शरीरमा जटिलता देखिएपछि मात्रै उपचारका लागि पुग्छन् सिकल सेलका बिरामी

A+ A A-

बाँकेका ४० वर्षीय पुरुषलाई बारम्बार शरीर दुख्ने समस्याले सताइरहेको थियो । उपचारका लागि उनी अस्पताल पुगे । चिकित्सकले उनलाई मिर्गौलाको समस्या भएको बताए । उनले बाँकेमै डायलाइसिस सुरु गरे ।

मिर्गौलामा समस्या भएको थाहा पाएपछि उनी थप उपचारका लागि काठमाडौं पुगे । यहाँ पनि चिकित्सकले उनको परीक्षण गरे । सिकल सेल भएको पुष्टि भयो । जसका कारण उनको शरीरका विभिन्न अंगहरू खराब भइसकेका थिए ।

मिर्गौला काम नलाग्ने गरी खराब भइसकेको थियो । मुटु सुन्निएको थियो । जोर्नीहरू फेर्नुपर्ने अवस्था थियो । कलेजोले काम नगर्ने भइसकेको थियो । उनीसँग मिर्गौला, कलेजो प्रत्यारोपण गर्नुको विकल्प थिएन । तर, प्रत्यारोपण गर्न पनि उनको अवस्था जटिल थियो ।

समयमै रोगको पहिचान भएको भए उनको सिकल सेललाई नियन्त्रण गर्न भने सकिन्थ्यो ।

०००

रक्त रोग विशेषज्ञ डा. निरज सिंहका अनुसार बाँकेका ४० वर्षीय पुरुषजस्तै सिकल सेलका अधिकांश बिरामी उचारका लागि ढिला पुग्ने गर्छन् । जसका कारण उनीहरूको उपचारमा कठिनाइ हुने गरेको छ ।

सिकल सेल भनेको एक प्रकारको वंशाणुगत रक्त रोग अर्थात् वंशाणुगत भनेको ‘जिनेटिक डिजिज’ भएकाे डा. सिंह बताउँछन् ।

उनी भन्छन्, ‘यो रगतमा हुने हेमोग्लोबिनमा ‘जिनको म्युटेसन’ हुने भएका कारण हेमोग्लोबिन चाँडै टुक्रा पर्ने वा नस्ट हुने हुन्छ । त्यसले गर्दा गोलो प्रकारको रातो रगतलाई परिर्वतन गरेर हँसियाजस्तो प्रकारमा परिर्वतन गरिदिन्छ । त्यसैलाई सिकल सेल रोग भन्ने गरिन्छ ।’

डा. सिंहका अनुसार मानिसको शरीरमा रगत ‘रेड ब्लड सेल’, ‘ह्वाइट ब्लड सेल’, ‘प्लेटलेट्स’ले बनेको हुन्छ । ‘रेड ब्लड सेल’भित्र हेमोग्लोबिन हुन्छ । हेमोग्लोबिनको काम शरीरका रहेक अंग तथा तन्तुहरूमा अक्सिजन पुर्‍याउने काम गर्छ ।

‘सबैभन्दा पहिलो समस्या भनेको रगत टुक्रा पर्नु हो । रोगीमा सामान्य हेमोग्लोबिन नहुने भएका कारण चाँडै नष्ट भएर जान्छ । नष्ट भएपछि ‘हेमोलाइसिस’ हुन्छ । र, यसले गर्दा रगत कम हुन थाल्छ,’ उनी भन्छन्, ‘त्यसपछि हसियाँजस्तो बनेको रगतको सेल शरीरको विभिन्न रगत नलीहरूमा बग्दै गर्दा विभिन्न अंगहरूमा जान्छ । र, त्यहीअनुसारले हरेक अंगमा केही न केही समस्या निम्त्याउन थाल्छ ।’

निम्त्याउने समस्या

सिकल सेल हुनुको मुख्य कारण नै ‘जिनमा म्युटेसन’ भएको उनी बताउँछन् । यो अनुवांशिक समस्याले गर्दा हुने गर्छ । ‘सिकल सेलमा रोगी र वाहक भन्ने हुन्छ । र, अरु सिकल सेलसँग जोडिएका अन्य रक्त रोगहरू पनि हुन सक्छन् । तर, अन्य रक्त रोगमा पनि कुन हेमोग्लोबिन उत्पादन हुन्छ, त्योअनुसारले नाम फरक हुन्छ,' उनी भन्छन् ।

सामान्यतया सिकल सेल रोगी वा वाहक भनिने भएका कारण बिरामीअनुसार समस्या फरक हुने डा. सिंह बताउँछन् । ‘सिकल सेलका लक्षण व्यक्तिअनुसार फरक-फरक हुने गर्छन् । शरीरको कुनै पनि त्यस्तो अंग छैन, जहाँ सिकल सेल असर नगरेको होस् । किनभने रगतको सर्कुलेसन शरीरका सबै भागमा हुन्छ । हँसियाजस्तो सेल सबै ठाउँमा पुग्छ । र, शरीरको सम्पूर्ण अंगहरू बिगार्छ,’ उनले भने ।

डा. सिंहका अनुसार सिकल सेलले ब्रेन स्ट्रोक, ह्याम्रेज, दिमागले कम काम गर्दै जाने, आँखा धमिलो हुने, रगतका नलीहरूमा रगत जम्न थाल्ने, मुटुको नलीमा रगत जम्ने, हुदयाघातको जोखिम हुने, मिर्गौलामा खराबीलगायतका समस्याहरू निम्त्याउन सक्छ ।

उपचार तथा रोकथाम

यो रोगको पहिचान जति चाँडो गर्न सक्यो, रोगबाट हुने समस्याहरूलाई त्यति नै कम गर्न सकिने डा. सिंह बताउँछन् । ‘यसको उपचार भनेको समस्याहरूलाई कम गर्ने र यसले निम्त्याएका समस्याहरूलाई निको पार्ने नै हो । यसका लागि बिरामीमा रोग जति चाँडो पत्ता लगायो, त्यति राम्रो उपचार हुन सक्छ ।’

सिकल सेलले शरीरमा कस्तो प्रभाव पारिरहेको छ, त्योअनुसारको उपचार गर्ने गरिन्छ । यसले शरीरमा सानोदेखि ठूलो रूपमा असर पुर्‍याइरहेको हुन्छ । यो रोग जन्मजात लिएर आउने गरेको उनी बताउँछन् ।

जसलाई अन्य रोगहरूजस्तो औषधिको प्रयोगले निर्मूल पार्न भने सकिँदैन । तर, बोनम्यारो ट्रान्सप्लान्ट गरेर निर्मूल पार्न भने सकिन्छ ।

‘यो रोग निर्मूल गर्नका लागि बिरामीको बोनम्यारो ट्रान्सप्लान्ट गर्न सकिन्छ । यसो गर्दा सिकल सेल पूर्ण रूपमा निको हुन्छ,’ उनी भन्छन्, ‘अर्को भनेको सिकल सेलबाट हुने समस्याहरूलाई कम गरेर रोगलाई नियन्त्रणमा राख्न सकिन्छ । यसका लागि केही औषधिहरूको सेवन वा नियमित रूपमा रगत चढाउनुपर्ने हुन्छ ।’

गर्भमै परीक्षण

त्यस्तै, सिकल सेलमा एउटा मात्रै ‘म्युटेसन’ हुने भएका कारण यसको परीक्षण गर्न सबैभन्दा सजिलो रहेको डा. सिंह बताउँछन् । हरेक वंशाणुगत रोगलाई गर्भावस्थामै पत्ता लगाउन सकिने जसलाई ‘प्रि–न्याटल डायग्नोसिस’ भन्ने गरिने उल्लेख गर्दै उनले यो रोग पनि गर्भावस्थामा परीक्षण गर्न सकिने बताए ।

‘यो पीसीआर परीक्षणबाट पनि पत्ता लगाउन सकिन्छ,’ उनी भन्छन्, ‘त्यस्तै, गर्भमा बच्चा भएको १०/१२ हप्ताभित्रमा गर्भको पानीको परीक्षण गरेर पनि पत्ता लगाउन सकिन्छ । यो भनेको बच्चा गर्भमा आइसके पनि सिकल सेल छ, या छैन भनेर पत्ता लगाउनका लागि प्रयोग गरिने विधि हो ।’

र, योबाहेक बिहे गर्नुभन्दा अगाडि महिला र पुरुषको सिकल सेल परीक्षण गरेमा उनीहरूबाट जन्मिने बच्चामा सिकल सेल हुने सम्भावना पत्ता लगाउन सकिन्छ । ‘सिकल सेल भएका व्यक्तिको बच्चालाई बचाउनु पहिलो प्राथमिकता हुन्छ,’ उनले भने ।

थारू समुदायमा बढी

यो वंशाणुगत रोग भएका कारणले कुनै एउटा जाति वा एउटा समुदायमा रोग देखिएको छ भने उक्त रोग पिँढी दर पिँढी फैलिँदै जान्छ । विश्वव्यापी रूपमा यो रोग हरेक समुदायमा देखिने गरेको छ । नेपालमा अरु समुदायमा सिकल सेल नदेखिएको होइन । तर, थारू समुदायमा अलि बढी देखिएको डा. सिंह बताउँछन् ।

उनी भन्छन्, ‘यो थारू समुदायमा देखिनुका कारण नजिकको आफन्तसँगको बिहेलाई लिने गरिएको छ । यसमा पनि फेरि सबै ठाउँको थारू समुदायमा देखिएको छैन । यो रोग पश्चिमका पाँच जिल्ला दाङ, बाँके, बर्दिया, कैलाली र कञ्चनपुरका थारू समुदायमा बढी देखिएको छ ।’

नेपालकाे अवस्था

आर्थिक अभाव, जनचेतनाको कमी र यसको उपचार गर्ने विज्ञहरूको कमीका कारण यो रोगको अवस्था नाजुक रहेको डा. सिंह बताउँछन् । त्यस्तै, सरकारले २०७६ सालमा रगतजन्य अनुवांशिक रोगहरूका लागि नीति बनाएको थियो । त्यो नीतिअन्तर्गत उपचार, परीक्षण र रोकथामका कार्य सरकारले अगाडि बढाएको छ । त्यसैअनुरूप सिकल सेलका बिरामीलाई पनि सरकारी तवरबाट उपचारका लागि १ लाख रुपैयाँ दिने गरिएको छ ।

र, सरकारले तोकेका स्वास्थ्य संस्थामा दाङ, बाँके, बर्दिया, कैलाली र कञ्चनपुरमा बिरामीको निःशुल्क परीक्षण हुने गरेको छ । परीक्षणका लागि सिकल सेलका बिरामीहरू अस्पताल पुग्ने गरे पनि जनचेतनाको कमीका कारण अधिकांश बिरामी अस्पताल पुग्न नसकेको डा. सिंह बताउँछन् ।

उनी भन्छन्, ‘सरकारी तबरबाट हुनुपर्ने जनचेतना दिन सकेको छैन । र अर्को कुरा, यसको उपचार परीक्षण निःशुल्क छ तर पनि परिवारका कुनै सदस्यलाई सिकल सेल छ भने परिवारका अन्य व्यक्तिले परीक्षण गर्ने गरेको पाइँदैन ।’

उनका अनुसार शरीरमा जटिलता देखिन थालेपछि मात्रै बिरामी उपचारका लागि अस्पतालसम्म पुग्ने गर्छन् । ढिला गरी अस्पताल पुग्दा रोगले शरीरका अंग बिगारिसकेको हुन्छ ।

त्यस्तै, अमेरिकाको नेसनल इन्स्टिच्युट अफ हेल्थका अनुसार अमेरिकामा मात्रै सिकल सेलबाट १ लाखभन्दा बढी मानिसहरू प्रभावित छन् भने विश्वव्यापी रूपमा २ करोड मानिसलाई यो रोगले असर गर्ने गरेको छ ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, असार ८, २०८० ०९:३०