एक बागी: केही मिथ्याहरू

A+ A A-

उज्ज्वल प्रसाईंद्वारा लिखित 'एक बागी: खगेन्द्र संग्रौलाको साधना र संघर्ष' पुस्तकको एक अध्याय 'जुनकिरीको पछिपछि' संग्रौलाद्वारा लिखित 'जुनकिरीको संगीत' नामक उपन्यासमा आधारित छ । उपन्यासको मुख्य पात्र शेषकान्तलाई लेखकले काल्पनिकबाट वास्तविक (शरद पौडेल) बनाइदिनुभएकाले गर्दा यी दुवै पुस्तकका बारेमा थुप्रै प्रश्नहरू उब्जिएका छन् ।

'जुनकिरीको संगीत'मा संग्रौलाले शेषकान्तलाई (शरद पौडेल) उपन्यासको नायकको पगरी गुथाइदिएका छन्, तर उनले जानेर वा नजानेर वास्तविक नायकका बारेमा खोजी गर्न चाहेनन् या दिग्भ्रमित गराइए । संग्रौलाभन्दा दुई कदम अगाडि बढेर 'एक बागी' का लेखक प्रसाईंले शेषकान्तको देवत्वकरण नै गरेका छन् । तर, यी दुवै लेखकले त्यही शेषकान्तले 'समुदायका विपन्न वर्गहरूद्वारा उनीहरूको जीवनस्तर उकास्न गरिने प्रयासलाई मद्दत पुर्‍याउने' (आत्मनिर्भर विकास मञ्च, उप्रान्त आविम) पवित्र उद्देश्य लिएर कपिल शर्माले आफ्नै स्रोत-साधन लगाई स्थापना गरेर हुर्काएको एउटा सशक्त गैरसरकारी संस्था 'आविम'लाई १२ वर्षसम्म दुहुनो गाई बनाएर अन्त्यमा उनकै स्वार्थका कारण मसानघाट पुर्‍याएको बारेमा भने एक शब्द पनि लेखेका छैनन् । उल्टो 'भक्षक' लाई 'रक्षक'को उपाधि दिएका छन् ।

इतिहास सिद्धान्तत: वस्तुपरक हुन्छ, तर यसको लेखनको काम रोबोटले नभएर मानिसले गर्ने हुँदा त्यो धेरै हदसम्म व्यक्तिपरक हुन जान्छ । समाजका विभिन्न कोण, आयामहरूबाट आउने प्रतिक्रियाहरूले इतिहास लेखनमा जानेर वा नजानेर लेखिएका पूर्वाग्रही धारणालाई सच्याउन मद्दत पुर्‍याउँछन् । यो लेखको मुख्य उद्देश्य त्यही हो ।

जुनकिरीको संगीत उपन्यास र एक बागीको 'जुनकिरीको पछिपछि' अध्यायले तीनवटा गलत भाष्य निर्माण गरेको छ:

१. आविमको संस्थापक र संरक्षक शेषकान्त हुन्
२. आविम 'कम्युनिस्ट' ले स्थापना गरेको संस्था हो
३. आविम 'दलित' को मुुक्तिदाता र शेषकान्त यसको मसिहा हुन्

यो लेखले स्थापित गर्न प्रयास गरेका यी भाष्यलाई वस्तुपरक एवं बिनापूर्वाग्रही तरिकाले प्रतिवाद गर्नेछ ।

१. आविमको सस्थापक र संरक्षक शेषकान्त हुन्

'प्रजातन्त्र आउनु केही अघिदेखि नै त्यही धाइरिङ पुगेर समाज बदल्ने अठोट गरेका थिए, कम्युनिस्ट पृष्ठभूमिका एक तन्नेरीले' (एक बागी, पाना २५५)

'पौडेल नेतृत्वको संस्थाले विकास नामक पत्रिका प्रकाशन गर्थ्यो ।' (एक बागी, पाना २५७)

आविम को उदयको वास्तविक कथा

२०४६ सालमा बहुदल आउनुअघि गैरसरकारी संस्था दर्ता गर्नु झन्झटिलो थियो । त्यसैले यो संस्था 'आत्मनिर्भर विकास' नामको निजी कम्पनीका रूपमा कपिल शर्माको नाउँमा घरेलु उद्योग विभागमा २०४६ सालमा दर्ता भएको थियो । २०४६ सालको राजनीतिक परिवर्तनपछि गैरसरकारी संस्था दर्ता प्रक्रिया सरल भयो र २०४७ चैत २१ मा 'आत्मनिर्भर विकास मञ्च' नामक गैरसरकारी संस्था जिल्ला प्रशासन कार्यालय काठमाडौंमा दर्ता भई तत्कालीन सामाजिक सेवा राष्ट्रिय समन्वय परिषद्‌मा आबद्ध भयो ।

यस संस्थाको कार्यकारी समितिमा सात सदस्य थिए, जसमध्ये एक शेषकान्त थियो भने कपिल शर्मा अध्यक्ष थियो । समाज कल्याण परिषद्‌को अभिलेखमा आत्मनिर्भर विकास मञ्चको दर्ता नम्बर ३४२ अहिले पनि हेर्न सकिन्छ । आविमको परिचयात्मक पुस्तिकामा यसको मुख्य लक्ष्य 'समुदायका विपन्न वर्गहरूद्वारा उनीहरूको जीवनस्तर उकास्न गरिने प्रयासलाई मद्दत पुर्‍याउनु हो' भनिएको छ । यसको मतलब आविम मुुक्तिदाता नभएर एउटा सहयोगी संस्था हो, समुदायको होस्टेमा हैँसे गर्ने । यसका मुख्य कार्यक्रमहरूमा अध्ययन केन्द्र, प्रकाशन, नमुना परियोजना र कार्यमूलक अनुसन्धान रहेका थिए ।

एक बागीका लेखकले शेषकान्तलाई आविमको संस्थापक किन भने, त्यो बुझ्न गाह्रो छैन । जुनकिरीको संगीतमा पनि त्यही भाष्य छ । यी दुवै लेखकले शेषकान्तको बयानलाई पूर्ण सत्य माने; त्यसको वास्तविकता पहिल्याउने प्रयास नै गरेनन् । कपिल शर्माले आफ्नो शोधपत्रको सिलसिलामा २०५५ सालमा बनेपानजिक बुडौल नर्सरीको तालिम केन्द्रमा आयोजना गरेको तीनदिने कार्यशाला गोष्ठीमा संग्रौला पनि सहभागी थिए, तर उनले कपिलसँग आविमका बारेमा केही सोधेनन् ।

शेषकान्त आविमको संस्थापक हुन् भन्ने भ्रामक प्रचार कतिसम्म भने आविम उनले आफ्नी श्रीमतीको गहना बेचेर स्थापना गरेको भाष्य कार्यकर्तामाझ प्रचार गरेका रहेछन् । यसै कारण संस्थाभित्रका उनका सहयोगीहरूले शेषकान्त र उनकी श्रीमतीको नाउँमा एउटा कोष खडा गरेर उनीहरूको नाममा बर्सेनि एउटा छात्रवृत्ति दिने, उनीहरूको पूर्ण कदको फोटो त्यहाँ राख्नेसम्मका योजना बनाएका रहेछन् ।

उक्त कोषका लागि संस्थाका कार्यकर्ताबाट रकम ऊठाउने व्यहोराको पत्राचारसमेत भएको रहेछ (यसको प्रतिलिपि कपिलसँग छ) । तर, त्यसै समयमा संस्थामा फैलिँदै गएको आन्तरिक द्वन्द्व, जसको मुख्य कारण शेषकान्तको व्यक्तिवादी सोचाइ थियो, का कारण संस्था बन्द भयो । फलस्वरूप शेषकान्त र उनकी श्रीमतीको नाममा अक्षय कोष बनाउने प्रयास अधुरै रह्यो ।

धाइरिङमा आविमको कार्यक्रम सुरु गर्नुको कारण

२०४२ सालको हिउँद महिनामा कपिल शर्मा सिँचाइसम्बन्धी अनुसन्धान गर्ने एउटा अन्तर्राष्ट्रिय संस्था (ईमी) को कामको सिलसिलामा म्याग्दी र पर्वत जिल्ला पुग्छ । म्याग्दीबाट फर्कंदा पर्वतको खोलाखेतमा बास बसेर कुस्मा फर्कने क्रममा कपिल बाटो बिराएर धाइरिङ गाउँ (जुनकिरीको संगीतमा यसलाई 'सिमरिङ' नाम दिइएको छ) पुग्छ । बाहुन बस्तीको पल्लो छेउ हुँदै मूलबाटोतिर अघि बढदा कपिलले त्यहाँको दलित बस्तीको अवस्था देख्यो । त्यस बेला बागलुङ जिल्लामा 'सेभ द चिल्ड्रेन' (एससीएफ, यूके) नामक बेलायती संस्थाले विकास कार्यक्रम सञ्चालन गरिरहेको थियो ।

कपिलको उक्त संस्थासँग चिनाजानी भएकाले धाइरिङलाई पनि उसको कार्यक्रममा समावेश गर्न एउटा अनुरोधपत्र लेखेको थियो । तर, उक्त संस्थाको नेपाल सरकारसँगको सहमति बागलुङ जिल्लामा मात्र कार्यक्रम गर्ने भएकाले धाइरिङमा काम गर्न असमर्थता जनाएको जवाफ पायो ।

सोही वर्षको अन्त्यतिर कपिल उच्च शिक्षाका लागि बेलायत गयो । एक वर्षको अध्ययनपछि नेपाल फर्केर विकासे संस्थाको जागिर खाने सिलसिलामा २०४४ को अन्त्यतिर कपिल 'एक्सन एड' नामको बेलायती गैरसरकारी संस्थामा मूल्याङ्कन शाखा प्रमुखको काम गर्छ । त्यसै बेला सोही संस्थाको स्थानीय तहमा काम गर्ने शेषकान्तसँग परिचय हुन्छ ।

वास्तविकता के हो भने भूमिको जग्गा शेषकान्तले आफ्ना नातेदारबाट किनेर आफ्नै नाउँमा पास गरेका हुन् । कपिल र उसकी श्रीमतीले आविमका कार्यकर्ताहरूको तालिमका लागि दिएको दान र संस्थाका कार्यकर्ताहरूको उपदानबापत छुट्याइएको रकमबाट त्यो जग्गा किनिएको हो, जुन अझै पनि शेषकान्तको नाउँमा छ ।

जागिर भनेको जा-गिर नै हो ! मोटो तलबले मात्र आत्मसन्तुष्टि दिँदैन । विभिन्न कारणवश कपिल एक्सन एडको जागिर छोडेर आफैँ विकासे संस्था खोल्ने निर्णय गरेर २०४६ मा एक्सन एडबाट बिदा हुन्छ । यसैको अफिसनजिक लाजिम्पाटमा एउटा कोठा भाडामा लिएर कपिल 'के गर्ने' भनेर सोच्न थाल्छ । छिट्टै कपिलको अफिस एक्सन एडका असन्तुष्ट कार्यकर्ताहरूको जमघटको थलो बन्यो । धेरै जना एक्सन एड छोडेर कपिलको अफिसमा काम गर्न उत्सुक थिए, जसमध्ये शेषकान्त पनि थिए । तर, कपिल सँग उनीहरूलाई तलब दिने पैसा थिएन; कपिलको सबैलाई एउटै जवाफ हुन्थ्यो – ‘स्वयंसेवक भएर काम गर्ने भए आऊ’ ।

२०४६ सालमा बहुदल आएपछि कपिल विकास कार्यक्रम सुरु गर्ने ठाउँको खोजीमा आफ्नै खर्चमा उपत्यकाबाहिर जान्छ, साथमा शेषकान्त पनि । भित्री मधेशका केही गाउँ घुमेर दुवै जना फर्कन्छन्; तर कार्यक्रम सुरु गर्नका लागि आवश्यक पैसा नभएको अवस्थामा कसरी अघि बढने भन्ने उनीहरूसँग उत्तर थिएन ।

ठीक त्यतिबेलै कपिललाई एउटा अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाले पर्वत जिल्लाका केही गाउँहरूमा सिँचाइ कुलोको सम्भाव्यता अध्ययन गर्न छोटो समयको विकासे ठेकेदारी (कन्सल्टेन्सी) को काम दिन्छ । त्यही कामको सिलसिलामा कपिल चार वर्षअघि बाटो बिराएर पुगेको धाइरिङ गाउँमा पुग्छ । करिब एक महिना लामो त्यो बसाइमा कपिलले त्यो गाउँका प्रत्येक परिवारको सामाजिक, आर्थिक अवस्था बुझ्न पायो । आफूले चार वर्षअघि नै त्यो गाउँमा केही गर्न पाए हुन्थ्यो भन्ने राखेको इच्छा पूरा हुने देख्यो कपिलले । ठेकेदारीबाट बचाएको पैसाले एउटा सानो कार्यक्रम सुरु गर्न पनि पुग्यो ।

वर्षायाम सकिनेबित्तिकै कपिल र शेषकान्त धाइरिङ गाउँ पुग्छन्, सामुदायिक विकास कार्यक्रम सुरु गर्ने सोचले । दलितहरूले आफ्नो मुख्य समस्या भनेको खानेपानीको अभाव हो भने; साथै उनीहरूको समुदायबाट कोही स्कुल नगएको अवस्थामा प्रौढ र बिहानी कक्षा पनि सञ्चालन गर्ने सहमति भयो । जसअनुसार दलित समुदायले कक्षा चलाउनका लागि एउटा टहरो बनाउने र आविमले किताब, कापी, कलमका साथै शिक्षक उपलब्ध गराउने भए ।

यसै निर्णयअनुसार कपिल र शेषकान्त सामग्रीसहित धाइरिङ जान्छन् । त्यति बेला धाइरिङ जान स्याङ्जाको नौडाँडादेखि २ दिन हिँड्नुपर्थ्यो । प्रौढ कक्षाका लागि चाहिने सामान बोक्नका लागि धाइरिङबाट दुई जना भरिया आउने व्यवस्था पनि मिलाइएको थियो । बाटोमा बिरामी भएर शेषकान्त चिलाउनेबासबाटै काठमाडौं फर्किए, कपिल दुई जना भरियासहित धाइरिङ पुग्यो ।

यसअघिको भ्रमणमा दलित बस्तीनजिकैको बाहुनको घरमा डेराको बन्दोबस्त गरिएको थियो । जब कपिल त्यहाँ पुग्यो, त्यो बाहुन घरबेटीले कुन्नी के कारणले हो, कोठा खाली छैन भन्यो । कपिल बाध्य भएर दलित बस्तीमा डेरा खोज्न हिँड्यो । दलितहरूका स-साना झुपडीमा कोठा पाउनु सजिलो थिएन । एउटा दलितको घरको सानो बार्दलीलाई बारेर बस्न हुने बनाइयो, जुन कपिलको स्थायी डेरा भयो । त्यतिबेला गाउँमा चर्पीको चलन थिएन; कपिलले आफ्नै खर्चमा एउटा खाल्डे चर्पी बनायो ।

यसरी दलितको घरमा डेरा गरेको परिबन्दले गर्दा हो, नकि आफूलाई क्रान्तिकारी देखाउनका लागि । जुनकिरीको संगीतमा यसबारेमा शेषकान्तको मुखबाट बकाइएका कुरा कपोलकल्पित हुन् ।

वास्तवमा शेषकान्त त्यो गाउँमा धेरै समयपछि मात्र पुगे र सुरुका ३ वर्षमा उनले त्यो गाउँमा धेरै समय बिताएनन् । किनभने उनको मुख्य जिम्मेवारी विकास पत्रिकाको सम्पादन र कार्यकर्ता तालिम थियो । यसैबीच आविमको खर्चमा केही समय उनी इजरायलमा तालिमका लागि गएका थिए ।

आविमले सुरुका दिनहरूमा समान उद्देश्य भएका गैरसरकारी संस्थाहरूसँगको सहकार्य, विकास नामक पत्रिकाको प्रकाशन र पर्वत जिल्लाको धाइरिङ गाउँको दलित बस्तीमा आफ्नै प्रयासमा नमुना सामुदायिक विकास कार्यक्रम सुरु गरेको थियो । पछि गएर दाताहरूको सहयोगमा सो कार्यक्रम पर्वत र बागलुङ जिल्लाका अन्य दलित बस्तीहरूमा विस्तार भयो ।

आविमको कार्यक्रमका सुरुका तीन वर्षमा संस्थाको मुख्य आयस्रोत ड्यानिडा र सेसीको अनुदान र कपिलले विकासे ठेकेदारीबाट पाएको रकम थियो । हो, त्यतिबेला शेषकान्तको तलब थिएन, तर कार्यक्रमका लागि फिल्डमा जाँदा लाग्ने सबै खर्च संस्थाले व्यहोरेको थियो । जब दाताहरूबाट पैसा लिएर कार्यक्रम विस्तार भयो, त्यसपछि शेषकान्तले तलब पाउन थाले; कपिलले कहिल्यै तलब लिएन, केवल कार्यक्रममा फिल्ड जाँदाको खर्च मात्र । कपिलले २०५० सालमा आविम छोडेर गएपछि शेषकान्तको परिवार आविमले भाडामा लिएको कार्यालय भवनमा बसे, जुन घरमा त्यसअघि कपिल बसेको थियो ।

कपिलको प्रस्थानपछि एक्सन एड र अक्सफामको अनुदानमा आविमको कार्यक्रम व्यापक रूपमा विस्तार भयो, जुन आविमको उद्देश्यअनुरूप थिएन । कार्यक्रम विस्तारको परियोजना प्रस्तावमा कपिलले दिएको सल्लाह-सुझावलाई वास्ता गरिएन ।

कथित् भूमि

'भूमि भनेको आविमले आत्मनिर्भर बन्ने यत्नमा बेगनास तालबाट करिब ४ घण्टाको पैदलयात्रापछि पुगिने जमिन थियो' (एक बागी, पाना २५८) ।

वास्तविकता के हो भने भूमिको जग्गा शेषकान्तले आफ्ना नातेदारबाट किनेर आफ्नै नाउँमा पास गरेका हुन् । कपिल र उसकी श्रीमतीले आविमका कार्यकर्ताहरूको तालिमका लागि दिएको दान र संस्थाका कार्यकर्ताहरूको उपदानबापत छुट्याइएको रकमबाट त्यो जग्गा किनिएको हो, जुन अझै पनि शेषकान्तको नाउँमा छ । पश्चिमी देशका विकासे संस्था एक्सन एड र अक्सफामबाट करोडौँ दान लिएर 'आत्मनिर्भर बन्ने' नाममा सुरु गरिएको त्यो भूमि अहिले पूरै जङ्गलमा परिणत भएको छ; त्यहाँ बनाइएका भवनहरूको भग्नावशेष अझै देख्न सकिन्छ (चित्र १- भूमिका भग्नावशेष) ।

चित्र १ भूमिका भग्नावशेष

ती मनकारी दाताहरूले दलितको उत्थानको नाममा कति लगानी गरे, त्यसको हिसाबकिताब त उनीहरूसँगै होला । यो त्यही भूमि हो, जहाँ बसेर खगेन्द्र संग्रौलाले जुनकिरीको संगीत उपन्यास लेख्ने प्रेरणा पाए, शायद शेषकान्तले आविमको खर्चमा उपलब्ध गराएको नि:शुल्क गाँसबाससहितको आतिथ्यमा ।

वास्तवमा कपिलको योजना पर्वत जिल्लाको एउटा दलित बस्तीकै सानो जग्गामा उनीहरूकै सहभागितामा सामुदायिक भवन बनाउने थियो, जुन भविष्यमा आविमको कार्यालय र तालिम केन्द्रको रूपमा उपयोग गर्न सकियोस् ।

२. आविम 'कम्युनिस्ट' ले स्थापना गरेको संस्था हो

आविमको परिचयात्मक पुस्तिकामा यसको परिचय 'यो नाफा कमाउने उद्देश्यले नभई सेवा भावना भएको एक स्वतन्त्र गैरसरकारी संस्था हो' भनिएको छ । यति हुँदाहुँदै संग्रौलालाई ऊद्धृत गर्दै एक बागीका लेखक लेख्छन्, 'कम्युनिस्ट पृष्ठभूमिका मान्छेले त्यतिको संस्था खोलेर त्यति काम पनि नगर्दा हुन् त सम्भवतः म दलितका आँगनमा पुग्न सक्ने थिइनँ (एक बागी, पाना २७३) ।'

एक बागीका लेखकले शेषकान्तको परिचयमा 'कम्युनिस्ट पृष्ठभूमिका एक तन्नेरी' भन्ने विशेषण जोड्नुको कारण यही होला । विडम्बना के छ भने, एकातिर आविमलाई एउटा गैरसरकारी संस्था भनिएको छ भने अर्कोतिर यसलाई कम्युनिस्ट राजनीतिसँग जोडिएको छ, जुन आफैँमा विरोधाभाषपूर्ण छ । विपन्न वर्गहरूसँग मिलेर सहभागीमूलक विकास कार्यक्रम गर्न, उनीहरूको हकहित, मानवअधिकारजस्ता सवालमा काम गर्न के कम्युनिस्ट नै हुनुपर्छ र ? कतिसम्म भने, संग्रौलाको जुनकिरीको संगीतमा कपिल शर्मा 'काङग्रेस' हो भनिएको छ । यो भाष्य कपिलको अनुपस्थितिमा शेषकान्तले सम्पूर्ण कार्यक्षेत्रमा फैलाएको कुरा आविमको विघटनपछि मात्र कपिललाई उही शेषकान्तका सहयोगीहरूबाट थाहा भयो ।

यदि कपिल शर्मा 'काङग्रेस' हो र ऊसँग पानी बाराबार नै गर्नुपर्ने हो भने त्यही कपिलले आफ्नै पैसामा स्थापना गरेको संस्थामा किन जोडिन आउनुपर्‍यो ? किन ऊसैसँग व्यक्तिगत तहमा समेत हिमचिम गर्नु ? कतिसम्म भने, २०६२ सालमा संस्था विघटन हुनुभन्दा केही समयअगाडि बेलायतमा आउँदासमेत शेषकान्त उही कपिलको घरमा बसे र नेपाल फर्केपछि लेखे– ‘दाइ, त्यो बसाइ अविस्मरणीय रह्यो !’ 'रगत चल्छ, श्रम चल्छ पानी चल्दैन' भनेर गीत लेख्ने व्यक्तिले आफ्ना सहकर्मीसँग यस्तो व्यवहार गर्ला भनेर न मैले, न कसैले सोच्ला ।

यस्तै, व्यवहारका कारण हामीकहाँ संस्थागत विकास हुन नसकेको रहेछ । आविमको यो अकाल मृत्युको कारण कपिलले वर्षौंदेखि जम्मा गरेका किताब, पत्रपत्रिका कवाडीको हातमा गए । संस्था त बन्द नै भइहाल्यो ।

यति हुँदाहुँदै पनि एक बागीका लेखकले शेषकान्तको देवत्वकरण गरेका छन् । उनी लेख्छन्, 'केही समय बसेपछि सँगै गएका साथी आफ्नो करिअर बनाउन बाटो लागे । पौडेलले (शेषकान्त) भने आफूले सुरु गरेको अभियान सुचारु राखे ।' (एक बागी, पाना २५७) । तर, उनी त्यही शेषकान्तको व्यक्तिवादी शैली, अक्षमता, नातावाद कृपावादका कारण आविमको असामयिक मृत्यु भएको बारेमा भने एक शब्द पनि लेख्दैनन् । जबकि (जुनकिरीको संगीत, पाना ४४२) मा शेषकान्तले समेत आविम उँधौलीको बाटो लागेकोमा पश्चात्ताप गर्दै आफूमा नेतृत्व गर्ने क्षमता नभएको स्वीकारेका छन् ।

वास्तविकता के हो भने २०४६ सालमा संस्था स्थापना भएदेखि २०५० सम्म कपिलले आविमको प्रमुख भएर संस्था चलायो । जब ऊ विश्व बैंकको छात्रवृत्तिमा विद्यावारिधिका लागि बेलायत जाने भयो, त्यस बेला उसले आफू नेपाल फर्केपछि पनि आविमलाई सघाउने तर नेतृत्वमा नबस्ने निर्णय संस्थाका सदस्यहरूलाई सुनाएको थियो । यसको मुख्य कारण नेपालमा नेतृत्वको होडबाजीले संस्थाहरू फुट्ने चलन भएको हुँदा संस्थामा नयाँ नेतृत्वको विकास हुन पाओस् भन्ने थियो ।

वास्तवमा शेषकान्त त्यो गाउँमा धेरै समयपछि मात्र पुगे र सुरुका ३ वर्षमा उनले त्यो गाउँमा धेरै समय बिताएनन् । किनभने उनको मुख्य जिम्मेवारी विकास पत्रिकाको सम्पादन र कार्यकर्ता तालिम थियो । यसैबीच आविमको खर्चमा केही समय उनी इजरायलमा तालिमका लागि गएका थिए ।

शेषकान्तले चाहिँ कपिललाई संस्थाको अध्यक्ष तपाईं नै हो र म केवल कार्यवाहक मात्र हुँ भनिरहे । साथै, विकास पत्रिकामा नियमित रूपमा लेख लेख्नका लागि आग्रह गरिरहेँ । संस्थाका वार्षिक प्रतिवेदन र परियोजना प्रस्तावमा कपिलको राय, सल्लाह, सुझाव मागि नै रहेँ, भलै कपिलका सुझावहरूलाई त्यति महत्त्व दिएनन् । एक बागीका लेखकले यी वास्तविकता किन जान्न चाहेनन्, त्यो त उनलाई नै थाहा होला । यति अनुसन्धान गर्नु दुवैको लेखकीय दायित्व हुनुपर्ने हो ।

३. आविम 'दलित' को मुुक्तिदाता र शेषकान्त यसका मसिहा हुन्

जुनकिरीको संगीतले धाइरिङमा दलितमाथि बाहुनहरूबाट भइरहेको अन्याय, विभेद र शोषणलाई अनावश्यक तरिकाले बढाइ-चढाइ गरेको छ, जुन कुरा त्यहीँका दलितहरूले पनि मन नपराएको सोही ऊपन्यास (पाना २६५) मा उल्लेख छ । धाइरिङमा भएजस्तो पीडाको अवस्था राजधानी काठमाडौंमा पनि देख्न सकिँदैन र ? अझ भनौँ भने काठमाडौंको जत्तिको आर्थिक असमानता धाइरिङमा छैन । यहाँनेर महत्त्वपूर्ण सवाल के छ भने त्यो विभेदपूर्ण र आर्थिक-सामाजिक असमानता भएको धाइरिङको समाजमा ऐँचो-पैँचो, लेन-देन, दु:ख पर्दा सघाउने चलन छ, जसलाई अंग्रेजीमा 'रेसिप्रोसिटी' भनिन्छ; नेपालीमा ढुङ्गाको भर माटो, माटोको भर ढुङ्गो भनेजस्तै हो ।

साथै, आविमको लक्ष्य (समुदायका विपन्न वर्गहरूद्वारा उनीहरूको जीवनस्तर उकास्न गरिने प्रयासलाई मद्दत पुर्‍याउनु हो) मा मुुक्तिदाताको भाष्य कतै झल्किँदैन । यो भाष्य कम्युनिस्ट विचारधाराबाट आएको र यसमा 'ठूलोठालुपन छ' भनेर खगेन्द्र संग्रौलाले हालसालै भनेका छन् ('उकालो', २०७९, चैत १२) । ढिलै भए पनि संग्रौलाले आफ्ना गल्ती स्वीकारेका छन्, जुन स्वागतयोग्य छ ।

'समाज बदल्ने अठोट गरेर गएका' ती मसिहा कता छन् त आज ? दलितहरूको नाममा दाताहरूबाट ठूलो धनराशि लिएर आफन्तहरूलाई पोसे, उनीहरूका बारेमा किताब लेखेर नाम, दाम कमाए; जब आफ्नै कर्तुत र असक्षमताका कारण दाताहरूबाट दाम आउन छोड्यो, अनि कुम्लोकुटुरो बोकेर गाउँबाट हिँडे । गाउँलेका कुरा सुन्दा त्यसपछि उनले त्यो गाउँमा पाइला हालेका छैनन् ।

केही दलितहरूले बाटो-घाटोको विकासले सिर्जना गरेका नयाँ अवसरहरूबाट लाभ लिन सकेका छन् भने जुठी दमिनी (एउटा प्रतिनिधि पात्र) अहिले पनि ज्याला-मजदुरी गरेर जीविका चलाउँछिन् । शेषकान्तजस्ता 'मुक्तिदाताहरू र विकासका मसिहा' काठमाडौंमा ऐस-आरामको जिन्दगी बिताउँदै छन् होला । मेरी डेसेनले भनेजस्तै धाइरिङमा पनि विकासको नाममा गरिबीको व्यापार भयो, जुन व्यापारमा व्यापारी कहिल्यै घाटा खाँदैन (विकास, अंक १९, २०५७) । यस्तैले गर्दा सदाशय राखेर काम गर्न चाहने गैरसरकारी संस्थाहरू दुर्नाम कमाउँछन् ।

फेरि विडम्बना भनौँ, उही शेषकान्तले दलितको नाममा लेखिएको अर्को ऊपन्यास तपनमा लोकतन्त्र आएर पनि दलितहरूको अवस्थामा सुधार आएन भनेर लेखेका छन् । यसै भएर होला पत्रकार विजयकुमार पाण्डेले भनेका थिए– ‘पाखण्डीपन’ नेपालीहरूको विशेषता हो ।

अन्त्यमा, लेखकहरूले आफ्नो सीप, क्षमता र रचनात्मक ऊर्जाको ऊपयोग गरेर समाजका विसंगतिहरूको यथार्थ चित्रण उतार्नु सराहनीय काम हो । यसका लागि संग्रौला र प्रसाईं धन्यवादका पात्र हुन् । यस्तो पुण्य काममा जानकारी वा सूचनाको स्रोतको विविधीकरण गरेर त्यसको सत्यतथ्य उजागर गर्नु, जसलाई अंग्रेजीमा 'ट्राइङ्गुलेसन' भनिन्छ –लेखकको धर्म हो ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, जेठ १, २०८० १७:२३