पितृसत्ताकाे जगजगीमा नारीवादको ‘रोनाधोना’

A+ A A-

‘फेमिनिज्म’ र अहिलेको युगको व्याख्या गर्नका लागि मेरो अनुभव अलिकति बाँड्न चाहन्छु । एकपटक म एउटा विवाह समारोहमा भाग लिन मधेस प्रदेश गएकी थिएँ, जहाँ मेरो साथी राची शाहले उच्च वर्गको परिवारसँग विवाह गर्न लागेकी थिइन् । वैवाहिक समारोहको समयमा दुलही ठूलो स्वरमा हाँसेकी मात्र के थिइन्, उनले रूखो बोलीको बाेली सुन्नुपर्‍यो- आफ्नै दुलहाबाट । जब उनले दुलहालाई थाेरै जवाफ फर्काइन्, जोडले थप्पड लगाएर दुलहा तल झरे ।

उनले आफ्ना दुलहालाई त्यसबेलासम्म पनि नम्रतापूर्वक जवाफ दिइन्, ‘माफ गर, प्रिय ! मैले जोडले हाँस्न हुँदैनथ्यो ।’

मैले उनलाई अचम्मित हुँदै प्रश्न गरेँ, ‘तपाईं किन यस्तो व्यक्तिसँग विवाह गर्दै हुनुहुन्छ, जो तपाईंलाई यो हदसम्म अनादर गर्छ ?’

उनले जवाफ दिइन्, ‘जस्मिन, म तिमीजस्तो बलियो छैन । हाम्रो संस्कृतिमा हामीसँग आफ्नो जीवनसाथी छान्ने अधिकार छैन, किनभने म केटा होइन, यदि म त्यो हुन्थेँ भनेँ... !’

यस्ता घटना हाम्रो समाजमा प्रत्येक दिन भइरहन्छन् । पुरुषले शासन गरिरहेको हुन्छ र कुनै न कुनै रूपमा हामीलाई आफ्नो मुख बन्द गर्न भनिरहेको हुन्छ । जब यो नयाँ सूत्रमा ‘कुलपिता-कुलपति’ शब्दको वर्चस्व बढ्न थाल्यो, यसले वामपन्थी विचारको नयाँ मार्ग खोल्यो । पारिवारिक, निजी सम्पत्ति र राज्यको उत्पत्तिमा एन्गेल्सले बाक्लोफेनको गहिरा कुरा राख्दै भनेका छन्, ‘पुँजीवादको उदयका लागि ‘कुलपिता’ एक महत्त्वपूर्ण कारक तत्त्व हो ।' उनका लागि पितृसत्ताको आगमन पितृत्वको मान्यता, एकल विवाह र पैतृक सम्पत्तिको निजी सम्पत्तिसँग सम्बन्धित थियो ।

महिला ‘लिङ्‍ग’ले विश्व ऐतिहासिक पराजयलाई प्रतिनिधित्व गर्छ । महिलासँगसँगै दासत्व पनि घरमा भित्रियो । महिलालाई अपमानित गरियो र कम उमेरमा दास बनाइयो । उनी आफ्नो अभिलाषाको दास बनिन् र बच्चाहरूको उत्पादनका लागि एक साधन बन्न पुगिन् । मैले बिस्तारै बोल्नुपर्छ । मैले शान्त व्यक्तित्त्व विकास गर्नुपर्छ । मैले सुन्दर हुनु आवश्यक छ । म ठूलो स्वरले हाँस्न सक्दिनँ । अँध्यारो हुनुभन्दा पहिल्यै घर फर्किनुपर्छ । किन ?

अझै महिलाहरू यौनिक सीमाभित्र रहन बाध्य छन्, अझै यहाँ समस्या छ । जबसम्म कुनै महिला आफूसँग यौन सम्बन्ध राख्ने आग्रहसहित एक पुरुषकहाँ पुग्न सक्षम हुँदिनन्, तबसम्म नारीवादको युग आउँदैन ।

उत्तर एकदम सजिलो छ- म केटी हुँ र मलाई केटाहरूजस्तो हुन अनुमति छैन । तर, अझै पनि महिलाको सन्दर्भमा थोरै कुरामा बाहेक केही पनि परिवर्तन भएको छैन । युग परिवर्तन भइरहेको छ, यो २१औँ शताब्दी हो । तर, आजका महिलाले उनका पति, भाइ, बुबालगायतका अगाडि टाउको झुकाउँदै हिँड्नुपर्छ । पुरुषप्रधान समाजमा छोरीको रूपमा जन्मिनु र मर्नुबाहेक अरू कुनै दुःखको कुरो खोजिराख्नु पर्दैन । ‘ठूला’ बा र ‘कान्छो’ भाइहरूको शासनलाई अझै पनि एक महिलाले घरभित्र सहन गर्नुपर्छ र कष्ट भोग्नुपर्छ ।

जब एक व्यक्ति छोराको रूपमा जन्मन्छ, आमाबुबा उसको हरेक कुरासँग सहमत हुन्छन्- जे खाए पनि, जति पैसा खर्च गरे पनि र जुनसुकै काम गरे पनि । हामी छोरीहरू घरमा सबैभन्दा चाँडो उठ्नुपर्छ र घरको हरेक काम पूरा गर्नुपर्छ । परिवारको प्रत्येक सदस्यको सेवा र हेरचाह गर्नुपर्छ । जब खानाका लागि समय हुन्छ, सबैले खाइसकेपछि हामीले खानुपर्छ । जस्तो, हामी सधैँ भान्छे हौँ र हामीलाई भोक नै लाग्दैन या खाना बनाउन कुनै मिहिनेत नै लाग्दैन !

आज मेरो छिमेकीले एक प्रश्न उठाइन्, ‘हे भगवान्, किन तपाईंले मलाई छोरीको रूपमा सृष्टि गर्नुभयो ? किन उमेर बढेसँगै हामीलाई हारेको भाग्य दिनुभयो ?’ ए छोरी, चारवटा पर्खालको यो जेललाई तोड । तिमी विद्रोह र सङ्‍घर्ष गर र यो अवरोध तोड । छोरीहरूले प्रगति गर्न किन नपाउने ? आफ्नो अधिकारका लागि छोरी र बहिनीहरू आऊ, प्रगतिका लागि एकजुट हाेऊ । यस क्षण विश्वको सन्दर्भमा देखिएको ठूलो भिन्नतालाई भत्काउनु आवश्यक छ ।

म गाउँको संस्कृतिमा हुर्किएकी केटी, शहरमा आएर आधुनिकता अपनाएँ र फेसनको नाममा अर्धनग्न भएँ । तर, मलाई यस कुरासँग कुनै हिचकिचाहट छैन । म प्रश्न गर्छु, के यही नै मानवजातिको प्रगति हो ? छेउछाउमा अरूले जेसुकै भनून्, यस सवालमा म अब आफ्नो जन्मको संस्कृतिहरूदेखि टाढा छु । म आधुनिकतामा यति अभ्यस्त छु कि म यसबाट बाहिर आउनै सक्तिनँ । यो नै मेरो संस्कृति भइसकेको छ, समाजले जेसुकै भनिरहोस् ।

नारीवादी विचार सकारात्मक रूपमा, हिंसाविरुद्ध वकालत गर्नका लागि ल्याइएको थियो । तर, उनीहरूले यो विचारको दुरुपयोग गरिरहेका छन् । आज हामी अफसोच गर्छौं कि म महिलावादी हुँ । यसैले गर्दा म यो धारणालाई अस्वीकार गर्छु कि महिलाको प्रकृति सर्वव्यापी हो र महिला यही कामका लागि निर्माण गरिएको छ ।

सामाजिक विकास एक मात्र माध्यम हो, यसमार्फत महिलाले आफ्नो पुरानो छाला छोड्न र आफ्नै नयाँ कपडा काट्न सक्छन् । नारी-पुरुष दुवैलाई एकअर्काको आवश्यकता छ र यिनीहरूले आफ्नो स्वतन्त्रताबाट उही महिमा प्राप्त गर्न सक्छन् । यदि तिनीहरू यस महिमाको स्वाद लिन्थे भने कुरा अर्कै हुन्थ्यो । स्पष्ट छ– आज कसैले यसलाई परिभाषित गर्ने कोसिस गर्नु हुँदैन । यसको निर्धारण भोलि बाँच्नेहरूको कल्पनामा निर्भर छ ।

हामीलाई फेमिनिज्मको आवश्यकता छ । पहिलेभन्दा बढी म आफूलाई ‘फेमिनिस्ट जस्मिन ओझा’ भन्छु । मेरो मन पर्ने मौसम पितृसत्ताको पतन हुनेछ । जहाँ दुवै पुरुष र महिला समान ‘सम्मान’का साथ अगाडि आउँछन् ।

अब एउटा बढ्दो धारणा छ कि, हामीलाई अब ‘फेमिनिज्म’को आवश्यकता छैन, किनकि यसले आफ्नो लक्ष्य भेट्न सकेन । नारीवादी आन्दोलनभित्रको वैचारिक विभाजनले यस प्रकारको धारणालाई बढी ऊर्जा दिएको छ । यद्यपि, हामी बाध्यताबाट वञ्चित हुनु हुँदैन । उनीहरूबीच मतभेदहरू हुँदाहुँदै यहाँ अझ ठूलो सत्य छ, जुन सबै नारीवादीहरूले स्वीकारेका छन्- असमानताको सत्यता । त्यस कारण, अब हामीले फेरि आधारभूत प्रश्न सोध्नुपर्छ । यो अब हामीले लेनिनिस्ट र चे ग्वेभारा अनुयायीहरूलाई फेरि पनि सोध्नुपर्छ- ‘के हुनुपर्छ र के गर्नुपर्छ ?’

पितृसत्ताको असमान र अव्यावहारिक विचार आजको नारीवादका लागि ‘रोनाधोना’ हो । एक दशकअघि जन्मिएको शब्दको गुञ्जन अहिले ठूलो स्वरमा सुनिन थालेको छ । यस्तो लाग्छ, सामाजिक जीवनमा यो फेरि फिर्ता आएको छ । नारीवादको चर्चा र महिलाको अस्तित्वलाई भर्जिनिया वुल्फले पहिलोपटक सिद्धान्तको क्षेत्रमा अनुभवसहित ‘पितृसत्ता’ भन्ने धारणालाई विकसित गरिन् । मलाई विश्वास छ, कुलपतित्व (पितृसत्ता) एउटा अन्यायपूर्ण सामाजिक प्रणाली हो, जुन पुरुष र महिला दुवैका लागि हानिकारक छ । यसले कुनै पनि सामाजिक, राजनीतिक, सांस्कृतिक वा आर्थिक संयन्त्र समावेश गर्छ, जसले महिलामाथि पुरुष प्रभुत्व जमाउँछ ।

असमान लैङ्‍गिकताको सबैभन्दा ठूलो विवाद अहिले दक्षिण एसियामा देखिएको छ । पछिल्ला तीन दशकदेखि नेपालमा देखिएको परिवर्तनजस्तो घटना अन्त कतै भेटिएको छैन । यहाँ राजतन्त्र थियो, ध्वस्त भयो । अहिले हामी सङ्‍घीयतामा छौँ । लैङ्‍गिक समावेशीकरणका लागि नीतिहरू तर्जुमा गरिएको छ । यो लैङ्‍गिक समानताका साथै अन्य सबैखाले समानताका लागि हो ।

नेपालको संसदमा ६ प्रतिशत महिलाको उपस्थिति हुनु हालसम्मकै महत्त्वपूर्ण उपलब्धि हो । नेपाल राजतन्त्रबाट प्रजातन्त्रमा पुग्यो । फलस्वरूप, लैङ्‍गिक समानता, धर्मनिरपेक्षतासहितको लोकतान्त्रिक नेपालको निर्माण भयो । नेपाल पहिलो राष्ट्र हो, जहाँ ६ प्रतिशत महिलालाई संसदमा मनोनयन गरिएको छ । नेपाल दक्षिण एसियामा समलिङ्‍गीलाई संसदमा समावेश गर्ने पहिलो देश पनि हो । हामीले विगत ७० वर्षदेखि परिवर्तन देख्यौँ । तर, अझै महिलाहरू यौनिक सीमाभित्र रहन बाध्य छन्, अझै यहाँ समस्या छ । जबसम्म कुनै महिला आफूसँग यौन सम्बन्ध राख्ने आग्रहसहित एक पुरुषकहाँ पुग्न सक्षम हुँदिनन्, तबसम्म नारीवादको युग आउँदैन ।

हामीलाई फेमिनिज्मको आवश्यकता छ । पहिलेभन्दा बढी म आफूलाई ‘फेमिनिस्ट जस्मिन ओझा’ भन्छु । मेरो मन पर्ने मौसम पितृसत्ताको पतन हुनेछ । जहाँ दुवै पुरुष र महिला समान ‘सम्मान’का साथ अगाडि आउँछन् । यस कारण यो मेरो मन पर्ने मौसम हो ।

प्रकाशित मिति: बुधबार, असार ६, २०८० २०:२७