[दीर्घायु भवः] ‘योगलाई धेरैले आसन भन्ने मात्रै बुझेका छन्’ (भिडियो)

A+ A A-

मानिसलाई तन्दुरुस्त राख्न एक माध्यम बनेको छ, योग । पछिल्लो समय सामान्य व्यक्तिदेखि विभिन्न रोगीहरूले योगको अभ्यासलाई राम्रोसँग अपनाउन थालेको आयुर्वेद तथा वैकल्पिक चिकित्सा विभागका महानिर्देशक डा. वासुदेव उपाध्याय बताउँछन् ।

उनी भन्छन्, ‘प्राचिन कालमा योगको अभ्यास एकदमै राम्रो हुने गरेको थियो । बीचमा हराएको जस्तो भयो । र, अहिले फेरि सुरु भएको छ ।’

डा. उपाध्यायका अनुसार योग र आयुर्वेद भनेको पूर्वीय सभ्यताको जीवन जिउने पद्धति हो । यसलाई कुनै पनि चिकित्सा पद्धति नभएर जीवन पद्धति भनिन्छ । यसमा व्यक्तिगत स्वास्थ्यको कुरा, सामाजिक स्वास्थ्यको कुरा र विश्वकै स्वास्थ्यको विषयवस्तुको कुरा समेटिएको छ ।

उनले भने, ‘यसमा उपचारात्मक कुराभन्दा बढी स्वास्थ रहनका लागि के गर्दा शरीरलाई बिरामी नै हुन दिँदैन भन्ने विषयवस्तु समेटिएको छ ।’

योग तथा आयुर्वेद नेपाल र भारतमा परम्परादेखि अभ्यास हुँदै आइरहेको डा. उपाध्यायले बताए । उनका अनुसार वैदिककालदेखि स्वस्थ रहने जीवन पद्धतिको रूपमा योग र आयुर्वेदलाई लिने गरिएको छ ।

उनले भने, ‘पछिल्लो समय पाश्चात्य देशहरूले आधुनिक चिकित्सा पद्धतिका बारेमा अनुसन्धान गर्दै गए । तर, यसको पनि साइड इफेक्ट, रेसिस्टेन्सको कुरा र विभिन्न अरु कारणले गर्दा अहिले फेरि धेरैको ध्यान योग र आयुर्वेदतिर आकर्षित हुँदै गइरहेको छ ।’

विज्ञहरूका अनुसार यो चिकित्सा पद्धति नभएर जीवन जिउने पद्धति हो । योग एउटा आध्यात्मिक साधना हो । योगलाई आध्यात्मिक रूपले बुझ्ने हो भने योग व्यक्ति स्वयंले आफूलाई बुझ्ने आत्मा अर्थात् चेतना हो ।

पछिल्लो सयम विश्वका विभिन्न देशहरूमा योगलाई योगाको रूपमा अभ्यास गर्दै आएको पाइन्छ । तर, डा. उपाध्यायका योग र योगा फरक नभएको बताउँछन् । उनी भन्छन्, ‘यसको उच्चारणमा फरक परेको हो । योग संस्कृत शब्द हो । यसलाई पश्चिमाहरूले उच्चारण गर्दा योगा भन्ने गरेका हुन् । तर, योग र योगा एउटै कुरा हुन् ।’

फरक बुझाइ

सामान्यतया योग भन्नेबित्तिकै धेरैले व्यायमको रूपमा योगका आसनहरूलाई मात्रै बुझ्ने गरेका उनी बताउँछन् । हुन त, योगलाई आसनकै रूपमा बुझाइएको छ । र, योगलाई त्यसरी नै बुझिएको छ । डा. उपाध्यायका अनुसार योगका आठवटा चरणहरू छन् । जसमा यम, नियम, आसन, प्राणायाम, प्रत्याहा, धारण, ध्यान र समाधि रहेका छन् ।

‘यी चरणअनुसार यम र नियमले व्यक्तिगत र सामाजिक स्वास्थ्यको कुरा गर्छ । नैतिक शिक्षाको कुरा हुन्छ । व्यक्तिग व्यवहारको कुरा सिकाउँछ । हिंसा, राग, द्वेशबाट जोगिने र जोगाउने कुरा सिकाउँछ । त्यस्तै, व्यक्तिगत सरसफाइको कुरा सिकाउँछ’, उनी भन्छन्, ‘अनि अन्य मात्रै शरीरिक क्रियाकलापको बारेमा सिकाउँछ । श्वासप्रश्वासको गति, मनलाई आफ्नो वशमा राख्नु, एकाग्र हुनुजस्ता कुराहरू सिकाउँदै जान्छ ।’

यसका लागि कुनै ठ्याक्कै समय चाहिँदैन । आफ्नो उपलब्धताअनुसार व्यक्तिले अभ्यास गर्न सक्छ । डा. उपाध्याय भन्छन्, ‘यो कसले गर्न मिल्ने र कुन बेला गर्न मिल्ने छैन । व्यक्तिले कुन अंगलाई अपनाएर गर्छ, यो कुरामा अलग-अलग अवस्था आउन सक्छ ।’

जस्तै यम र नियम नुहाउनुपर्छ । विनम्र भएर बोल्नुपर्छ । हिंसा गर्नु हुँदैन भन्नका लागि कुनै पनि समय चाहिँदैन । यो व्यक्तिको नैतिकता माथि भर पर्ने उनी बताउँछन् ।

त्यस्तै, आसनको कुरा गर्दा पहिला–पहिला बिहान ब्रह्म मुहुर्तमा उठिसकेपछि प्राणयाम, ध्यान गरिन्थ्यो । तर, अहिलेको आधुनिक समयमा ‘हरि, बरी र करी’ (हतार) छ । कसैको बिहानै काम हुन सक्छ कसैको साँझ हुन सक्छ ।

उनी भन्छन्, ‘योगलाई कसैले आसनलाई मात्रै बुझ्छ भने शारीरिक र मानसिक रूपमा त्यसलाई व्यवस्थापन गर्नका लागि उपयुक्त सयम सूर्योदयको आसपास नभए सन्ध्याकालीन समयमा गर्न सकिन्छ ।’

विज्ञहरूका अनुसार मानसिक स्वास्थ्यका लागि ध्यानको प्राणायाम र ध्यानका कुराहरू कार्यालयमै बसिरहेका बेलामा पनि गर्न सकिन्छ । डा. उपाध्याय भन्छन्, ‘यो तनाव व्यवस्थापनका लागि एकदमै राम्रो मानिन्छ । कार्यालयमा पाँच मिनेट छुट्याएर शारीरिक अभ्यासका रूपमा योग र प्राणायाम ध्यानका लागि केही श्वासप्रश्वाससम्बन्धी अभ्यासहरू निरन्तर रूपमा गर्न सकियो भने प्रभावकारी हुन सक्छ ।’

योग अभ्यास कसरी गर्ने ?

उनका अनुसार अरुको लहलहैमा लागेर सबै योग अभ्यासहरू गर्नु हुँदैन । यसका केही नियमहरू हुन्छ । फेरि योगका सबै आसनहरू गर्न मिल्छन् भन्ने पनि छैन । त्यस कारण यसलाई दुई विभागमा बाँड्न सकिन्छ ।

‘एउटा स्वस्थ व्यक्तिले निरन्तर रूपमा गर्न सकिने अभ्यास र कुनै रोग लागेका व्यक्तिले गर्न मिल्ने योग अभ्यास’, उनी भन्छन्, ‘बिरामी व्यक्तिले जथाभावी गर्न थाल्यो भने उनीहरूको समस्या कम हुनुको साटो थप बढ्न सक्छ ।’

र, स्वस्थ रहनाका लागि बिहान उठ्न अत्यन्तै आवश्यक छ ।