नि:सन्तानबारे हामीलाई नबुझाइएका यी कुरा

A+ A A-

औसत आफूहरूले उपचार गर्ने दम्पतीहरूमा आठमध्ये एक दम्पतीले गर्भधारण गर्न वा सन्तान जन्माउन समस्या खेप्ने गरेका छन् । यस्तै, गर्भधारण गरेर सन्तान गुमाउनेको तथ्यांक अझ आश्चर्यजनक छ । अनुसन्धानले पनि के देखाएको छ भने चारमध्ये एक गर्भधारण गर्भपात भएर जान्छ ।

यस्ता प्रजनन् समस्याले धेरै दम्पतीमा निराशा र एक्लोपना ल्याउने गरेको छ । खासगरी नि:सन्तान उपचारमा लागेका दम्पती असफल हुँदा पीडा झन् गहिरो हुन्छ । यसको प्रमुख कारण सन्तान नहुने समस्यासम्बन्धी जानकारी नहुनु र नि:सन्तान उपचार सफल नै हुनुपर्छ भन्ने मानसिकताले गर्दा भएको मेराे ठम्याइ छ ।

आजको समयमा यदि प्रजनन् समस्याहरू यति धेरै सामान्य छन् भने किन हामी यसका बारेमा कुरा गर्दैनौँ ? किन यति धेरै दम्पतीहरूले यो समयमा आफ्नो समस्याबारे मौन रहेर बिताउने गर्छन् ? किन समाजमा यो समस्यालाई हीनताबोध र अपूर्ण शरीरको विषय बनाइन्छ ? आजको समय हिजोभन्दा फरक छ, जहाँ आधुनिक उपचार पद्धतिहरू छन् । हिजोजस्तै अनुमानको भरमा विभिन्न पद्धति अपनाउने, अर्कै बिहे गर्नुपर्ने बाध्यता छैन । तर पनि हामी बुझ्न तयार छैनौँ । किन ?'

नि:सन्तानपनबारे हामीलाई नबुझाइएका कुराहरू बुझाउने जमर्को गरेकी छु । म आशा गर्छु कि यो लेखले तपाईंलाई बाँझोपन उपचारको एक नौलो आयामसँग परिचित गराउनेछ ।

भयावह प्रतीक्षा अवधि

नि:सन्तानको समस्यासँग गुज्रिरहेका दम्पतीलाई प्रजनन् क्लिनिकको प्रतीक्षा कोठामा बस्दा बेचैनी र असहज महसुस हुन्छ । तर, सबैलाई यो पनि थाहा छ कि त्यहाँ जँचाउन आउने दम्पतीको कमी छैन । अझै, उनीहरू (लगभग सबै) एकअर्कासँग आँखा जुधाउने वा बोलचाल गर्ने आँट भने गर्दैनन् । उनीहरू समान अनुभवबाट गुज्रिरहेको भए पनि आफ्नो अनुभव साट्न रुचाउँदैनन् । यसले बाँझोपनलाई लिएर हाम्रो हीनताबोधलाई स्पष्ट पार्छ ।

बारम्बार असफल चक्रको सामना गर्नु कतिसम्म पीडादायक हुन्छ भन्ने कुरा भोग्नेलाई मात्र थाहा हुन्छ । नि:सन्तान उपचारसम्बन्धी जानकारी लिँदा यो पनि जान्न जरुरी छ कि यदि तपाईं मानसिक र आर्थिक रूपमा फेरि सोही प्रक्रिया दोहोर्‍याउन सक्ने स्थितिमा हुनुहुन्न भने त्यसबाट टाढा जानुस् ।

यौन शिक्षाअन्तर्गत हामीले बुझेका छौँ, 'यदि दम्पतीले यौन सम्पर्क राख्छन् भने, सहजै गर्भधारण हुन्छ ।' चलचित्रहरूमा हामी सधैँ दुर्घटनावश भएका गर्भधारणहरू देख्छौँ । तर, हरेक आठमध्ये एक दम्पतीका लागि यो त्यति सजिलो छैन, जति हामी सबैलाई विश्वास गर्न लगाइएको छ । नतिजाको रूपमा, बाँझोपनले लाज, अपराध र तपाईंको शरीरले जे गर्नुपर्छ, त्यो गरिरहेको छैन भन्ने भावना ल्याउन सक्छ ।

यो समस्या झेल्नका लागि सजिलो ठाउँ होइन, विशेष गरी जब तपाईंवरपरका सबै जना सजिलै गर्भवती भएको देख्नुहुन्छ र सामाजिक सञ्जालसमेत गर्भावस्थाको घोषणा र राम्राराम्रा बच्चाको तस्वीरले भरिएको हुन्छ । त्यसैले गर्भधारणको प्रतीक्षा अवधि दम्पतीका लागि सोचेभन्दा बढी तनावपूर्ण हुन्छ ।

बाँझोपन तपाईंको नियन्त्रणबाहिर छ

रोलर कोस्टर, स्काई डाइभिङ र बाँझोपनमा के कुरा समान छ ? थाहा छ तपाईं लाई ? यो प्रश्नमा मेरो उत्तर छ, 'तिनीहरूले हाम्रो मनमा डर र उत्तेजनाको भावना ल्याउने गर्छन्, जसको गतिलाई तपाईं नियन्त्रण गर्न सक्नुहुन्न ।'

यहाँ धेरै चीजहरू छन्, जुन तपाईं बाँझोपनका बारेमा जान्न चाहनुहुन्छ । खासगरी, आफूले भोगेपछि तर तथ्य यो हो कि तपाईंसँग यसको केही नियन्त्रण हुने छैन । जस्तै; तौल बढ्ने, मानसिक असन्तुलन हुने, शरीरमा रोग लाग्ने, आफ्नो भावनालाई संयम राख्ने (आवेग, निराशापन, चिडचिडापन, आदि) । तपाईंले सक्दो प्रयास गर्न सक्नुहुन्छ तर यो तपाईंले सोचेजस्तै-खोजेजस्तै हुन्छ भन्ने ग्यारेन्टी छैन ।

बाँझोपनको उपचार पनि शतप्रतिशत सफल हुन्छ भन्ने छैन । तपाईंको शरीरले भ्रूणलाई कसरी लिन्छ, त्यो पनि सजिलै भन्न सकिन्न । त्यसैले त हाम्रा लागि हरेक केस आफैँमा भिन्न र चुनौतीपूर्ण हुन्छ ।

बाँझोपनले तपाईंको जीवनको हरेक पक्षलाई असर गर्छ

बाँझोपनले तपाईंको जीवनका सबै पक्षहरूलाई असर गरेको हुन्छ- शारीरिक, भावनात्मक, मानसिक, आर्थिक, पेसा, साथीहरू, परिवार- तपाईंको दैनिक जीवनको हरेक भागलाई असर गरेको हुन्छ । यस कारणले, प्रजनन् उपचारको बाटोमा प्रवेश गर्ने महिलाहरूलाई मेरो सल्लाह भनेको समर्थन समूह वा अन्य महिलाहरूको समुदाय खोज्नु हो, जसले बाँझोपनको अनुभव गरिरहेका छन् । किनकि बाँझोपनसम्बन्धी आफ्ना तीता-मिठा अनुभवहरू उनीहरूसरह अरु कसैले पनि बुझ्न सक्दैनन् ।

अरूको सहयोग खोज्नु मानसिक कमजोरी होइन

भावनात्मक र मानसिक रूपमा यदि तपाईं कसैको सहयोग माग्दै हुनुहुन्छ भने त्यसले तपाईंलाई कमजोर तुल्याउँदैन । मानिसलाई अरुसँग सहयोग माग्दा, त्यस व्यक्तिको सोचाइ र पदले आफूलाई स्वीकार गर्दैन कि भन्ने डर लागिरहेको हुन्छ । यो डर सामान्य हो तर मेरो विश्वास गर्नुहोस्, यसले तपाईंलाई कमजोर बनाउँदैन । बरु तपाईंको प्रजनन् यात्रा प्रोत्साहन र आशाले भरिपूर्ण हुनेछ ।

आफूले आफैँलाई दोष लगाउनु हुने छैन बरु बुझ्नुहुनेछ, यस्तो पनि हुन सक्छ । एकपटक त्यो डरको घेराबाट बाहिर आएर सहयोग माग्न सके सायद तपाईंको उपचारको यात्रा मानसिक रूपमा सबल र चिन्ताबाट अधिक मुक्त हुने थियो ।

तपाईंले भेट्ने पहिलो प्रजनन् विशेषज्ञसँग प्रतिबद्ध रहेर उपचार गराउन अनिवार्य छैन

तपाईंले पाउने सेवाको भुक्तानी तपाईं आफैँले गर्नुपर्छ । त्यसैले एउटा डाक्टरसँग प्रतिबद्ध रहन जरुरी हुँदैन । विभिन्न विशेषज्ञलाई भेटेर तपाईंले सल्लाह लिन सक्नुहुन्छ र अन्त्यमा आफूलाई ठीक लागेको ठाउँमा, आफूलाई सहयोग मिल्ने ठाउँमा उपचार गराउनुपर्छ । यसले तपाईंलाई उपचारको क्रममा पूर्ण रूपमा समर्पित बनाउनेछ र सफलता हासिल गर्न सहज बनाउनेछ ।

बाँझोपनको उपचार परीक्षण र त्रुटिको प्रक्रिया हो

बाँझोपन उपचारमा धेरै परीक्षण र त्रुटिहरू हुन्छन् । परिस्थिति सधैँ एकनाशको र तपाईंले चाहेको जस्तो हुँदैन । हरेक प्रक्रिया र औषधिले हरेक शरीरमा एउटै प्रभाव देखाउँदैन । यो प्रक्रियामा नचाहँदानचाहँदै पनि कैयौँ त्रुटिहरू हुन सक्छन् र कतिपय अवस्थामा भाग्यले पनि साथ दिँदैन । तर, यो कुरा सबैले बुझेका हुँदैनन् ।

बाँझोपनको उपचार पनि शतप्रतिशत सफल हुन्छ भन्ने छैन । तपाईंको शरीरले भ्रूणलाई कसरी लिन्छ, त्यो पनि सजिलै भन्न सकिन्न । त्यसैले त हाम्रा लागि हरेक केस आफैँमा भिन्न र चुनौतीपूर्ण हुन्छ ।

आईभीएफ, जसलाई कृत्रिम गर्भाधानको सबैभन्दा सफल विधि मानिन्छ, त्यसमा नै ४०-६० प्रतिशतभन्दा बढी सफलता दर छैन । यी यावत् तथ्यहरूले दम्पतीलाई विचलित बनाउन सक्छ तर प्रक्रियामा जानुभन्दा अगाडि यी सम्पूर्ण सत्यतथ्य बुझे, परिस्थिति केही सहज हुन्थ्योजस्तो लाग्छ ।

बाँझोपन उपचारमा कुनै निश्चितता छैन

धेरै दम्पतीलाई आजकल सन्तान भएन भने टेस्ट ट्युब बेबी गराउनुपर्छ, सन्तान भइहाल्छ नि जस्तो लाग्छ तर यो सबैका लागि त्यति सरल छैन । कसैले एकै प्रयासमा सफलता पाउँछन् भने कसैले बच्चाको जन्म हुँदासम्म, धेरै थरीको उपचार र वर्षौंसम्म निरन्तर लाग्नुपर्ने हुन सक्छ र त्यस समयमा दम्पतीले कैयौँ भावनात्मक, मानसिक र शारीरिक पीडा सहनुपर्छ । कहिलेकाहीँ त उपचार गर्न छोडेपछि आश्चर्यजनक रूपमा कुनै पनि उपचार, पैसा, पीडाबिना नै पनि सन्तानको जन्म हुन्छ ।

बाँझोपनसँग सामना गर्दा तपाईंमा रहेको अनिश्चित धैर्यता र प्रक्रियाप्रतिको समर्पण नै असल मित्र हो । यसमा सफल वा असफल हुने कुरामा कुनै पनि ग्यारेन्टी हुँदैन ।

तपाईंले यो यात्रा एक्लै गर्नुपर्दैन

धेरैजसो दम्पतीले आईभीएफ उपचारबारे नजिकका परिवार र साथीहरूलाई पनि बताएका हुँदैनन् । अझ आईभीएफको दैनिक जीवनको विवरण र सूक्ष्मताहरूबारे कहिल्यै कोहीसामु पनि बोल्दैनन् र केही गरी असफल भइहाले निकै निराशाजनक वा डरलाग्दो अवस्थाबाट एक्लै गुज्रिन बाध्य हुन्छन् । त्यस समय पूर्ण रूपमा पारिवारिक र सामाजिक घेराबाट बाहिर रहन खोज्छन् । कसैसँग बोल्न खोज्दैनन् किनकि भित्रभित्रै पूर्ण रूपमा पराजित भएको महसुस गरिरहेका हुन्छन् र त्यस अन्धकारबाट बाहिर आउन महिनौँ लाग्छ ।

सोच्नुहोस् त ! नि:सन्तानसम्बन्धी सहज रूपमा कुराकानी हुने भए त्यो समय त्यति गाह्रो र चिन्ताले भरिपूर्ण हुने थिएन । नजिकका केही व्यक्तिबाट सहानुभूति प्राप्त गर्ने कोसिस गरेको भए सबैलाई भावनात्मक रूपमा केही सजिलो हुने थियो । यो कुरा सत्य हो, नि:सन्तान उपचारको यात्रामा एक्लै हिँड्न धेरै गाह्रो हुन्छ ।

नि:सन्तान उपचारलाई तपाईंको प्राथमिकताअनुरूप अघि नबढाउन वा अल्पविराम दिन सकिन्छ

बारम्बार असफल चक्रको सामना गर्नु कतिसम्म पीडादायक हुन्छ भन्ने कुरा भोग्नेलाई मात्र थाहा हुन्छ । नि:सन्तान उपचारसम्बन्धी जानकारी लिँदा यो पनि जान्न जरुरी छ कि यदि तपाईं मानसिक र आर्थिक रूपमा फेरि सोही प्रक्रिया दोहोर्‍याउन सक्ने स्थितिमा हुनुहुन्न भने त्यसबाट टाढा जानु तपाईंका लागि योग्य विकल्प हुन सक्छ ।

(लेखक डा. भारती वात्सल्यमा कार्यरत नि:सन्तान विशेषज्ञ हुन् ।)

प्रकाशित मिति: बुधबार, जेठ २४, २०८० १९:२७