हेटौँडामा पञ्चेबाजा घन्काउँदै महिला समूह : सरकारी जागिरे पनि आए, रक्तचापका बिरामीलाई सञ्चो !

हेटौँडामा पञ्चेबाजा घन्काउँदै महिला समूह : सरकारी जागिरे पनि आए, रक्तचापका बिरामीलाई सञ्चो !

A+ A A-

हेटौँडा उपमहानगरपालिकाद्वारा गत २२ जेठमा आयोजित ५४औँ विश्व वातावरण दिवसमा निकालिएको र्‍यालीमा बजेको पञ्चेबाजाको धुनले सबैको मन तान्यो । दर्शकले महिलाका हातमा बाजा देखेपछि अनौठो माने । अझ पञ्चेबाजा बजाएर हेटौँडा उपमहानगरपालिका– १ का महिला समूहले पुरस्कार पनि हात पार्‍यो । महिलालाई पञ्चेबाजा सिक्ने चाँजो मिलाएको थियो हेटौँडा वडा नम्बर १ कार्यालयले । वडाले महिलाको क्षेत्रमा गरेको वार्षिक बजेट विनियोजन गरी महिलालाई पञ्चेबाजा तालिम दिएको हो ।

तालिममा १९ महिलाले ४५ दिनसम्म बाजा बजाउन सिकेका थिए । ‘महिलालाई सबल र आत्मनिर्भर बनाउन सहयोग पुगोस् भन्ने उद्देश्यले वडाले पञ्चेबाजा तालिम दिलाउन सहयोग गरेको हो,’ वडाध्यक्ष सविन न्यौपाने भन्छन्, ‘अझ महत्त्वपूर्ण कुरा त यो अभियानले परम्परा र संस्कृति जगेर्नामा मद्दत पुग्छ ।’

हेटौँडा उपमहानगर प्रमुख मीनाकुमारी लामाको अनुभवमा त हेटौँडा पञ्चेबाजा बजाउने महिलालाई तालिम दिलाउने मुलुककै पहिलो स्थानीय तह भएको छ । तालिममा सहभागी हुन थालेपछि महिलाको दैनिकी नै फेरियो । अरू दिन मोबाइल हेरेर, घरायसी काम गरेर बिताउने महिला तालिम सुरू भएपछि हतारहतार घरधन्दा सकेर प्रशिक्षण केन्द्र पुग्थे । सुरुमा दमाहा, ट्याम्को, नरसिंहा, झ्याली, सहनाई बजाउन अप्ठेरो लागे पनि २ जना प्रशिक्षकको सहयोगले बिस्तारै अभ्यस्त हुँदै गए ।

त्यही अभ्यासले वातावरण दिवसमा उनीहरूलाई पुरस्कार दिलायो । महिलालाई हौसला दिन नगरप्रमुख लामाले एकसेट बाजा र पोशाक नै उपलब्ध गराएकी थिइन् । एकातिर यो अभियानले महिला सशक्तीकरणमा पनि योगदान गरेको छ भने अर्कोतर्फ महिला स्वरोजगार बन्न पुगेका छन् । आफूसँग भएको सीप प्रयोग गरी आयआर्जन गर्न सकेको खण्डमा महिलाको आत्मबल बढ्ने निश्चित छ ।

महिलाले बाजा बजाउन हुँदैन भन्ने परम्परागत मान्यतालाई चिर्दै नगरका हरेकजसो समुदायका महिला तालिममा सहभागी भए । गृहिणीदेखि सरकारी कर्मचारीसम्म सबै पेसाका महिलाले तालिम लिए । ‘सुरुमा बजाउन अप्ठेरो भयो, अहिले बानी भएकाले केही होलाजस्तो पनि लाग्दैन,’ तालिममा सहभागी मुना लामा भन्छिन्, ‘अरूले हौसला दिएको देख्दा भविष्यमा यो सीपलाई निरन्तरता दिने मन छ ।’ लामाले सहनाई र ढोलक बनाउन सिकेकी हुन् ।

पेसाले सरकारी कर्मचारी शान्ता लौडारी सानैदेखि पञ्चेबाजा भनेपछि हुरुक्कै हुन्थिन् । अवकाशपछि पञ्चेबाजा बजाएर रमाइलो गर्ने रहर उनलाई छ । सुनिता बानियाँले अटो चलाएर जीवन धान्दै आएकी थिइन् । रक्तचाप बढेको भन्दै छोराछोरीले अटो चलाउन दिएनन् । घरमा बस्दा पनि मनमा अनेकौँ कुरा खेल्थ्यो । तर, पञ्चेबाजा तालिम लिएपछि उनको रक्तचाप नियन्त्रणमा आएको छ । भन्छिन्, ‘रमाइलो पनि भएको छ र भविष्यमा यसले आयआर्जन गरी खर्च चलाउन पुग्लाजस्तो लागेको छ ।’ त्यस्तै, माया लामा र उषा अधिकारी पनि जानेको सीपलाई पेसाका रूपमा निरन्तरता दिने योजनामा रहेको बताउँछन् ।

पञ्चेबाजामा दमाहा, झ्याली, ट्याम्को, ढोलकी र सहनाई पर्छन् । यिनलाई पाँच जना वाद्यवादकले एकसाथ सुरताल मिलाएर बजाउने गर्छन् । परम्परादेखि नै पञ्चेबाजा बिहे, व्रतबन्ध, जात्रा, रोपाइँ, धार्मिक समारोह तथा शुभसाइतमा प्रयोग हुँदै आएको छ । पञ्चेबाजालाई नेपालको मौलिक वाद्यवादन मानिन्छ । विगतमा दलित भनिने दमाईं समुदायले मात्र बजाउने यो बाजालाई आधुनिक ब्याण्डबाजाले विस्थापित गर्दै आएको थियो । मुलुकका केही स्थानमा युवापुस्ताले पञ्चेबाजाको जगेर्ना गर्ने प्रयास गरेको पाइन्छ । केही स्थानमा समुदायले संरक्षणको पहल गरेको पाइन्छ ।

‘नेपालको मौलिक वाद्यवादन पञ्चेबाजा लोप हुने अवस्थामा पुगेको छ, कतिपय नयाँ पुस्तालाई यसबारे थाहै छैन,’ हेटौँडा– १ का वडाध्यक्ष न्यौपाने भन्छन्, ‘त्यसका लागि महिलालाई तालिम दिएर हामीले संस्कृतिको जगेर्ना गने प्रयास गरेका हौँ ।’ नेपाली समाजको मौलिक बाजाको रूपमा रहेको न्याउली बाजा अहिले लोप हुने क्रममा छ । नेपाली सेनाले न्याउली बाजाको संरक्षणमा चासो राखेर न्याउली बाजा बजाउने जनशक्ति उत्पादन गरिरहेको छ ।

संस्कृतिविद् रामचन्द्र आचार्य ‘फुर्सती’ संस्कृति जोगाउन नगरको प्रयास सराहनीय रहेको बताउँछन् । ‘राम्रो कामको सुरुवात भएको छ,’ उनले भने । अन्य नगरले पनि हेटौँडाको यो प्रयासलाई अनुसरण गर्न सके भोलिका पुस्ताले पनि थाहा पाउन सक्ने अभियन्ताहरूको भनाइ छ । विगतका दिनमा महिलाले पञ्चेबाजा बजाउन हुँदैन भन्ने मान्यता रहिआएको थियो । तर, युवापुस्ताले यो मान्यतालाई परिवर्तन गरेका छन् ।

ब्याण्डबाजाले व्यावसायिकताको रूप लिए पनि पञ्चेबाजालाई संरक्षण गर्न सरकारी निकायले कुनै पहल गरेको छैन । फाट्टफुट्ट रूपमा व्यक्तिगत तथा समुदायको पहलबाहेक यो बाजालाई संग्रहालयमा खोज्नुपर्ने अवस्था छ । ‘त्यही भएर हामीले यसको तालिमको व्यवस्था मिलाएका हौँ, यसलाई आगामी वर्षहरूमा निरन्तरता दिने योजना बनाउँदै छौँ,’ वडाध्यक्ष न्यौपाने भन्छन् । हाम्रो समाजमा परम्परागत रूपमा बजाउँदै आएको पञ्चेबाजा व्यावसायिक बन्न नसक्दा र नयाँ पुस्तामा सीप हस्तान्तरण हुन नसक्दा लोप हुने अवस्थामा पुगेको छ ।

दिनभरि बाजा बजाएर भनेजस्तो ज्याला नपाउनु, नियमित रूपमा बाजा बजाउने कार्यक्रम नहुनु, बाजा बजाउने युवाको टिममा बेमेल हुनुजस्ता समस्याले पञ्चेबाजा लोप हुँदै गएको छ । नेपाली लोकसंस्कृति झल्किने पञ्चेबाजा होस् वा नौमती बाजा, लोप हुने खतरामा छ । आधुनिकतासँगै अन्य विदेशी बाजाको प्रभाव र परम्परागत रूपमा बाजा बजाउनेको पेसालाई संरक्षण गर्न नसक्दा र उचित ज्यालाको व्यवस्था हुन नसक्दा लोप हुने अवस्थामा पुगेको हो ।

प्रकाशित मिति: बुधबार, असार २०, २०८० ०९:०१