बालेनले कार्यकक्षमा ग्रेटर नेपालकाे नक्सा राख्नुकाे अर्थ

A+ A A-

जमिनका लागि एक देशले अर्को देशलाई आक्रमण गरेकाे विश्व इतिहास छ । जित्ने देशले हारेकाे देशकाे भूभागमा शासन गर्थ्याे । जमिन नै आम्दानीकाे प्रमुख स्राेत भएकाले विभिन्न देशबीच युद्ध हुन्थ्याे । तर सन् १९४५ अक्टोबर २४ का दिन संयुक्त राष्ट्रसंघकाे स्थापना भएयता विश्वमा जमिनकाे नाम देश-देशबीच विगतकाे तुलनामा युद्ध कम भएकाे छ ।

यसकाे प्रमुख कारण भनेकाे विश्वका सबै देशका सरकारले संयुक्त राष्ट्रसंघमा आफ्नो देशकाे आधिकारिक नक्सा बुझाउनु हाे । सन् १९५५ डिसेम्बर १४ का दिन नेपाल संयुक्त राष्ट्रसंघकाे सदस्य भएकाे थियाे । त्यही बेला पूर्वमा मेची नदीदेखि पश्चिममा महाकाली नदीसम्मकाे नक्सा नै हाम्राे आधिकारिक भूभाग हाे भनेर नेपालले नक्सा राष्ट्र संघलाई बुझाएकाे थियाे ।

मेचीदेखि महाकाली नदीसम्म फैलिएको भूभाग नै कसरी नेपालकाे आधिकारिक भूभाग रहन गयाे त ?

पृथ्वीनारायण शाहले आफ्नो राज्य विस्तारका उद्देश्यका कारण अहिलेकाे नेपालकाे भूभागकाेभित्र त्यतिबेला रहेकाा स-साना टुक्रे राज्यलाई एकीकरण गर्ने याेजना बनाए । उनले आफ्नो मरणअघिसम्म हालकाे गाेरखाबाट तनहुँ, काठमाडौं, भक्तपुर, पाटन, मकवानपुर हुँदै तात्कालीन सेन राज्य रहेकाे हालको नेपालकाे पूर्वी मेची नदीसम्म एकीकरण गरेका थिए ।

उनकाे यस उद्देश्यमा छाेरा प्रतापसिहं शाह, श्रीमती नरेन्द्र राज्यलक्ष्मीलगायत अम्बरसिहं थापा, भक्ति थापा र बलभद्र कुँवरले सघाए । पूर्वमा टिस्टा नदीदेखि पश्चिममा सतलज नदीसम्म हालको नेपालकाे भूभाग फैलिएकाे थियाे ।

सन् १८१६ मार्च ४ का दिन तत्कालीन नेपाल सरकार र अहिलेकाे भारत, पाकिस्तान र बंगलादेशमा शासन गरेको ब्रिटिस इस्ट इन्डिया कम्पनीबीच 'सुगाैली सन्धि' भयाे ।

नेपालले ब्रिटिस इस्ट इण्डिया कम्पनीसँग युद्ध हारेपछि बाध्यतावश त्याे बेला नेपालकाे तीन भागकाे एक भाग भूभाग (हालकाे दार्जिलिङ र सिक्किम अनि कुमाओ र गडुलासम्म) सुगौली सन्धिमार्फत भारतमा गाभिएकाे हाे ।

अहिले भारत सरकारले आधिकारिक रूपमा नै नेपालभित्र पर्ने भूभाग कपिलवस्तु र लुम्बिनी समेटेर आफ्नो संसद् भवनभित्र नक्सा राखेकाे छ । यस प्रश्नको उत्तर जान्नुभन्दा अगाडि हालकाे भारत सरकारमा सत्ता पक्षका रूपमा रहेकाे भरतीय जनता पार्टीकाे राजनीतिक विचारधारा बुझ्न आवश्यक छ।

भारतीय जनता पार्टीकाे राजनीतिक मुद्दा भनेकै भारतमा हिन्दुवादी चिन्तनलाई प्रश्रय दिई आफ्नो सत्ता टिकाइ राख्नु हाे । भाजपाले आफ्नो हिन्दुवादी मतदातालाई रिझाउने उद्देश्यले पाकिस्तान, नेपाल र बंगलादेशकाे भूभाग अखण्ड भारतकाे नक्सामा देखाएकाे हाे । तर, उसले के पनि दाबी गरिरहेकाे छ भने, याे एउटा संस्कृतिक नक्सा मात्र हाे ।

यही सन्दर्भमा काठमाडाैं महानगरपालिकाका मेयर बालेन्द्र शाह (बालेन) ले आफ्नो कार्य कक्षमा ग्रेटर नेपालकाे नक्सा राख्नु प्रशंसायाेग्य हाे कि नेपाल भारत सम्बन्धमा कूटनैतिक जटिलता निम्त्याउनु हाे त ?

देशकाे राजधानी भएकाे शहरका मेयरकाे यस प्रकारकाे कदमले सकारात्मक र नकारात्मक दुवै खालकाे नतिजा निम्त्याउन सक्छ ।

नकारात्मक नतिजा भन्नाले काठमाडौं महानगरपालिकाभित्र भारतीय सरकारकाे आर्थिक लगानीमा केही कमी आउन सक्छ । त्यसैगरी भारतीय सरकार र महानगरले संयुक्तरूपमा आयाेजना गरेका कार्यक्रम सम्पन्न हुन विलम्ब हुन सक्छ ।

बालेनकाे याे कदमलाई धेरैले समर्थन गरिरहेका छन् । तर बालेन भविष्यमा राष्ट्रिय राजनीतिमा आउँदा यिनै नागरिकले भारतले मिचेकाे भूभाग किन फिर्ता नल्याएको भनी बारम्बार प्रश्न गर्न सक्छन् । हठातमा गरिएकाे निर्णयले परिणामतः उनलाई याे विषय निल्नु न ओकल्नु हुन सक्छ ।

तर बालेनले केही पर नसाेची पक्कै याे कदम चालेका हैनन् भन्ने लाग्छ । उनले आधिकारिक रूपमा यसबारे प्रतिक्रिया दिएका छैनन् तर उनले यसलाई उपयुक्त सन्दर्भ मानेकाे देखिन्छ ।

भर्खरै भारत भ्रमण गरी आएका छन् प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहाल (प्रचण्ड) । उनलाई संसदमा विपक्षी एमालेले र्‍याखर्‍याख्ती पारेकाे थियाे । नेपालकाे संसद्बाट आधिकारिक रूपमा पूर्ण बहुमतका साथ स्वीकृत लिम्पियाधुरा, लिपुलेख र कालापानीलगायत जमिनका बारेमा छलफल नगरेकाे एमालेकाे आराेप थियाे । बरु भारतलाई नेपालकाे भूभाग दिई भारतसँग बंगलादेश जाने बाटाे मागेकाे भन्ने प्रकारकाे आलोचनात्मक आवाज संसद् भवन, नेपाली मिडिया र सामाजिक सञ्जालमा उठिरहेको छ ।

यही बेला भारतले नेपालकाे भूभाग समेटेर राखेजस्तै मेयर बालेनले पनि ग्रेटर नेपालकाे नक्सा राखेर 'काउण्टर' दिनु अर्थपूर्ण छ । यस अर्थमा कि, नेपालकाे संघीय सरकारले भारतकाे पछिल्लाे कदमलाई हल्का रूपमा नलेओस् ।

भारतले आफ्नो सानाे छिमेकीप्रति गरेकाे थिचोमिचोकाे अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा उजागर गर्न पनि बालेनकाे कदमले मद्दत पुग्न सक्छ । साथसाथै भारत सरकारमाथि पनि अलिक लचिलो भई नेपाल भारतबीचकाे सीमा विवाद हल गर्न दबाब पर्न सक्छ ।

भारतले आफ्नो सांस्कृतिक नक्सा हो भन्दै औपचारिक रूपमा संसदमा नेपालका भूभाग समेटिएको नक्सा राख्न हुन्छ भने बालेनले ग्रेटर नेपालको नक्सा राख्न किन हुँदैन ? यद्यपि, यसरी मात्रै समस्याको समाधान हुँदैन । नेपाल सरकारले खुट्टा नकमाई सीमा विवाद हल गर्न भारतसँग कूटनीतिक च्यानलबाट प्रक्रिया अघि बढाउन ढिला गर्नु हुँदैन । (लेखक महेन्द्र बहुमुखी क्याम्पस धरानमा बीबीएका विद्यार्थी हुन् ।)

प्रकाशित मिति: शनिबार, जेठ २७, २०८० ०६:३०