किन रित्तिँदै छन् नेपालका आईटी कलेजहरू ?

A+ A A-

सफ्टवेयर इञ्जिनियर तथा शिक्षाविद् रूद्र पाण्डेले हालै ट्वीट गर्दै भनेका छन्:

'नेपालका १०० प्रतिशत सांसद पूरा स्वाँठ छन् भन्ने क्रमश: प्रमाणित हुँदै छ । कुनै पनि स्वाँठ नेपालको उच्च शिक्षाको बारेमा चुँसमेत गर्दैनन् । देशका सबै कलेज खाली भइसके तर स्वाँठहरूलाई मतलबैै छैन । नबुझेका कि बुझेर पनि बुझ पचाएका ? नेपालका कलेजहरू रित्तो हुँदै छन् । तर, हाम्रा नीति निर्माताहरू भने मूर्ख देखिन्छन् । कोही पनि उच्च शिक्षा र यसका समस्याबारे बोलिरहेका छैनन् ।'

पाण्डेले भनेझैँ नेपालका कलेजहरू रित्तो हुँदै गएको यथार्थ हो । यसको पुष्टि एक्मी इञ्जिनियरिङ कलेज, काठमाडौंका प्रिन्सिपल तथा प्राध्यापक इञ्जिनियर प्रदीप पौड्यालले पनि गरेका छन् । उनको कलेजमा भर्ना हुने विद्यार्थीको संख्याले त्यही बताइरहेको छ । पौड्याल भन्छन्, 'पछिल्ला केही वर्षयता प्रायः सबै इञ्जिनियरिङ कलेजमा विद्यार्थी भर्नामा निरन्तर गिरावट आएको छ ।'

केही वर्षयता नेपालका कलेजहरूमा भर्ना हुने विद्यार्थीको संख्यामा उल्लेखनीय कमी आएको छ । र, कतिपय निजी कलेजका प्रिन्सिपलहरूले पर्याप्त विद्यार्थीको अभावमा आफ्नो संस्था आर्थिक समस्यामा परेको भन्दै चिन्ता व्यक्त गरिरहेका छन् ।

राष्ट्रिय परीक्षा बोर्डको तथ्याङ्कअनुसार चालु वर्ष अर्थात् २०८० मा ४ लाख ७६ हजार विद्यार्थीले कक्षा १२ को परीक्षा दिएका छन् । गत वर्ष यो संख्या ४ लाखभन्दा थोरै कम थियो । उच्च माध्यमिक तह अर्थात् कक्षा १२ उतीर्ण गर्ने नेपाली विद्यार्थीको संख्या प्रत्येक वर्ष २ लाखभन्दा बढी छ । तर, स्नातक तहमा भर्ना हुनेहरू त्यो अनुपातमा अत्यन्तै न्यून छन् । किन यस्तो भैराखेको छ त ?

नेपालको उच्च शिक्षामा यस्तो निराशा आउनुमा शिक्षाविद्हरू अनेक कारण औँल्याउँछन् । जनसांख्यिक परिवर्तन, पढिसकेपछिको अनिश्चित भविष्य, शिक्षाको गुणस्तर, राजनीतिक अस्थिरता र असान्दर्भिक पाठ्यक्रम आदि मूल कारण रहेको विशेषज्ञहरूको धारणा छ ।

त्रिभुवन विश्वविद्यालयका प्राध्यापक गोविन्दप्रसाद आचार्य शिक्षाको गुणस्तरलाई मुख्य कारक ठान्छन् । 'गुणस्तरीय शिक्षा दिइराखेका कलेजलाई विद्यार्थीको कुनै समस्या छैन,' आचार्य भन्छन्, 'हो, १२ कक्षा उत्तीर्ण गरेका हाम्रा अधिकांश बच्चाहरू रोजगारीको अनिश्चितताका कारण नेपालमा राम्रो भविष्य देख्दैनन् ।'

प्राध्यापक पौड्याल नेपाली कलेजमा विद्यार्थी घट्नुको मुख्य कारण राजनीतिक अस्थिरता भएको ठान्छन् । 'मैले कुरा गरेका सबैजसो कलेज जाने उमेरका युवा आफ्नो भविष्यबारे चिन्तित छन् र प्रश्न गर्छन्, 'मैले अध्ययन पूरा गरिसकेपछि यहाँ के गर्ने भन्ने प्रश्नको सामना मैले गरिराखेको छु । को सँग छ यो प्रश्नको जवाफ ?'

घट्दो विद्यार्थी भर्नाको चुनौतीलाई सम्बोधन गर्न सरकार, शैक्षिक संस्था, उद्योग र समुदायको सहभागितामा प्रभावकारी सहकार्य आवश्यक छ । उपरोक्त कदमहरू कार्यान्वयन गरेर नेपालले उच्च शिक्षाका लागि अनुकूल वातावरण सिर्जना गर्न सक्छ ।

विज्ञ र अन्य सरोकारवालाको धारणाका आधारमा विश्लेषण गर्दा नेपाली कलेजहरूमा भर्ना दर घट्नुका पछाडि अनेक कारणहरू छन् । तीमध्ये मुख्य कारण यी हुन्:

जनसांख्यिक परिवर्तन : घट्दो जन्मदर र बसाइसराइका कारण नेपालमा कलेज जाने उमेर समूहका व्यक्तिको सङ्ख्यामा कमी आएको छ ।
गुणस्तर र रोजगारीको अनिश्चितता : नेपालका कलेजहरूले दिने शिक्षा गुणस्तरीय नरहेको धारणा कतिपय विद्यार्थी र तिनका अभिभावकको पाइन्छ । परम्परागत पाठ्यक्रममा आधारित भएर पढाइसकेपछि राम्रो रोजगारी पाउनसमेत गाह्रो हुने गरेको बताउँछन्, कतिपय अविभावकहरू । यस्तो धारणाले सम्भावित विद्यार्थीहरूलाई विदेशमा शैक्षिक अवसरको खोजी गर्न प्रेरित गर्छ । र, नेपालका कलेजहरूमा भर्नामा कमी आउँछ ।
आर्थिक कारण : उच्च शिक्षाका लागि कलेजहरूले लिने शुल्क, जीवन धान्न चाहिने खर्चलगायत आर्थिक सीमितताले समेत कतिपय विद्यार्थी चाहेर पनि उच्च शिक्षाबाट वञ्चित छन् ।
पाठ्यक्रमको सान्दर्भिकता : नेपालका अधिकांश कलेजका पाठ्यक्रम रोजगारी बजारको आवश्यकताअनुरूप मेल खाने छैनन् । बजारलाई चाहिने खालका सीप सिकाउने पाठ्यक्रम पढाउने कलेजहरू विरलै छन् यहाँ । त्यसैले कम सान्दर्भिक ठानिएका पाठ्यक्रम पढाएर प्रमाणपत्र दिने कलेजहरूमा भर्नामा कमी आएको हुन सक्छ ।
राजनीतिक अस्थिरता : राजनीतिक अस्थिरता र व्याप्त भ्रष्टाचारले रोजगारीका अवसरहरूमा प्रत्यक्ष प्रभाव पार्छ । भ्रष्टाचारले गुणस्तरीय स्नातकहरूलाई राम्रो जागिरमा प्रवेश गर्न बाधा पुर्‍याउँछ । कम गुणस्तरका मानिसले सोर्स-फोर्समा जागिर पाउँछन् । यस्तो अवस्थामा विद्यार्थी र अविभावकले राम्रो रोजगारीको सम्भावना भएका अध्ययन क्षेत्रलाई प्राथमिकता दिनु स्वाभाविक हो ।

नेपाली विद्यार्थीको गन्तव्य

विद्यार्थीको पृष्ठभूमिअनुसार फरकफरक भए पनि कक्षा १२ पूरा गरेका नेपाली विद्यार्थीले उच्च शिक्षा अध्ययनका लागि विदेश जाने विकल्पलाई पहिलो प्राथमिकतामा राखेको पाइन्छ । भारत, संयुक्त राज्य अमेरिका, बेलायत, अस्ट्रेलिया, क्यानडाजस्ता देशहरू उच्च शिक्षाको अवसर खोज्ने नेपाली विद्यार्थीहरूका लागि लोकप्रिय गन्तव्य हुन् । 'आर्थिक रूपमा सक्षम नरहेका परिवारका बच्चाहरूचाहिँ नेपालकै कलेजमा पढ्न बाध्य छन्,' प्राध्यापक प्रदीप पौड्याल भन्छन् ।

पछिल्लो समय नेपालमा कक्षा १२ उतीर्ण विद्यार्थीहरूमा उच्च शिक्षा हासिल गर्न विदेश जाने क्रम बढेको छ । प्राथमिकतामा आएको यो परिवर्तनका पछाडि अनेक कारक तत्त्वहरू हुन सक्छन्, जसले देशबाहिर शैक्षिक अवसर खोज्ने युवाहरूको चाहनालाई प्रभावित गर्छ । यसका केही कारणहरू यस प्रकार छन्:

शिक्षाको गुणस्तर : विदेशमा अध्ययन गर्ने चाहनाको एउटा प्रमुख कारण विदेशी शैक्षिक संस्थाहरूले उच्च गुणस्तरको शिक्षा दिन्छन् भन्ने धारणा हो । विकसित देशका विश्वविद्यालयहरूले उच्चस्तरको पाठ्यक्रम, बजारको मागअनुसार सान्दर्भिक, अत्याधुनिक अनुसन्धान सुविधासहितको व्यावहारिक र उद्योग-उन्मुख शिक्षा दिन्छन् भन्ने मान्यता नेपाली विद्यार्थी र अविभावकमा पाइन्छ ।
सान्दर्भिक र बजारअनुरूपको पाठ्यक्रम : विदेशी विश्वविद्यालयहरूले प्राय: नेपालमा उपलब्धभन्दा सान्दर्भिक र बजारको मागअनुसारको पाठ्यक्रम बनाएका हुन्छन् । यसले गर्दा नेपाली विद्यार्थीहरूलाई विभिन्न विषयहरूमध्येबाट छनोट गर्न र उनीहरूको विशिष्ट रूचि र आकांक्षाहरू खोज्न मद्दत गर्छ ।
रोजगारी र सुखद जीवनको सम्भावना : विदेशी संस्थामा सान्दर्भिक विषयमा पढेर प्रमाणपत्र हासिल गरियो भने रोजगारी र भावी जीवन सुखमय हुन सक्छ भन्ने आशा विद्यार्थीहरूमा पाइन्छ । विदेशका प्रतिष्ठित विश्वविद्यालयहरूका डिग्री भयो भने प्रतिष्ठा उच्च हुन्छ भन्ने मान्यता पनि छ नेपाली युवा र समाजमै पनि । विदेशी विश्वविद्यालयमा पढ्न पाइयो भने अन्तर्राष्ट्रिय सञ्जाल र रोजगारी उद्योग आदिमा 'एक्सपोज' हुन सजिलो हुन्छ । फलस्वरूप रोजगारीका अवसर पाउने सम्भावना बढ्छ भन्ने बलियो धारणा पाइन्छ हाम्रा युवाहरूमा । यो धारणा धेरै हदसम्म यथार्थ पनि हो ।
अनुसन्धान र नवप्रवर्तनका अवसरहरू : अनुसन्धान र नवीनताप्रति चाख राख्ने नेपाली विद्यार्थीहरू अत्याधुनिक अनुसन्धान सुविधा, पूर्वाधार र आर्थिक सहयोगका अवसरहरूका लागि प्रसिद्ध विदेशी विश्वविद्यालयहरूप्रति आकर्षित हुन्छन् । उच्च गुणस्तरको अनुसन्धान गर्न, प्रख्यात विद्वान्‌हरूसँग काम गर्न र आफूले चाहेको क्षेत्रमा प्रगति गर्न विदेशी विश्वविद्यालय नै रोज्छन् हाम्रा युवाहरूले ।
विश्वव्यापी सांस्कृतिक 'एक्सपोजर' : विदेशमा अध्ययन गर्दा नेपाली विद्यार्थीहरूलाई विभिन्न संस्कृति, भाषा र जीवनशैलीको अनुभव ‍गर्ने अवसर प्राप्त हुन्छ । यसबाट उनीहरूको क्षितिज फराकिलो बन्न सक्छ, अन्तर-सांस्कृतिक बुझाइ फराकिलो हुन्छ, र विश्वव्यापीकरणअनुसार आफूलाई ढाल्न मद्दत मिल्न सक्छ । अन्तर्राष्ट्रिय विश्वविद्यालयको विविधतापूर्ण परिवेशसँगको 'एक्सपोजर' ले उनीहरूको व्यक्तिगत र व्यावसायिक विकासलाई सघाउन सक्छ ।
बसाइसराइ र बसोबासका अवसर : अधिकांश नेपाली विद्यार्थीका लागि विदेशमा अध्ययन दीर्घकालीन रूपमा बसाइसराइ र बसोबासका राम्रा अवसरहरूको खोजी गर्ने चाहनाबाट पनि प्रेरित हुन्छ । राम्रो जीवनस्तर, उन्नत प्रविधिमा पहुँच र अत्याधुनिक सामाजिक–आर्थिक अवसरको सम्भावना उतै बसाइँ सर्ने मनसाय राख्नेहरूका लागि आकर्षक कारक हुन सक्छ ।

नेपालमा कक्षा १२ उतीर्ण युवाहरूको गन्तव्य प्राथमिकताको विश्लेषण गर्दा उच्च शिक्षाको बदलिँदो गतिशीलता र नेपाली विद्यार्थीहरूको आकांक्षाबारे धेरै कुरा थाहा पाइन्छ । यी कुराहरूलाई बुझेर नीति निर्माता, शैक्षिक संस्था र सरोकारवालाहरूले नेपालभित्र उच्च शिक्षाको गुणस्तर र सान्दर्भिकता बढाउन काम थाल्न अब ढिला गर्नु हुन्न । नेपाली युवा जनशक्ति यसरी विदेश पलायन हुनु राष्ट्रका लागि ठूलो घाटा र चुनौती हो ।

यो चुनौतीको समाधान के ?

विद्यार्थी भर्नाको घट्दो क्रम जारी रहने हो भने नेपालका शैक्षिक संस्थाहरूले भविष्यमा ठूलै चुनौतीको सामना गर्नुपर्ने हुन सक्छ । आर्थिक स्रोतको अभाव, शिक्षण र गैर-शिक्षण कर्मचारीहरूका लागि रोजगारीको अवसरमा कमी, नेपालका लागि चाहिने मानवीय स्रोत उत्पादनमा ह्रास, शैक्षिक र पूर्वाधार विकासमा समस्याजस्ता चुनौतीहरू टड्कारो रूपमा देखिन्छन् ।

यो चुनौती सम्बोधन गर्न सरकार, शैक्षिक संस्था, शिक्षा विशेषज्ञ, र बृहत् समुदायसहित सबै सरोकारवालाको सामूहिक प्रयास जरुरी हुन्छ । आजको आवश्यकताअनुरूप अनेक रणनीतिक कदमहरू चालेर यो चुनौती सम्बोधन गर्न सकिन्छ । विभिन्न सरोकारवालाहरूले निम्न कदम चालेको खण्डमा हाम्रो उच्च शिक्षामा बढ्दो यो समस्या समाधान गर्न सकिन्छ:

गुणस्तर र सान्दर्भिकता

• शैक्षिक संस्था : कलेजहरूले शिक्षाको गुणस्तर सुधार गर्न पाठ्यक्रम अद्यावधिक गर्ने र व्यावहारिक तथा उद्योग-सान्दर्भिक विषयहरू पाठ्यक्रममा समावेश गर्ने पक्षमा ध्यान केन्द्रित गर्नुपर्छ । उद्योग र विज्ञसँगको सहकार्यले शैक्षिक क्षेत्र र बजारबीचको खाडल पुर्न मद्दत पुग्न सक्छ ।

• सरकार : कलेजहरूले निर्धारित मापदण्डहरू पूरा गरेको सुनिश्चित गर्न सरकारले मान्यता प्रणाली र गुणस्तर नियमन संयन्त्रहरू स्थापना गर्नुपर्छ । कलेजहरूलाई अन्तर्राष्ट्रिय मान्यता दिलाउन प्रोत्साहित गर्ने उपायहरू अपनाउनुपर्छ । जस्तै; सरकारले कलेजलाई उद्योगसँग सहकार्य गर्न प्रोत्साहित गर्ने नीति ल्याउने । यसका लागि अनुदान, करमा सुविधा वा अन्य वित्तीय प्रोत्साहन दिन सकिन्छ ।

व्यावसायिक तथा प्राविधिक शिक्षा सुदृढीकरण

शैक्षिक संस्था: विद्यार्थीका विविध आवश्यकता र आकांक्षा पूरा गर्न कलेजहरूले व्यावसायिक र प्राविधिक शिक्षा कार्यक्रमहरू विस्तार गर्नुपर्छ । व्यावहारिक सीप र काम गर्दै सीप सिक्नेजस्ता सुविधामार्फत कलेजहरूले रोजगारी बढाउन सक्छन् ।
सरकार : सरकारले स्रोत साधनको विनियोजन, सीटीईभीटीजस्ता विशिष्टीकृत संस्थाको स्थापना र उद्योगकेन्द्रित प्रशिक्षण कार्यक्रम विकास गरी व्यfवसायिक तथा प्राविधिक शिक्षालाई प्रवर्द्धन गर्नुपर्छ । जस्तै; उद्योगसँगको सहकार्यमा व्यावसायिक प्रशिक्षण केन्द्रहरू स्थापना गर्ने, जहाँ विद्यार्थीहरूले व्यावहारिक सीप सिक्न सक्छन् । यसबाट सीप र रोजगारीका आवश्यकताबीचको बेमेललाई सम्बोधन गर्न मद्दत पुग्छ ।

शिक्षा र उद्योग बीच सहकार्य बढाउने

शैक्षिक संस्था : कलेजहरूले विभिन्न प्रकारका उद्योगका आवश्यकताहरूअनुरूप पाठ्यक्रम तयार पार्ने । इन्टर्नसिप कार्यक्रम, विशेषज्ञहरूसँग अन्तर्क्रियाजस्ता 'एक्सपोजर' को अवसर दिने ।

पछिल्लो समय नेपालमा कक्षा १२ उतीर्ण विद्यार्थीहरूमा उच्च शिक्षा हासिल गर्न विदेश जाने क्रम बढेको छ । प्राथमिकतामा आएको यो परिवर्तनका पछाडि अनेक कारक तत्त्वहरू हुन सक्छन्, जसले देशबाहिर शैक्षिक अवसर खोज्ने युवाहरूको चाहनालाई प्रभावित गर्छ ।

सरकार : सरकारले सहकार्यका लागि प्लेटफर्महरू स्थापना गरेर, संयुक्त परियोजनाहरूका लागि वित्तीय सहयोगसमेत उपलब्ध गराएर, र यस्ता गतिविधिमा उद्योगको संलग्नता बढाउने नीति लिएर कलेज र उद्योगबीचको सहकार्यलाई सहजीकरण गर्नुपर्छ । जस्तै; सरकारले सहकार्यलाई सहजीकरण गर्न उद्योग-शैक्षिक सम्पर्क कार्यालय स्थापना गर्न सक्छ ।

उच्च शिक्षालाई सस्तो बनाउने

शैक्षिक संस्था : अहिले नेपालमा उच्च शिक्षा निकै महँगो छ । 'आर्ट्स' अन्तर्गतका केही विषय पढ्न सस्तो भए पनि अधिकांश विषयको शुल्क र अन्य खर्च धेरै छ । चिकित्सा, इञ्जिनियरिङजस्ता प्राविधिक विषयको पढाइ त सामान्य आर्थिकस्तरका नेपालीले सोच्न पनि सक्तैनन् । त्यसैले, कलेजहरूले लचिलो शुल्क संरचना, छात्रवृत्ति र वित्तीय सहायताजस्ता कार्यक्रमहरू लागू गर्नुपर्छ । यसो गर्दा विविध सामाजिक-आर्थिक पृष्ठभूमिका विद्यार्थीहरूका लागि शिक्षामा पहुँच बढ्नेछ ।
सरकार : सरकारले छात्रवृत्ति, अनुदान र सहुलियतपूर्ण ऋणजस्ता योजनाका लागि कोष बनाउने । वित्तीय संस्थाहरूसँग सहकार्य गरेर सजिलो सर्तमा शैक्षिक ऋण दिने व्यवस्था गर्न सकिन्छ । जस्तै, शैक्षिक ऋण लिएर पढेका विद्यार्थीले पढाइ सकिएर रोजगारीमा लागेर कमाउन थालेपछि मात्र ऋण तिर्ने गरी बिनाब्याज वा नगन्य ब्याजदरमा ऋण दिने ।

परामर्श र मार्गदर्शन

शैक्षिक संस्था : कलेजहरूले आफ्ना विद्यार्थीलाई उनीहरूको पढाइ र भोलिको रोजगारीका बाटाहरूबारे विभिन्न प्रकारका परामर्श सेवाहरू उपलब्ध गराउनुपर्छ । पाठ्यक्रम छनोट, 'करिअर' का सम्भावनाहरू र थप अध्ययनको अवसरजस्ता विषयमा परामर्श दिइनुपर्छ ।
सरकार : सरकारले कलेज र उद्योग व्यवसायीहरूको सहकार्यमा 'करिअर' परामर्श केन्द्रहरू स्थापना गर्न सक्छ । जस्तै; करिअर मेलाहरू आयोजना गर्ने, उद्योगका विशेषज्ञहरूलाई अतिथि वक्ताको रूपमा आमन्त्रित गर्ने र कलेजभित्र इन्टर्नसिप र रोजगारी सेवाको सुविधा दिनेजस्ता काम गर्न सकिन्छ ।

अनुसन्धान र नवीनतालाई प्रोत्साहन

शैक्षिक संस्था : कलेजहरूले शिक्षक र विद्यार्थीलाई अनुसन्धान गर्न प्रोत्साहन र सहयोग गर्ने । अनुसन्धान केन्द्र स्थापना, अनुसन्धान गर्न अनुदान र नवीनताको संस्कृतिलाई प्रोत्साहन गरी अनुसन्धानकेन्द्रित अध्ययनमा विद्यार्थीहरूलाई आकर्षित गर्ने ।
सरकार : सरकारले अनुसन्धान कोष खडा गर्ने । कलेज र अनुसन्धान संस्थाबीच सहकार्यलाई प्रोत्साहन गर्ने, र प्रकाशन र 'पेटेन्ट' मा सघाउने । जस्तै; अनुसन्धान र नवप्रवर्तनमा उत्कृष्टता हासिल गर्ने विद्यार्थी र कलेजहरूलाई पुरस्कृत गर्ने हो भने प्रतिस्पर्धात्मक वातावरण सिर्जना हुन सक्छ ।

घट्दो विद्यार्थी भर्नाको चुनौतीलाई सम्बोधन गर्न सरकार, शैक्षिक संस्था, उद्योग र समुदायको सहभागितामा प्रभावकारी सहकार्य आवश्यक छ । उपरोक्त कदमहरू कार्यान्वयन गरेर नेपालले उच्च शिक्षाका लागि अनुकूल वातावरण सिर्जना गर्न सक्छ । यसो गरे हाम्रा कलेजहरूको प्रतिष्ठा र सान्दर्भिकता पक्कै पनि बढ्नेछ । फलस्वरूप, देशभित्र धेरैभन्दा धेरै विद्यार्थी आकर्षित हुनेछन् र विदेश जाने लहरमा कमी आउनेछ ।

(लेखक एनिमेसनमा रूचि राख्ने स्नातकका विद्यार्थी हुन् ।)

प्रकाशित मिति: बिहीबार, असार ७, २०८० १६:४२