मल्टिपल स्क्लेरोसिस : बिरामीलाई थाहै हुँदैन रोग लागेको

A+ A A-

१२ वर्षअगाडि काठमाडौंका ३६ वर्षीय पुरुषको हातखुट्टा झमझमाउने भइरहन्थ्यो । कहिलेकाहीँ देब्रे हात लाटो हुन्थ्यो । हातले सामान्य काम पनि गर्न नसक्ने हुन्थ्यो । यो समस्या ५/६ महिनाको बीचमा देखिँदै आएको थियो ।

पटकपटक दोहोरिने समस्याको उपचारका लागि उनी अस्पताल पुगे । चिकित्सकले उनलाई मानसिक रोग भएको भन्दै औषधि दिए । लामो समयसम्म उनले मानसिक रोगको औषधि सेवन गरे । तर, रोग ज्युँका त्युँ थियो ।

उनी रोगको विकल्प खोज्न थाले । त्यही बीचमा न्युरोसम्बन्धी डाक्टरलाई भेटे । चिकित्सकले उनको विभिन्न परीक्षण गरे । सबै रिपोर्ट सामान्य थियो । तीनपटकसम्म त उनको एमआरआई मात्रै गरिएको थियो । तैपनि उनको रोग पत्ता लागेन । फेरि चिकित्सकले उनको ढाडको पानी झिकेर परीक्षण गरे । तर पनि उनको रोग पत्ता लाग्ने कुनै छाँटकाँट देखिएन ।

विभिन्न परीक्षणबाट पनि उनको रोग पत्ता नलागेपछि उनलाई मल्टिपल स्क्लेरोसिस (एमएस) भएको हुन सक्ने चिकित्सकले अनुमान गरे । र, सोहीअनुसार उनमा देखिएका लक्षणका आधारमा चिकित्सकले मल्टिपल स्क्लेरोसिस (एमएस) को उपचार सुरु गरे ।

मल्टिपल स्क्लेरोसिसको उपचार सुरु गरेपछि बिस्तारै उनमा देखिँदै आएका लक्षण कम हुँदै गएका छन् ।

०००

काठमाडौंकी २९ वर्षीया महिला करिब तीन वर्षअगाडि अफिस जाँदै थिइन् । स्कुटर चलाउँदै गरेकी उनले असहज महसुस गरिन् । चक्कर लागेजस्तो भयो । आँखा धमिलो भयो । स्कुटर बाटोको छेउमा ‘साइड’ लगाइन् । एकछिन आराम गरिन् ।

पहिलेदेखि नै उनको आँखामा समस्या थियो । जसका कारण उनी चस्मा प्रयोग गर्दै आइरहेकी थिइन् । एक्कासि चक्कर लाग्नुलाई उनले आँखाको कारण हुन सक्ने अनुमान गरिन् । र, अफिसतिर लागिन् ।

योभन्दा अगाडि धेरैपटक उनलाई यस्तो समस्या देखिँदै आएको थियो । जसका कारण उनले त्यस दिन पनि बेवास्ता गरिन् । तर, यो समस्या उनलाई धेरैपटक दोहोरिन थालेपछि उनी आँखा अस्पताल पुगिन् । चिकित्सकले सबै सामान्य भएको भन्दै ‘आई ड्रप’ प्रयोग गर्न सुझाए ।

उनको समस्या कम भएन । उनी फेरि फिजिसियनकहाँ पुगिन् । फिजिसियनले उनलाई आँखा र न्युरो (नसा)को समस्या हुन सक्ने भन्दै आँखाका चिकित्सक र न्युरोका चिकित्सकलाई भेट्न सुझाए ।

आँखा अस्पताल पुगिसकेका कारण उनी न्युरोसम्बन्धी चिकित्सकलाई देखाइन् । उनको विभिन्न परीक्षण भयो । एमआरआई पनि गरियो । तर, रिपोर्ट सबै सामान्य नै थियो । उनमा देखिँदै आएका लक्षण भने पहिलाको भन्दा चाँडो देखिन थालेको थियो ।

अन्ततः उनको ढाडको पानी निकालेर परीक्षण गरियो । र, उनलाई मल्टिपल स्क्लेरोसिस (एमएस) पुष्टि भएपछि अहिले उनको उपचार भइरहेको छ ।

०००

विश्व स्वास्थ्य संगठनले सन् २००८ मा गरेको अध्ययनअनुसार प्रति १ लाख जनसंख्यामा विश्वका ३० प्रतिशत मल्टिपल स्क्लेरोसिसबाट पीडित छन् ।

के हो मल्टिपल स्क्लेरोसिस (एमएस) ?

मल्टिपल स्क्लेरोसिस (एमएस) भनेको डिमाइलिनेटिङ डिजिजहरूमध्येको एउटा सामान्य डिजिज हो ।

शरीरमा नसा टाउको, मेरुदण्डलगायत सबै ठाउँमा हुन्छन् । तिनै नसाहरूलाई छोप्ने कभर हुन्छ । त्यसलाई मेडिकल भाषामा ‘माइलिङ’ भनिन्छ । उक्त माइलिनमा केही कारणले सुनिने, दागहरू बन्नेजस्ता समस्याहरू देखियो भने त्यसलाई ‘डिमाइलिनेसन’ भनिन्छ । ‘माइलिनेसन’ केही कारणले बिग्रियो भने त्यसलाई डिमाइलिनेटिङ डिजिज भनिन्छ ।

त्यसरी हुने समस्यामध्ये ‘मल्टिपल स्क्लेरोसिस’ सामान्य रोग भएको न्युरो फिजिसियन डा. इशा ढुंगाना बताउँछिन् ।

‘मल्टिपल स्क्लेरोसिस हुँदा नसाहरूको ‘कभर’ बिग्रिन्छ वा क्षति पुग्छ । कभर बिग्रिसकेपछि नसामा हुनुपर्ने ‘इलेक्ट्रिकल ट्रान्समिसन’मा गडबडी आउँछ । शरीरले हरेक कुराहरूको अनुभूति यही कभरबाटै गरिरहेको हुन्छ,’ उनी भन्छिन्, ‘तर, नसाको कभरमा क्षति पुगेपछि सुन्निने हुन्छ । सुन्निएको ठाउँमा फेरि दागहरू बन्छन् । दाग बनेपछि विभिन्न खालका परिर्वतनहरू उत्पन्न हुन्छन् । यसैलाई मल्टिपल स्क्लेरोसिस भनिन्छ ।’

यो रोग हुने व्यक्तिहरूका विभिन्न ठाउँका नसाहरूमा स्क्लेरोसिस (दाग) हुने भएका कारण त्यसलाई मल्टिपल स्क्लेरोसिस भनेर नाम दिइएको हो । मल्टिपल स्क्लेरोसिस मस्तिष्क र मेरुदण्डको नसा छोपिएको लेयरमा माइलिनले हुने डिफेक्टले गर्दा हुने रोग हो ।

डा. ढुंगानाका अनुसार नसाहरू ट्युबजस्तै हुन्छन् । त्यसको बाहिर कभर (खोल) हुन्छ । उनी भन्छिन्, ‘जस्तै; बत्तीका तारहरू तामाका हुन्छन्, त्यसलाई बाहिरबाट प्लास्टिकले छोपिएको हुन्छ । त्यस्तै, हाम्रो नसालाई पनि बाहिरबाट एउटा लेयरले छोपिएको हुन्छ, जसलाई ‘माइलिन सिथ’ भन्ने गरिन्छ । त्यही माइलिन सिथ सुन्निने हुन्छ । यो एक ठाउँमा मात्र नभएर विभिन्न ठाउँमा सुन्निने हुन्छ ।’

किन सुन्निन्छ, ‘माइलिन सिथ’ ?

मल्टिपल स्क्लेरोसिस यस्तो रोग हो, जसको कारण अहिलेसम्म पत्ता लागेको छैन । तर, यसलाई ‘अटो इम्युन डिजिज’ (रोगप्रतिरोधात्मक क्षमताले आफ्नै शरीरको अङ्ग वा तत्त्वलाई चिन्न नसक्ने) भएपछि त्यसको विरुद्धमा एन्टिबडी बनाउने गर्छ । त्यसरी एन्टिबडी बनाइसकेपछि एन्टिबडीले ‘माइलिन सिथ’मा आक्रमण गर्ने गर्छ ।

जहाँजहाँ एन्टिबडीले आक्रमण गर्छ, त्यहाँत्यहाँको माइलिन सिथ सुन्निने हुन्छ । र, सुन्निएको ठाउँ निको हुने क्रममा दागहरू बस्दै जान्छन् । त्यही विभिन्न ठाउँमा बस्ने दागलाई ‘मल्टिपल स्क्लेरोसिस’ भन्ने गरिन्छ ।

लक्षण थरीथरी

डा. ढुंगानाका अनुसार यो रोगमा एकदमै विभिन्न खालका लक्षणहरू हुन्छन् । एउटै खाले लक्षण नहुने भएका कारण ‘मल्टिपल स्क्लेरोसिस’ रोग पत्ता लगाउनलाई गाह्रो हुन्छ ।

‘नसाहरू शरीरका सबै ठाउँमा हुन्छन् । हाम्रो मस्तिष्कमा पनि नसैनसा हुन्छन्, मेरुदण्डमा पनि हुन्छ । तर, हरेक अङ्गको बनावट फरफ–फरक हुन्छ,' उनी भन्छिन्, ‘त्यस्तै मस्तिष्कको बनावटअनुसार कुनै भागले बोल्ने काम गर्छ । कुनैले देख्ने काम गर्छ । कुनै भागले शरीरका विभिन्न अङ्ग चलाउने काम गर्छ ।’

त्यसले गर्दा कुन ठाउँको नसाको कभर सुन्निएको हो, त्यो पत्ता लगाउन सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण हुने उनी बताउँछिन् ।

उनी भन्छिन्, ‘कसैको आँखाको भागतिरको नसाको कभर सुनिएको छ भने आँखामा विभिन्न लक्षणहरू देखिन सक्छन् । हात चलाउने मस्तिष्कतिरको सुनिएको छ भने हातमा लक्षण देखिन्छ ।’

त्यसैले कुनै पनि प्रकारको न्युरोलोजिकल लक्षण चक्कर लाग्ने, आँखा धमिलो हुने, कुनै बेला एउटा वस्तु दुईवटा देखिने, आँखै नदेखेको जस्तो हुने, हात–खुट्टा कमजोर महसुस हुने, शरीर झमझमाउने, हातखुट्टाहरू लाटो हुने, बोली लरबरिनेसमेत हुन सक्छ ।

तर, ‘मल्टिपल स्क्लेरोसिस’ हुनेबित्तिकै यस्तै लक्षण देखिन्छ भन्ने हुँदैन । नसामा हुने समस्याका कारण व्यक्तिअनुसार जुनसुकै लक्षणहरू देखा पर्न सक्छन् ।

यो रोग भएका ८५ प्रतिशत व्यक्तिमा धेरैजसो लक्षणहरू क्षणिक हुने डा. ढुंगाना बताउँछिन् ।

‘लक्षण देखा परेको केही दिनमा त्यो आफैँ हराएर जाने हुन्छ । जुन भागमा सुन्निएको छ, त्यो भागमा नसाले राम्रोसँग काम गर्न सक्दैन । त्यही बेला बिरामीलाई लक्षण देखिन्छन्,' उनी भन्छिन्, ‘तर, सुन्निएको कम हुँदै जाँदा बिस्तारै लक्षणहरू पनि हराउँदै गएको जस्तो हुन्छ । जसलाई ‘रिल्याप्सिङ एण्ड रिमिटिङ’ (आउनेजाने) भन्ने गरिन्छ ।’

उनका अनुसार आउनेजाने समयमा बिरामीलाई लक्षणहरू सुरुसुरुमा ढिला देखिने हुन्छ । कसैलाई एक/दुई वर्षमा एकपटक पनि हुन सक्छ । कसैलाई महिना, हप्तामा पनि हुन सक्छ । जसले गर्दा लक्षण देखिँदै हराउँदै हुने हुन्छ । त्यस्तै, अर्को थरीको लक्षण सुरुमै देखिन्छ । र, त्यही लक्षण बढ्दैबढ्दै जान्छ । यो बीचमा हराउँदैन । र, सोहीअनुसार जटिलता बढ्दै जान्छ ।

यो यस्तो रोग हो, जसमा मानिसको तुरुन्तै मृत्यु भइहाल्ने भन्ने हुँदैन । यो रोग लागे पनि धेरै मानिसले सामान्य जीवनयापन गर्न सक्छन् । यसका लक्षण देखिने बेलामा केही न केही हिसाबमा नसामा समस्या भएको हुन्छ । र, बिस्तारै ती समस्या बढ्दै जाने हुन्छ ।

लक्षणहरू यसरी बढ्दै जाँदा खाना खान गाह्रो हुने, हिँड्न नसक्ने, विभिन्न संक्रमणहरू हुने हुन्छ ।

धेरै धूमपान गर्ने व्यक्तिहरूमा जोखिम बढी

‘मल्टिपल स्क्लेरोसिस’ ठ्याक्कै के कारणले हुन्छ, यो अहिलेसम्म पत्ता लागेको छैन । र, यो वंशाणुगत पनि होइन ।

‘तर, यो रोग हुनुमा ‘जेनेटिक फ्याक्टर’हरू छन्, ‘जिनको म्युटेसन’हरूले गर्दा मल्टिपल स्क्लेरोसिस हुन्छ भनिन्छ । र, अर्को कुरा, वातावरणका कारणले गर्दा पनि यो रोगलाई ‘ट्रिगर’ गरेको हो कि भन्ने विभिन्न रिसर्चहरूले देखाएका छन्,' डा. ढुंगाना भन्छिन्, ‘कुनै भाइरसहरू जसलाई हामी इस्टनवार भाइरस भन्छौँ, त्यस्तो भाइरसको संक्रमण भएमा रोगको सम्भावना बढी हुन्छ ।’

अमेरिकाको नेसनल इन्स्टिच्युट अफ न्युरोलोजिकल डिसअर्डर एण्ड स्ट्रोकले गरेको अध्ययनअनुसार धेरै धूमपान गर्ने व्यक्तिहरूमा यो रोगको जोखिम बढी हुने गरेको छ । अध्ययनले पनि धूमपान नगर्नेभन्दा गर्ने मानिसहरूमा यो रोग बढी देखिएको उल्लेख गरेको छ । धूमपान नगर्नेहरूको तुलनामा गर्ने मानिसहरूमा धेरै मस्तिष्काघात र मस्तिष्क सुनिने समस्या हुन्छ ।

धेरै चिसो ठाउँहरूमा बिरामीको संख्या बढी

नेपालमा यो रोगका बिरामी कति छन् भन्ने ठ्याक्कै तथ्याङ्क छैन । र, यो विषयमा त्यस्तो कुनै अध्ययन पनि भएको छैन । डा. ईशाका अनुसार पहिलापहिला पृथ्वीको ‘इक्वटर’ नजिकका देशहरूमा मल्टिपल स्क्लेरोसिसका देखिँदैन भन्ने गरिन्थ्यो ।

‘इक्वटर’बाट टाढा–टाढा पर्ने ठाउँहरूमा चिसो धेरै हुन्छ । त्यसैले मल्टिपल स्क्लोसिस अमेरिका, क्यानडालगायत युरोपका देशहरूमा धेरै देखिन्छ भन्ने गरिन्थ्यो । यो विभिन्न अध्ययनले पनि देखाएका छन् । तर, पछिल्लो समय नेपाल, भारतमा पनि यो रोगका बिरामी देखिने गरेका छन् । अझ भारतमा यो रोगका बिरामी बढ्न थालेको रिपोर्टहरूले देखाएका छन् ।

मल्टिपल स्क्लेरोसिसका विषयमा काम गर्दै आइरहेको क्यानडाको एमएस क्यानडाका अनुसार क्यानडा विश्वमा मल्टिपल स्क्लेरोसिस (एमएस) को उच्च दर भएका देशमध्ये एक मानिन्छ । जहाँ अनुमानित ९० हजार व्यक्तिहरू यो रोगबाट पीडित छन् ।

एमएस क्यानडाका अनुसार क्यानडामा हरेक दिन औसतमा १२ जना व्यक्तिमा एमएस रोग पुष्टि हुने गरेको छ । जसमध्ये अधिकांश २० देखि ४९ वर्ष उमेर समूहका हुने गरेका छन् ।

यस्तै, इङ्ग्ल्यान्डको एमएस अन्तर्राष्ट्रिय महासंघका अनुसार विश्वव्यापी रूपमा २८ लाखभन्दा बढी व्यक्तिमा यो समस्याको पहिचान हुने गरेको छ । यो रोगको अप्रत्याशित प्रभाव जीवनभर रहन्छ ।

महिलामा बढी

सामान्यतया यो रोग २० वर्षदेखि ४० वर्षसम्मको उमेर समूहलाई हुने गरेको पाइन्छ । त्यसमा पनि यो पुरुषमा भन्दा महिलामा दुई गुणाले बढी देखिने गरेको छ ।

ठोस उपचार छैन

चिकित्सकका अनुसार यो एउटा यस्तो रोग हो, जसको उपचारै छैन । मल्टिपल स्क्लेरोसिस भएको कुनै पनि बिरामीलाई औषधि सुरु गर्नेबित्तिकै निको हुन्छ भन्ने हुँदैन ।

डा. ईशा भन्छिन्, ‘यो रोग पूर्ण रूपमा निको हुने त्यस्तो कुनै औषधि छैन । तर, यसको उपचार विभिन्न तरिकाले गर्न सकिन्छ । यसमा बिरामीले कस्तो लक्षण लिएर अस्पताल पुग्छ, त्यसमा भर पर्छ ।’ योबाहेक अरु ‘सपोर्टिभ थेरापी’हरू गराउन सकिने उनी बताउँछन् ।

‘यो रोग भएका व्यक्तिहरूमा मानसिक समस्या धेरै हुने भएका कारण उनीहरूलाई लामो समयसम्म परामर्शको आवश्यकता पर्छ,' उनले भनिन्, 'यो रोगको पहिचानमा पनि उस्तै समस्या देखिने गरेको छ ।'