन्द्र परियारले सुनाएका थिए, 'यहाँ त चौकीमा उजुरी नै आउँदैन । सानातिना झै-झगडा समाजमै मिलाउनुहुन्छ, त्यस्तो जघन्य अपराध केही भएको छैन ।'

अपर डोल्पा जति घुमेँ, मलाई यो समुदाय सच्चा बुद्धमार्गी जस्तो लाग्यो । त्यसैले, फुर्वाले यो कष्टकर यात्रालाई सहज रूपमा स्वीकार्न सकेको हुनुपर्छ ।

उनीहरूसँग अघिल्लो साँझ भेट नभएको भए हाम्रो यो यात्रा अझ दुष्कर हुने थियो । हिजो ताल घुमेर फर्किँदै गर्दा उनीहरूसँग भेट भएको थियो । फोक्सुन्डो घुम्न आएका ठिटाठिटी होलान् भनेर हामी कुरा नगर्न पनि सक्थ्यौं । नविन र उनीहरूसँग गएका अर्का एक व्यक्तिबीचको पुरानो चिनापर्चीले संवादको ढोका खोल्यो । पत्रकारिता छोडेर वन्यजन्तु संरक्षणका विकासे परियोजनामा काम गर्न थालेका प्रदीप पोखरेल र नविनले कुनै समय एउटै छानोमूनि जागिर खाएका रहेछन् । काठमाडौंका दुई पुराना चिनारूको भेट फोक्सुन्डोमा भयो । प्रदीप फुर्वाहरूसँगै त्यहाँ पुगेका रहेछन् । सबै टोलीसँग हाम्रो चिनापर्ची भइहाल्यो । बिहान सँगै हिँड्ने कुरा भयो ।

बिहान हामीलाई बोलाउन फुर्वा होटलमै पुगेका थिए । हाम्रो ढिलासुस्ती बुझेपछि उनीहरू चाँडै निस्किएछन् । हामीभन्दा डेढ दुई घण्टा अगाडि हिँडेका रैथाने पैताला हामीले बाटामा भेटौंला भनेर कल्पेका पनि थिएनौं । तर तालपारी खाना खाने ठाउँमा उनीहरूसँग भेट भयो । हामी पुग्दा उनीहरूले खाना खाइसकेका थिए । त्यसैले हामी पुग्नु र उनीहरू हिँड्नु सँगसँगै भयो ।

प्रदीपले वन्यजन्तु संरक्षणका परियोजनामा विभिन्न हिमाली जिल्लामा काम गरिसकेका रहेछन् । त्यसैले उनको पनि हिँडाइ बेतोड नै होला भन्ने हामीले सोचेका थियौं । अघिल्लो दिन साँझ उनीसँग कुरा गर्दा पनि उनले यही आत्मविश्वास पोखिरहेका थिए । उनको आत्मविश्वास यति बलियो थियो कि जिन्स प्यान्ट, जिन्सको ज्याकेट र स्पोर्टस् जुत्ता लाएर हिँडेका उनी काठमाडौंमा सपिङ हिँडेजस्तै देखिन्थे । उनीसँग न घाम छेक्ने ह्याट थियो न पदयात्री लौरो ।

'मनाङ, मुस्ताङ सबैतिर म यसैगरी हिँडेको हुँ, ' उनको तयारीभन्दा कैयौं गुणा बलियो थियो आत्मविश्वास । उनको आत्मविश्वासले घात गर्‍यो । हिमालतिर हिँड्दै हुनुहुन्छ भने तपाईंको अधिक आत्मविश्वास घरमै राखेर जानुस् । अनुभवी पथप्रदर्शक र स्थानीयको सुझाव मान्नुस् । नत्र आत्मविश्वासले घात गर्छ ।

उनको हिँडाइको गति घट्दै गयो । बिस्तारी पछाडि छोडिँदै गए । फोक्सुन्डो खोला छोडेर उकालो लागेपछि त उनी पछाडि एक्लै नै भए ।

सुरूमा मैले फुर्वासँग गफ्फिँदै हिँड्ने लोभ गरेको थिएँ । उनी मलाई त्यहाँको ठाउँ, भूगोल र जनजीवनबारे अनेक कुरा बताइरहेका थिए । उनैले भनेपछि थाहा भयो, अघि फोक्सुन्डो किनारमा हामीले देखेको रूख भोजपत्रको रहेछ । उनले तिब्बती नाम भनेका थिए । साल्दाङमा खै कसले हो त्यो भोजपत्र भनेर बुझाएको, अहिले सम्झना भएन । बाटोमा कतै रोकिएर पूर्वतिर देखाउँदै उनले भनेका थिए, 'काँग्लापास जाने बाटो यो हो, यो बाटो जान पाएको भए हामी आजै शे गुम्बा पुग्ने थियौं ।'

ङाङदालो ला अर्थात् काङ्ला पास । ५३५० मिटर उचाइको यो पास डोल्पा पदयात्रामा पर्ने निकै अग्लो पास हो । काठमाडौंमा हामीले यही पासबाट जाने योजना बुनेका थियौं । त्यहाँ अझै बाक्लो हिउँ छ- मान्छे डुब्ने गरी । त्यसैले हामीले लामो बाटो रोज्यौं । हामी कस्सिएर हिँड्दा भोलि बेलुकी मात्रै शे गुम्बा पुग्छौं ।

अलि अगाडि पुगेपछि एउटा घोडा डोहोर्‍याउँदै माथिबाट दुई जना आइरहेको देखियो । फुर्वाका पैताला अलि छिटोछिटो चल्न थाले । फुर्वाले माथिबाट आउने ती मानिससँग टाउको ठोक्काए । उनी फुर्वाका बुवा रहेछन्, यहाँ ढोग गर्दा टाउको ठोक्काउने चलन रहेछ । बुवासँग आउनेचाहिँ फुर्वाकी दिदी रहिछन् । भारतको धर्मशालामा आनी पढ्ने फुर्वाकी दिदी १२ वर्षपछि घर फर्किएकी रहिछन् । फुर्वाको घर फर्किनुको उद्देश्य दिदीलाई भेट्नु पनि थियो । तर, यही बेला मौसम बिग्रियो । हिउँ पर्‍यो र बाटो बन्द भयो । उनको यात्रा दुई दिनपछि धकेलियो । यता दिदीको बिदा सकियो । उनले घरमा भाइलाई भेट्न पर्खिने समय पाइनन् । उनीहरूको 'पहाडको साँघुरो बाटोमा' भेट भयो । हाम्रो देब्रेतिर उभिएको कान्जिरोवा दिदीभाइको १२ वर्षपछि भएको भेटको साक्षी बसिरहेको थियो । फुर्वाले बुवा र दिदीसँग केहीबेर भलाकुसारी गरे । हामीले एकैछिन बिसाउने मौका पायौं । हामी अलि अगाडि हिँडिहाल्यौं । सायद गहभरी आंशु बोकेर फुर्वाका दिदीभाइ छुट्टिए होला । अर्को भेट कति वर्षपछि हुन्छ ? कसैलाई थाहा छैन ।

यहाँबाट फोक्सुन्डो खोलाको तेर्सो सकियो । अबको बाटो छ ठाडो उकालो । पाटनै पाटन । जति काठमाडौं बसे पनि, जति भारत बसे पनि, डोल्पो खुट्टालाई यहाँको उकालो हिँड्न उस्तो गाह्रो नहुने । हाम्रा पाइला सर्नै नमान्ने । नविन एउटा छ, जो डोल्पो गतिमा दौडिन सक्छ । ऊ दोर्जेसँगसँगै हिँडिरहेको छ । सागर मेरो अघिअघि हुन्छ, म देखेसम्म उसलाई पर्खाउँदै सँगै हिड्न भन्छु । प्रदीप तलैकतै छुटिरहेका हुन्थे । उनीभन्दा पछाडि छुटिरहेको थियो कान्जिरोवा हिमाल । अब हामी हिमालभन्दा उत्तर लागिसकेका थियौं । डोल्पाको सबैभन्दा ठूलो हिमाल कान्जिरोवा हाम्रो दक्षिणमा थियो । हामीले फोक्सुन्डोलाई आधा फेरो मार्‍यौं र आजै कान्जिरोवालाई पनि आधा फेरो मारिसक्यौं ।

जति उकालो भए पनि हामीले छिचोलेरै छोड्यौं । यात्रामा पहिलोपल्ट उज्यालैमा बास बस्ने ठाउँ पुग्यौं । हाम्रो आजको बास थियो लार्चामा । लार्चा अर्थात् लेकको फेद ।

लार्चा पुग्नै लाग्दा हामीले यो यात्रामा पहिलोपटक जखमले याक देख्यौं । बाटै छेउमा चरिरहेको । यहाँ खच्चरहरू पनि चरिरहेका थिए ।

लार्चा गाउँ होइन तर यतिबेला यहाँ मेला जस्तै छ । रूकुम, जाजरकोट, मुगु, जुम्ला र डोल्पाकै कतिपय ठाउँका मानिसहरू यार्सा खोज्न यहाँ त्रिपाल हालेर बसेका छन् । हावा नचल्ने खोँचमा भएको समथर ठाउँ लार्चा बस्नलाई उपयुक्त छ । हामीले टाढैबाट यहाँ १५-२० त्रिपाल हालेर बसेको देख्यौं ।

'यसपालि त यहाँ मान्छे कम छ,' दोर्जेले सुनाए, 'पहिला त एकडेढ सय पाल हुन्थ्यो । मान्छेको भिड हुन्थ्यो ।'

हामी बासस्थल पुग्दा नपुग्दै एक हुल मानिसहरू आगो तापेर बसिरहेको देख्यौं । एकजना भने दाँत माझ्ने बुरूसले यार्सा पुछिरहेका थिए ।

हामी नमस्ते गर्दै उनीहरूसँग यार्साको हालखबर बुझ्न पुग्यौं । यो टोली जाजरकोटको बारेकोटको रहेछ । बुरूसले यार्सा माझ्ने दलवीर खड्का रहेछन् ।

'यसलाई यसरी सफा पनि गर्नुपर्छ ?' सागरले सोध्यो ।

'हो नि, यसलाई राम्रोसँग सफा गर्‍यो भने बिग्रिँदैन, राम्रो देखिन्छ,' दलवीरले जवाफ दिए । उनी दत्तचित्त भएर यार्सा सफा गरिरहेका थिए । उनीहरूको सबैको गुनासो थियो, यसपालि यार्सा पाइएन । दिनभरि खोज्दा पनि एउटै भेटिँदैन । त्यसो त यसपाली हिउँदमा हिउँ धेरै ढिला पर्‍यो तर जेठ १५ हुँदा पनि अझै हिउँपरिरहकै छ । यार्सा पाइने पाटन हिउँमा पुरिएका छन् । हिउँ पग्लिएला र यार्सा निस्किएला भन्ने आशमा उनीहरू हिमाल रूँघिरहेका छन् ।

यार्सा टिप्न उनीहरू ऋण काढेर आएका हुन्छन् । सुरूमा आउँदा तेल चामलको भारी बोकेर आउँछन् । बस्दै जाँदा सामल सकिएपछि कि त दुनै झरेर किनेर ल्याउँछन्, कि त्यहीँ किन्छन् । यहाँ किन्दा सबैकुरा अचाक्ली महँगो पर्छ । यार्सा धेरै नभेटिँदा कहिलेकाँही उल्टो ऋण पनि बोकेर फर्किनुपर्छ ।

बारेकोटको टोलीलाई यहीँ छोडेर हामी दोर्जेको त्रिपालतिर लाग्यौं । उनले यहाँ यार्सा टिप्नेहरूका लागि पसल पनि चलाएका रहेछन् । तेल चामल सकिएर उनीसँग किन्न पाइन्छ । उनी दुनैबाट आफ्नै खच्चरमा लादेर सामान ल्याउँछन् । दुईतिर पर्खाल उठाएर बनाएको स्थायी संरचनामा माथिबाट त्रिपाल ओढाएर उनले यहाँ अस्थायी बासस्थान खडा गरेका छन् । यार्साको सिजनभरि उनीहरू यहीँ बस्छन् ।

दोर्जेकी श्रीमती हाम्रा लागि दालभात पकाउन् थालिन् । हामी सुचिया पिउँदै गफ्फिन थाल्यौं । दोर्जेले हाम्रा लागि त्रिपाल टाँगिदिए । चारैतिर हिउँपरेका डाँडाको बीचको सानो खोँचमा एउटा त्रिपालभित्र हामी निद्राको खोजी गर्न थाल्यौं । हामी बास बसेको ठाउँ आकाशबाट हेर्दा कस्तो देखिएको होला ?

सम्झिँदा रमाइलो तर भोग्न कठिन । यो ठाउँ लभगभ ४२ देखि ४४ सय मिटर उचाइमा हुनुपर्छ । यो उचाइमा सामान्य स्लिपिङ ब्यागमा सुत्नु ठूलै रिस्क लिनु हो । चिसो स्याँठ पालभित्र छिरेपछि मलाई बिहान साढे चार बजेतिरै निद्राले छोड्यो । मेरो दाहिनेतिर नविन कोल्टे फर्किरहेको थियो । ख्याकख्याक पनि गरिरहेको थियो ।

देब्रेतिर सुतेको सागरको कुनै अत्तोपत्तो थिएन । कोल्टे फेर्न खोजेको बहानामा ठेलेँ । अहँ चल्मलाएन । सास फेरेको महशुस गर्न खोजेँ, कुनै संकेत आएन ।

मलाई मनमा चिसो पस्यो, कञ्चनपुरको मैदानमा हुर्किएको उसलाई यो हिमाली सुताइ महँगो त पर्ने होइन ?

अलि राम्रैसँग धक्का दिएँ । 'उहुँ' गर्दै अलिकति हल्लियो । ढुक्क भयो । साथी जिउँदै रहेछ ।

एकछिन सुत्ने दुश्प्रयास गरे पनि सफल हुन सकिनँ । त्यसपछि उठेर बाहिर निस्किएँ । दोर्जेकी श्रीमतीले चिया दिइन् । सुचिया पिएपछि ज्यान अलि तातेको महशुस भयो । घाम पनि ओर्लिएपछि म चुलोबाट बाहिर निस्किएँ । एक हुल नाउरमाथि हिमालतिरबाट बिजुलीगतिमा ओर्लिए र क्षणभरमै अलप भए । डोल्पा यात्रामा अहिलेसम्म कस्तुरी, डाँफे, मुनालको दर्शन पाइएको छैन । हिउँ चितुवाको त दर्शन नपाएकै ठीक हो कि ? तर यहाँ नाउरले पहिलो दर्शन दियो ।

म शौच गर्ने ठाउँ खोज्दै नाउर दौडिएकै तिर गएँ । समथर चौर छ, परबाट सबै छर्लङ्गै देखिन्छ । रूखबिरूको नाम छैन । हिमालमा पनि मैदान बस्न ठूलै सकस भयो । बल्ल खोलाको किनारमा ढुङ्गा पछि ओझेल परेँ ।

यतिञ्जेलमा दोर्जेका श्रीमानश्रीमतिले लगरको खुराक तयार गरिसकेका रहेछन् । यो लगरले आज दिनभर धान्नु छ । बाटोमा अब कतै त्रिपाल छैन, घर छैन, बस्ति छैन । अब दिनभर कस्सिएर हिँड्नु छ र साँझ कसै शे गुम्बा पुग्नु छ ।

यार्सा खोज्नेहरू ताँती लागेर हिमालतिर उक्लिरहेका देखिन्थे । हामी भने कस्सिएर उकालो बाटो लाग्यौं । शुरूमा पाटन त्यसपछि भिरैभिर हामी फुलबारी लेकतिर लाग्यौं ।

फोक्सुन्डोमा निकुञ्जका कर्मचारीले फुलबारी पासको बाटो जानु भनेपछि मैले होटल फर्किएर नक्सामा मेहेनतका साथ फुलबारी खोजेको थिएँ । तर, जति आँखा तन्काए पनि मैले फुलबारी देखिनँ । मित्र जितेन्द्र झाँक्रीले उपहार दिएको नक्सा नक्कली पर्‍यो कि के हो ? किन हुन्थ्यो, नक्कली त मेरो ज्ञान पो रहेछ । फुलबारी लेकको खास नाम रहेछ मेदोकतिङ, पछि वडाध्यक्षले देखाए । उनीहरूको भाषामा मेन्दो भनेको फूल, किन भनेको बारी अर्थात फुलबारी । नेपाली भाषीलाई मेन्दोकिन भन्दा फुलबारी भन्न सजिलो भयो, बिस्तारै यही नाम प्रचलनमा आयो । नाम त किन किन मलाई स्थानीय भाषाकै मन पर्छ । मेन्दोकिन भन्दा कस्तो मीठो स्वाद आउँछ, डोल्पोपन आउँछ । यसरी नाम नफेरिदिए हुने भन्ने लाग्यो ।

यहाँबाट थोरै अघि बढेपछि हामीले हिउँ पग्लिएर पानी बन्दै बगेको देख्न थाल्यौं । वरिपरि जता हेरे पनि हिउँ । मैले तलतिर फर्किएर हेरेँ । कान्जिरोवा हिमाल तल कतै छुटिसकेको रहेछ । तिर्थबहादुर श्रेष्ठले आफ्नो डोल्पा यात्रा वर्णनमा ठीकै लेखेका छन्, 'हिमाल नै दक्षिणतिर देखेपछि हाम्रो भूगोल चेतना नै खलबलाउने रहेछ ।'

'उत्तरमा हिमाल छ सधैं हिउँ पर्ने' भनेर गाउँदै भूगोल सिकेका हामी त्यही हिमाल दक्षिणतिर देखिएपछि अलमल्ल पर्ने नै भयौं । कता पूर्व, कता पश्चिम, कता उत्तर, कता दक्षिण हुनेरहेछ । हामी त अझै उत्तर लम्किरहेका थियौं । अलि माथि पुगेपछि हिउँ छल्दै हामी डाँडातिर उक्लिन थाल्यौं । फुलबारी लेकको माथि पुगेपछि निमा र फुर्वा यार्सा भेटिहाल्छ कि भनेर खोज्दै थिए । तर यता मान्छेहरूले पहिल्यै यार्सा खोजिसकेका रहेछन् । हामीले एउटा पनि फेला पार्न सकेनौं । अलि माथि पुगेपछि हामी हिउँभित्र पस्यौं । अब हिउँबाटै हिड्नु पर्‍यो । यतिबेला हामी पाँच हजार मिटरभन्दा माथिको भेगमा पुगिसकेका थियौं ।

अगाडि हिउँ देखेपछि घोडाले आनाकानी गर्‍यो । घोडा हिउँमा हिँड्न नमान्ने रहेछ । हिजो हिँड्न नसकेका प्रदीप आज घोडा चढेर आएका थिए, यो घोडा थियो दोर्जेको भान्जाको । दोर्जे र उनका भान्जा घोडा लिएर ओरालो झरे, अर्को बाटो घुमेर आउँछौं भन्दै । प्रदीप घोडाबाट ओर्लिए । हामी हिउँबाटै हिँडेर लेक काट्ने सुरमा लाग्यौं । कहिल्यै हिउँमा नहिँडेका हामीलाई हिउँमा हिड्नुको रोमाञ्चक पनि भइरहेको थियो, त्यत्तिकै गाह्रो पनि भएको थियो । नविनले त अझ पहिलोपटक हिउँको स्पर्श गरिरहेको थियो ।

भिजेरका साथीहरू कसोकसो अगाडि पुगिहाले । हिँड्दा हिँड्दै प्रदीप भने हिउँमा भास्सिए । कम्मरसम्म भास्सिएपछि उनको सातोपुत्लो उड्यो । हिउँमा फसेपछि निस्कन पनि जान्नुपर्ने रहेछ, नत्र हिउँले झन थिचेको थिचै गर्ने रहेछ । उनी निस्किन सकेनन् । फूर्वा फर्केर आए, वरपरको हिउँ नविनको पदयात्री लौरोले खोस्रिएर उनलाई रेस्क्यु गर्न खोजे । तर, उनको पनि केही जोर चलेन । १५ मिनेट बित्दा पनि प्रदिपको खुट्टा हिउँबाट निस्किएन ।

कसोकसो उनको खुट्टा निस्कियो, जुत्ता भने हिउँमै छुट्यो । फुर्वा ट्रेकिङ स्टिकले हिउँ खोस्रिएर जुत्ता निकाल्न खोजिरहेका थिए । हामी पछाडि नै थियौं । सागर वरैबाट करायो, 'मसँग कम्फर्टेबल चप्पल छ, म दिउँला । त्यो जुत्ता छोडिदिनु अब ।'

पछि प्रदीपले सुनाए, 'त्यो १८ हजारको जुत्ता थियो, माया मार्न सकेकै थिइनँ ।' फुर्वालाई सघाउन नविन पनि आयो । दुई जनाले प्रदीपको जुत्ता रेसक्यु गरे । यता फेरि सागर फस्यो ।

हिँड्ने ठाउँमा फुर्वा प्रदीपको जुत्ता खोजिरहेका थिए, त्यसैले पछाडि भएका हामी केहीबेर उभिनु पर्‍यो । धेरैबेर उभिएपछि हिउँ आफैं भासिने रहेछ । उभिइरहेको सागरको एउटा खुट्टा तल भासियो । ऊ पनि कम्मरसम्मको हिउँमा फस्यो । सागरको ठूलो खालको ट्रेकिङ जुत्ता थियो । जुत्ताबाट खुट्टा निस्किने कुरै भएन । ऊ जति निकाल्न खोज्छ, त्यति नै हिउँले कस्दै गइरहेको थियो । मैले मेरो ट्रेकिङ स्टिकले हिउँ खोस्रिन थालेँ । पर पुगिसकेको नविन पनि फर्किएर आयो । दुई जनाले ट्रेकिङ स्टिकले हिउँ खोस्रियौं । फुर्वाले प्रदीपको जुत्ता निकाले, नविनले र मैले सागरको रेस्क्यु गर्‍याैँ ।

यहाँबाट अलि अगाडि थोरै हिउँ पग्लिएको ठाउँसम्म त पुग्यौं, तर अझै हिउँले ढाकिएको सिंगो डाँडो पार हाम्रो अगाडि बाँकी नै थियो । सम्झिँदा पनि हिउँमै फसेर मरिन्छ कि जस्तो भयो । यहाँबाट अलि ओरालो झर्नुपर्ने थियो । अगाडि पुगेका निमा र कर्माले सिकाए, हिउँमा बसेर चिप्लेर आउनु । त्यो पनि सजिलो भइरहेको थिएन । तर हिउँमा बसेर चिप्लिएपछि सागर र म दुवै जना एकैचोटी उनीहरू भएको ठाउँमा पुग्यौं ।

'यहाँबाट त जान सकिँदैन,' हाम्रो ताल देखेर फुर्वाले निष्कर्ष निकाले । उनले यसोभन्दा अब यहिँबाट फर्किनुस् भन्ने हुन् कि जस्तो लागेको थियो ।

'तलबाट हिउँ नभएको बाटो होला, हामी हेरेर आउँछौं,' फूर्वा र निमा भिरैभिर ओरालो हुर्रिए । कर्मा र फुर्पा अघि नै निकै अगाडि पुगिसकेका थिए ।

अलि तल पुगेपछि हामीलाई पनि इसारा गरे । दायाँबायाँ हिउँ नै हिउँ, अलिकति ठाउँ खाली छ, त्यहाँबाट सिधै झर्नु छ ओरालो । ओरालो छ लगभग १९० डिग्रीको । समाउनलाई हाँगाबिँगा हुने कुरै भएन । माटो छ हिउँले खाएको, टेक्दै फ्यासफ्यास जाने । खुट्टा चिप्लियो भने सिधै तल खोलामा बजारिन्छ । ज्यान पर्‍याे जोखिममा । नवीन कसोकसो झरिहाल्यो । सागर र मलाई सकस छ । म पहाडमा हुर्किएको भएर पनि होला, जसोतसो अघि बढिरहेकै थिएँ । सागर हातपाउ टेकेर झर्न खोजिरहेको थियो । प्रदीप अझै पछाडि थिए । यो भिरमा झर्न उनको हिम्मत पुगेको थिएन ।

यसैबेला एकजना स्थानीय महिलाले हाम्रो दु:ख देखिन् । सायद यार्सा टिप्न यता आएकी थिइन् कि ? उनले सानो कुटोले पाइला राख्ने ठाउँ बनाउँदै माथि उक्लिइन् । हामीले बोलेको उनले बुझिन् कि बुझिनन्, तर उनले आफ्नै भाषामा जवाफ फर्काइन् । हामीले बुझ्न सकेनौं । हामीले उनको सहयोगी भावना मात्रै बुझ्यौं ।

खोलासम्म झर्दा सबैजना हामीलाई पर्खिरहेका थिए । अलि माथि पुगेपछि दोर्जेले भने, 'भान्जाले माथिबाट जाउँ छिटो हुन्छ भनेर पो त ! यताबाट गको भए अघि पास कटिन्थ्यो ।'

हैट! भान्जाले घुमाउनु घुमाएछन् नि । तीन घण्टा सत्यनास भयो । हिउँमा फसियो, दु:ख पाइयो । तर उनले पनि छिटो हुन्छ भनेर नै त्यताबाट लगेका थिए । हामी तल झरेर फेरि अघिकै खोला पछ्याउन थाल्यौं । पाँच हजार मिटर आसपासमा उकालो हिँड्नु, हाम्रा लागि मृत्युसँग खेल्नु सरह हो । यहाँ सास फुल्ने गरी हिँड्यो भने सकस हुन्छ, त्यसैले बिस्तारै चाल्नुपर्छ पाइला । सुस्त सुस्त हिँडिराख्नुपर्छ । सागर र म सबैभन्दा पछाडि सकिसनसकी हिँडिरह्यौं ।

अलि माथि पुगेपछि एकछिन पानि रोकियौं । सागर अलि पछाडि छुटेको थियो । उसलाई उचाइले अलि समस्या बनाए जस्तो थियो । ऊ आइपुग्नेबित्तिकै मैले उसका लागि पानी खोजेँ । पानीको बोतल नविनको नजिकै भुइँमा थियो । नविनलाई भनेँ, 'नविन, पानी देउ न ।'

मेरो छेउमै प्रदीप उभिएका थिए । नविनले पानी दिन नभ्याउँदै उनले भने, 'मेरो ब्यागमा फ्रुटी छ ।'

मलाई लाग्यो, उनले सागरका लागि भनेका हुन् । सागरलाई लेकले सताउने हो कि भनेर म अलि छटपटिएको थिएँ ।

मैले फ्रुटी निकालेर सागरलाई दिन खोजेको थिएँ प्रदीप आत्तिए, 'त्यो मेरो हो मेरो ।'

फ्रुटी उनको हातमा थमाएर मैले सागरलाई पानी दिएँ । फोक्सुन्डोबाट हामीले अदुवालसुन बोकेका थियौं । मैले लसुनको पोटी निकालेँ । नवीन र सागरलाई एकएक पोटी थमाएँ ।

आराम गर्दै गएपछि उचाइसँग शरीर अभ्यस्त हुँदै जान्छ । बिस्तारै हिउँ पग्लिएर बगेको पानी पछ्याउँदै कतै हिउँ टेक्दै कतै हिउँ छल्दै अन्तत हामी भञ्ज्याङमा पुग्यौं ।

५२ सय मिटरभन्दा माथिरहेको मेन्दोकिन भञ्याङबाट देखिएको हिममय सुन्दरताले यहाँ चढ्दाको सारा कष्ट बिलायो । यहाँबाट दक्षिण पश्चिममा कान्जिरोवा देखिइरहेको थियो । क्रिस्टल हिमाल हाम्रै शीरमाथि थियो भन्दा पनि हुन्छ । मेन्दोकिन सारा हिउँले ढाकिएको थियो । त्यहीँ बसिरहुँ जस्तो, हेरिरहुँ जस्तो ।

यसपटक उचाइले नविनलाई झस्कायो । टाउको दुख्ला जस्तो भएपछि ऊ दुई-चार फोटो खिचेर ओरालो हान्नियो । सागरलाई आराम भइसकेको थियो । सागर र म आधा घण्टा जति कुरा गरेर बस्यौं । यस्तो हिउँको सेताम्य दृश्य देखेपछि मलाई तीर्थ श्रेष्ठको 'हिउँमा लेखिएका नामहरू' कविता सम्झना आउँछ:

हामीले लेखेर आएका छौँ,

हिउँमा आ–आ आफ्ना नामहरू।

एकछिनपछि हिउँ थपियो भने –

रहने छैनन् हाम्रा नामहरू।

एकछिनपछि घाम लाग्यो भने पनि –

बाँकी रहने छैनन् हाम्रा नामहरू।

हामी रहँदारहँदै

नरहने हाम्रा नामहरू

हामी नरहँदा

कसरी रहलान् हाम्रा नामहरू ।

हिमालको मौसमको भर हुन्न । एकैछिनमा बादलले ढाकिन सक्छ । हामीले लेखेका नाम मेटाउन, हिउँमा हामीले छोडेका पैतालका चिह्न मेटाउन हिउँ परिदिन सक्छ । त्यसैले यहाँ धेरैबेर बसिरहनु उपयुक्त हुँदैन । साथीहरू सबै अगाडि पुगिसकेका छन् ।

अब यहाँबाट पानी उत्तरतिर बग्न थाल्यो । यहाँको हिउँ पग्लिएर बगेको पानीले बनाएको बाटो पछ्याउँदै हामी ओरालो झर्न थाल्यौं । खासमा बाटो त डाँडाडाँडा थियो तर डाँडाभरि बाक्लो हिउँ जमेको हुनाले हामी हिउँ नभएको बाटो खोज्दै ओरालो झर्‍याैँ । बाटोमा डोल्पाको माथिल्लो गाउँबाट यार्सा टिप्न मेन्दोकिनतिर हिँडेका मानिसहरू भेट्यौं । उनीहरू घोडा खच्चर लिएर उकालो चढिरहेका थिए ।

एक घण्टा हिँडेपछि साथीहरू भेट्यौं । निमाका भाइ भिजेरबाट घोडा लिएर आएका थिए । उनले चारैजनाको झोला घोडामा हालेर लिएर गए । उनी यहाँबाट शे नगई सिधै भिजेर जान्छन् रे ! हामी भने बाटो खोज्दै खोलैखोला शेतिर लाग्यौं ।

ओरालो झरेपछि उकालो चढ्नु थियो । 'प्रत्येक ओरालो पछि उकालो चढ्नुपर्ने है,' नविनको बोली दार्शनिक थियो ।

पर्वतारोहीहरू भन्छन्- शिखरमा पुगेपछि हामीलाई आफू कति पुड्को छु भन्ने महशुस हुन्छ । हिमालसँग हाम्रो अभिमान नाश गर्ने क्षमता हुन्छ । त्यसैले तेन्जिङसँगै पहिलोपटक सगरमाथाको सफल आरोहण गरेका एडमन्ड हिलारीले भनेको हुनुपर्छ, 'हामीले विजय हासिल गर्ने शिखर होइन, आफैँमाथि हो ।'

बुद्धले भनेका थिए- नदीबाट सिक । सिक्नुपर्ने त हिमालबाट पनि छ । हिमालले के सिकाउँछ ? दार्शनिक फ्रडरिक नित्से भन्छन्, 'जो मान्छे सबैभन्दा अग्लो शिखर चढ्छ, ऊ काल्पनिक र वास्तविक दुवै दु:खहरूमाथि मुस्कुराउन सक्छ ।'

नविन मलाई रमेश क्षितिजको नयाँ कविता संग्रह 'पर्वतपर्वतमा बटुवा'भित्रको एउटा कविता सम्झाउँछ । के कवि क्षितिजलाई हाम्रो अहिलेको स्थिति आउँछ भन्ने थाहा थियो ? थिएन भने हाम्रो अहिलेको अवस्था ठ्याक्कै झल्काउने कविता उनले कसरी लेखे त ?

जति/जति

चढ्दै जान्छु - उति उति अग्लिँदै जान्छ

यो कस्तो पर्वत हो मेरो सामुन्नेमा

कुन हो मैले पुग्नुपर्ने शिखर?

झन्/झन् दौडेर जान्छु- उति टाढिँदै जान्छ !

होली खेलेर फर्केको रातो सूर्य

भर्खरै डाँडाहरू नाघेर

गइसक्यो पश्चिमतिर- जसलाई देखाएर तिमीले भनेथ्यौ

ऊ... त्यसरी नै शनै:/शनै: हिँडिरहेछ समय,

यही कविताको टुंग्याउनीमा उनी लेख्छन्:

झन्झन्... उकालो यो यात्रा,

कठिन छ आरोहण

र पनि चढिरहेछु अग्लो पर्वत – जिन्दगीको ।

हामी पनि झन्झन् उकालो चढिरहेका थियौं । ५२ सय मिटरभन्दा अग्लो मेन्दोकिनबाट ओरालो अनि फेरि उकालो । त्यसैले मण्डेलाले भनेकाे हुनुपर्छ, 'एउटा पहाड चढेपछि थाहा हुन्छ, अरू थुप्रै पहाड चढ्न बाँकी छ ।'

हामी अर्को उकालो उक्लिन थाल्यौं । बाटोमा यार्सा टिप्न आएका गाउँलेहरू पाल टाँगेर बसेका रहेछन् । त्यहाँ हामीले चिया खायौं । झम्के साँझ परिसकेको थियो । बाटो अझै उकालो थियो । साथीहरू अगाडि पुगे । हामी बिस्तारैबिस्तारै उकालो हिँड्न थाल्यौं । यताको उकालो निकै ठाडो थियो, यसले हाम्रा पैतालको परिक्षा लिइरहेको थियो ।

टुप्पोमा पुग्ने बेला नाउरको एउटा ठूलो झुन्ड बतासको गतिमा दौडियो । हामीले फोटो खिच्नसमेत नभ्याउने गरी । हुन त शरीरमा फोटो खिच्न जाँगर चल्नेगरीको शक्ति नै कहाँ थियो र । हिउँचितुवा वा कस्तुरी स्वयं आएर फोटो खिच्न अनुरोध गरे पनि नसक्ने भएका थियौं हामी ।

हामी पहाडको टुप्पोमा उक्लिँदा रात तल ओर्लिसकेको थियो । साथीहरू आँखाले नदेखिने गरी ओझेल परेका थिए । हामीले हेडलाइट बाल्यौं तर हेडलाइटलाई बाटो थाहा थिएन । सागर र म अल्मल्लियौं । बाटो हरायो । होइन होइन, बाटो त हराएको थिएन । हराएका त हामी थियौं ।

आँखाले देखेसम्म कतै केही उज्यालो थिएन । हामी अन्धाधुन्ध ओरालो झर्न थाल्यौं । बाटो यता हो कि उता भन्दै खोज्दै । जुन झुल्किएपछि तल खोलामा केही आकृतिजस्तो देखियो । मेरो मनले भन्यो- त्यही हो शे गुम्बा । आकृति बढो अस्पस्ट थियो । सागरले पत्याएन । बल्ल तलबाट कसैले बोलाएको आवाज आयो । नविन हुनुपर्छ । हामी आवाजको बाटो खोज्दै हिँड्यौं ।

तै पनि हामी त गलत बाटो हिँडिरहेका रहेछौं । कसैले बोलाएको सुनियो । भोटे कुकुरहरू जोडले हामीलाई भुकिरहेका हुनाले बोलाएको हो कि होइन ठम्याउन पनि एकछिन लाग्यो । हामीलाई नै बोलाएको हो भन्ने भएपछि हामीले आवाज दियौं । उनी चौंरी गोठाला रहेछन् । उनले बाटो देखाइदिए । रातको ठीक साढे आठ बजे हामी शे गुम्बा पुग्यौं ।

यहाँ गुम्बामै बास बस्ने व्यवस्था छ । आजको बास शे गुम्बाका लामासँग । भोलि बिहानै उठेर फेरि हिँड्नु छ । भिजेरको टोली अर्को घरमा बास बसेको छ। खासमा हामी पनि भिजेर नै जाने भनेर त हिँडेका थियौं । तर सागर र नविनलाई के भयो कुन्नि, उनीहरू यहाँबाट सिधै साल्दाङ जाउँ भन्न थाले । मलाई त भिजेर नै जान मन थियो, तर दुई भाइ एकतिर लागेपछि मेरो केही जोर चलेन ।

भोलि यहाँबाट साल्दाङ पुगिन्छ रे!

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, असार २२, २०८० १६:१०