‘अलि बाटो छोडेर उभिनुस्, बाटो छोडेर’, केन्द्रीय कारागार अस्पतालमा उपचारका लागि पुगेका कैदीबन्दीलाई एक प्रहरीले पटक–पटक भनिरहेका थिए ।
प्रहरीले बाटो छोडिदिन आग्रह गर्दै गर्दा उनीहरू यसोउसो हल्लिन्थे । अनि फेरि उस्तै छरिन्थे । र, कोही एकआपसमा कुराकानी गर्न सुरु गर्थे । कोही चुपचाप उभिइरहेका थिए । तर, उनीहरू एकअर्कासँग छुट्टिएका भने थिएनन् । उनीहरूलाई एकअर्काको हात जोडेर हतकडी लगाइएको थियो ।
त्यही समूहको बीचमा हतकडी लगाएर उभिइरहेकी थिइन्, २१ वर्षीया युवती । उनीसँगै लुटुपुटु गर्दै थिइन्, उनकी दुई वर्षकी छोरी । भिडको बीचमा ती युवती आफ्नी सानी छोरीलाई सम्हाल्ने कोसिस गरिरहेकी थिइन् । तर, बालिका त्यही भिडमा रमाइरहेकी थिइन् । उनी कहिले आमासँगै रहेका कैदीबन्दीलाई जिस्क्याउन पुग्थिन् त, कहिले प्रहरीकहाँ ।
ती युवती सुन्धारास्थित महिला सुधार गृहमा आएको ७ महिना भयो । उनी कुटपिट मुद्दामा कारागार चलान भएकी हुन् । कारागार चलान भएसँगै उनले आफ्नी दुई वर्षकी छोरीलाई सँगै लिएर आएको बताइन् ।
‘मुद्दा चलिरहेको छ । यस (छाेरी)ले मलाई छोड्न मान्दिन । अनि सँगै लिएर आएँ’, उनले भनिन् ।
बिहीबार उनको स्वास्थ्यमा समस्या देखिएपछि उपचारका लागि अन्य कैदीबन्दीसँग अस्पताल पुगेकी थिइन्, उनी । उनले भनिन्, ‘डाक्टरले जाँच गरेर एलर्जी भएको भनेर औषधि दिनुभएको छ ।’
०००
त्यस्तै, एक वर्षदेखि कारागारमा सजाय भोगिरहेका एक युवकको व्यवहार परिर्वतन हुँदै गयो । उनले सबैसँग बोल्न बन्द गरे । कुनामा एक्लै बस्न थाले । खाने कुरा खान पनि रुचि देखाउन छोडे । यस्ताे समस्या देखिएपछि नाइकेले उनलाई अस्पताल पुर्याए ।
‘जीवनदेखि उनी निराश थिए । मेरो करिअर सकियो भन्ने कुराले उनलाई सताइरहेको रहेछ,’ उनको उपचारमा संलग्न चिकित्सकले भने ।
त्यसलगत्तै उनलाई काउन्सिलिङ सुरु गरियो । हाल उनमा सुधार देखिँदै आएको छ । अहिले पनि परामर्श लिइरहेका उनी साथीहरूसँग चेस, लुडो खेल्न थालेका छन् । फुटबल खेल्न थालेका छन् ।
०००
अस्पतालमा दैनिक २०० भन्दा बढी कैदीबन्दी उपचारका लागि पुग्ने गरेको अस्पतालका प्रमुख मेडिकल सुपरिटेन्डेन्ट डा. प्रकाश बुढाथोकी बताउँछन् ।
मानसिक स्वास्थ्यको समस्या धेरै
उनी भन्छन्, ‘उपचारका लागि पुग्ने करिब २० प्रतिशत कैदीबन्दीलाई मानसिक स्वास्थ्यसम्बन्धी समस्या देखिने गरेको छ ।’
उनका अनुसार स्वस्थ कैदीहरूलाई प्रयोग गर्न नसकेका कारण उनीहरूमा मानसिक समस्या बढ्दै गएको छ । उनीहरू धेरै फुसर्दिला हुन्छन् । अनि त्यसरी एक्लै बस्दा अनेक थरी कुराहरू सोच्न थाल्छन् । टोलाउन थाल्छन् । जानेर वा नजानेर उनीहरू सजाय भोगिरहेका छन् । कतिपय परिबन्दमा पनि परेका होलान् । उनीहरू करिअर सकियाे भनेर सोच्न थाल्छन् ।
उनी भन्छन्, ‘जसका कारण उनीहरूमा मानसिक रोग बढिरहेको छ । अर्को कुरा भनेको कैदीबन्दी आउनेजाने क्रम बढी हुन्छ । जसले पनि पुर्पक्षका लागि कारागार चलान भन्दिन्छ । यसो हुँदा उक्त व्यक्ति पाँच दिनपछि छुट्ने हो वा पाँच वर्षपछि । उनीहरूको मुद्दाको निर्णय जति छिटो भयो, त्यति छिटो छुट्ने हो ।’
‘तर, मुद्दाको प्रक्रिया लामो समयसम्म चल्ने भएका कारण पनि कैदीबन्दीहरू मानसिक समस्या खेपिरहेका छन्,’ डा. बुढाथोकीले थपे ।
कैदीबन्दीमा मानसिक समस्या बढ्दै गएपछि अस्पतालले अहिले छुट्टै मानसिक वार्ड सञ्चालन गरिरहेको छ । जहाँ मनोपरामर्शदाता र मानसिक रोग विशेषज्ञले उनीहरूलाई परामर्श तथा उपचार गर्दै आएका छन् ।
योसँगै मानसिक स्वास्थ्यमा समस्या देखिएका कैदीबन्दीहरूलाई नाइके तथा सह–नाइकेले पनि परामर्श दिइरहेका हुन्छन् । उनीहरूको हरेक क्रियाकलापलाई नजिकबाट नियालिरहेका हुन्छन् ।
केन्द्रीय अस्पतालको सुरुवात
सदर जेल अर्थात् केन्द्रीय कारागार वि.सं. १९७१ मा स्थापना भएको हो । कारागार सुरु भएको लामो समयपछि २०२० सालमा कैदीबन्दीको उपचारका लागि स्वास्थ्य सेवा आवश्यक भएको भन्दै केही स्वास्थ्यकर्मी राखी एउटा कोटाबाट सेवा सुरु गरिएको थियो ।
कैदीबन्दीको स्वास्थ्य जाँच गर्दै जाँदा उनीहरूको उपचारका लागि अस्पताल आवश्यक भएपछि २०६८ सालमा अस्पतालकै लागि भवन बनाउन सुरु गरियो । त्यसको दुई वर्षपछि २०७० सालदेखि १५ शय्याको अस्पताल सुरु भयो । त्यहीअनुसार स्वास्थ्यकर्मीको दरबन्दी पनि बढाइयाे । र, २०७५ सालमा अस्पतालको स्तरोन्नति गर्दै १५ शय्याबाट ३० शय्याको बनाइयो । र, अब गृह मन्त्रालयले यो अस्पताललाई ५० शय्याको बनाउने योजना अगाडि बढाएको छ ।
त्यसो त देशकै सबैभन्दा ठूलो कारागारको रूपमा रहेको केन्द्रीय कारागार अस्पताल ३० शय्याको भए पनि अस्पतालले अहिले ४० शय्या सञ्चालन गर्दै आइरहेको डा. बुढाथोकी बताउँछन् ।
भौतिक पूर्वाधारको समस्या
अहिले अस्पतालले पुरुष तथा महिला कैदीबन्दीका लागि छुट्टाछुट्टै वार्ड स्थापना गरेको छ । जहाँ आकस्मिक, ओपीडी, ल्याब, एक्सरे, भिडियो एक्सरे, अल्ट्रासाउन्ड, दन्त, मनोरोग, छालारोग, आँखा र प्रसुति तथा स्त्री रोगको उपचार गरिँदै आएको छ ।
तर, अस्पतालमा अन्य धेरै सुविधा छैनन्, जुन कैदीबन्दीका लागि अत्यन्तै आवश्यक छन् । अस्पताल विस्तारका लागि भौतिक पूर्वाधारको समस्या ठूलो रहेको डा. बुढाथोकी बताउँछन् ।
उनी भन्छन्, ‘सामान्य उपचारका लागि बिरामीलाई पालो कुराएर हेर्नुपर्ने अवस्था छ । तीन दिन छालाको बिरामीलाई हेर्नुपर्याे भने तीन दिनपछि अर्को रोगको बिरामीलाई हेर्ने गरी व्यवस्था मिलाएका छौँ । हामीसँग भौतिक पूर्वाधार भएमा यो समस्याको समाधान हुन सक्छ ।’
उसो त अस्पतालमा माइनर शल्यक्रिया हुने गरे पनि मेजर शल्यक्रियाका लागि भने अस्पतालले अन्य अस्पतालमा रिफर गर्दै आएको छ ।
कारागार अस्पतालमा उपचार सम्भव भएमा उपत्यकाका २१ वटा अस्पतालमा उनीहरूको उपचारका लागि सम्झौता गरिएको डा. बुढाथोकी बताउँछन् ।
केन्द्रीय कारागारभित्र रहेका तीनवटा केन्द्रीय, भद्र र महिला सुधार गृहमा करिब चार हजार कैदीबन्दी छन् । अस्पतालमा ६७ जनाको दरबन्दी भए पनि अहिले ९० जना स्वास्थ्यकर्मी तथा कर्मचारी कार्यरत छन् । तर, अधिकांश कर्मचारीलाई करारमा राखिएको डा. बुढाथोकी बताउँछन् ।
‘हाडजोर्नी, प्रसूति तथा स्त्री रोग विशेषज्ञलगायतका दरबन्दीको आवश्यकता छ । र, त्यसका लागि हामीले फाइल अगाडि पठाएका छौँ’, उनी भन्छन्, ‘अब अस्पतालमा अप्रेसन थियटर (ओटी) र आईसीयू सञ्चालन गर्ने योजना छ । यसका लागि अस्पताललाई सबैभन्दा ठूलाे चुनौती भनेको भौतिक पूर्वाधारको छ ।’
त्यसो त, केन्द्रीय कारागार नुवाकोटमा सार्ने भन्ने योजना भइरहेको छ । त्यसका लागि भवन निर्माणको कार्य भइरहे पनि कहिले सर्छ ? यो कसैलाई थाहा छैन । तत्कालीन प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीको मन्त्रिषद्को निर्णयबाट सुन्धारास्थित केन्द्रीय कारागारलाई ‘केपी ओली संग्रहालय’ बनाउने घोषणा गरेको थियो । सोहीअनुरुप सो ठाउँमा कुनै पनि नयाँ भवन निर्माण नगर्ने र कारागार नुवाकोटमा सार्ने निर्णय त्यो बेला भएको थियो ।
डा. बुढाथोकीका अनुसार कारागार नुवाकोट सरेमा केन्द्रीय, भद्र र महिला सुधार गृह खाली हुनेछन् । त्यसो हुँदा भद्र र महिला सुधार गृहमा बिरामी कैदीबन्दीलाई राखिनेछ । र, केन्द्रीय सुधार गृहलाई अस्पतालमा विस्तार गरेर लैजाने सोच गृह मन्त्रालयको छ ।
उपचार खर्च महिनाको ५० लाख
ज्यादै विशिष्टिकृत सेवाबाहेक अन्य कुनै पनि सेवाका लागि बिरामीलाई अन्य अस्पताल रिफर गर्नुपर्ने आवश्यकता नपर्ने डा. बुढाथोकीको बुझाइ छ ।
उनले भने, ‘कैदीबन्दीको उपचारका लागि सबै खर्च सरकारले व्यहोर्दै आएको छ । सानो उपचारदेखि ठूलो–ठूलो शल्यक्रियाकै लागि किन नहोस्, सम्पूर्ण खर्च सरकारले व्यहोर्छ । कैदीबन्दीको उपचारका लागि महिनामा ५० लाख रुपैयाँ खर्च हुन्छ ।’
देशभरमा ७४ वटा कारागार कार्यालय छन् । उक्त ठाउँमा भएका सबै कैदीबन्दीको उपचार खर्च सरकाले व्यहोर्दै आएको छ ।
डा. बुढाथोकी भन्छन्, ‘केन्द्रीय कारागारको उपचार खर्च औसतमा ५० लाख छ । रिफर गरिएका अस्पताललाई हामी महिनाको अन्तिममा एकमुष्ट रुपैयाँ बुझाउँदे आएका छौँ । आफ्नै अस्पतालमा सबै उपचार सम्भव भयो भने अन्य अस्पताललाई तिर्नुपर्ने सम्भावना निकै कम हुन्छ ।’
थपिएका सेवा
डा. बुढाथोकीका अनुसार अस्पतालले अहिले आकस्मिक सेवा पनि सुरु गरेको छ । एम्बुलेन्स सेवा सञ्चालनमा आएको छ ।
त्यस्तै, मानसिक समस्या धेरै भएका कारण मानसिक वार्ड सुरु गरिएको उनी बताउँछन् । ‘अहिले हामीले अस्पतालमा आफ्नै फार्मेसी सञ्चालनमा ल्याएका छौं,’ डा. बुढाथोकीले भने ।
‘अर्को भनेको कैदीबन्दीलाई पनि स्वास्थ्य सेवा चाहिन्छ भन्ने मानसिकता अझै पनि छ,’ उनले थपे ।
हाल देशभर २७ हजार ६ सय ३१ जना कैदीबन्दी छन् ।
प्रकाशित मिति: शुक्रबार, असार ८, २०८० १६:३६
-1743661115.jpg)
-1743579183-1743604118.jpg)
