टहरामा डाेजर चलेपछि रुखकाे ओतमा बसिरहेकाहरू भन्छन्– कतै जाने ठाउँ छैन

A+ A A-

गोदावरी नगरपालिका– ३, चौकीडाँडास्थित सामुदायिक वनमा माटोको घर (टहरा) बनाएर तीन वर्षदेखि बस्दै आएकी थिइन्, अम्बिका ताम्राकार । उमेरले ८० पुगेकी उनी बस्दै आएको टहरामा वैशाख १८ गते डोजर चल्यो । जीविकोपार्जनका लागि डडेल्धुराबाट सन्तानसहित कैलाली पुगेकी उनी अहिले घरबारविहीन बनेकी छिन् । उनलाई सो स्थानमा कसले बसोबास गर्न पठायो भन्नेबारे प्रतिक्रिया दिइनन् ।

रुखको छहारीमा महिलाहरूको समूहबीच भेटिएकी अम्बिका भन्दै थिइन्, ‘कोभिड महामारीले बेरोजगार बनायो । घरजग्गा नभएपछि यहीँ आएर बसेकी थिएँ । सरकारले व्यवस्थापन नगरी बस्दै आएको टहरो भत्कायो । घरजग्गा नभएपछि कहिले कतै त कहिले कतै भौँतारिनुपर्ने अवस्था छ ।’

सोही वनमा टहरा बनाएर बसेकी थिइन् समुन्द्रादेवी लुहार । उनी पनि तीन वर्षअघिदेखि मात्र सो क्षेत्रमा बसोबास गर्न लागेकी हुन् । उनी भन्छिन्, ‘घरजग्गा केही नभएपछि तराई झरेँ । यहीँ बसोबास गर्न भनी टहरा बनाएकी थिएँ । यसलाई पनि सरकारले भत्कायो । अब कहाँ गएर बस्ने होला ?’

दार्चुलाको मालिकाअर्जुन गाउँपालिका मौपालिकी जानकी पार्की पहिरो पीडित हुन् । पहिरोले घरबारविहीन बनेपछि तीन वर्षअघि तराई झर्दै चौकीडाँडा वनमा माटोको घर बनाएर बसेकी थिइन् ।

जानकी, अम्बिका र समुन्द्राजस्तै जीविकोपार्जन, पहिरोपीडितलगायत विविध कारणले तीन वर्षयता चौकीडाँडा सामुदायिक वनमा अतिक्रमण बढ्दै गएको थियो । तीन वर्षअघि सो सामुदायिक वनमा तीनवटा घर टहरा थिए । डिभिजन वन कार्यालयले पटक–पटक ती घरहरू भत्काउने काम गरिरहेको थियो ।

कोभिड महामारीका कारण वन कार्यालयको अतिक्रमण हटाउने अभियानबाट प्रभावित बन्दा अहिले सो सामुदायिक वनमा दुई सयभन्दा बढी घरटहरा बनेका थिए । सो वनमा अतिक्रमण बढ्दै गएपछि गत सोमबार (वैशाख १८ गते) सवडिभिजन वन कार्यालय मालाखेती र डिभिजन वन कार्यालय धनगढीले संयुक्त रूपमा डोजर चलाए ।

घरटहरा डोजरले भत्काएपछि विस्थापित घरपरिवारहरू सडकको छेउमा त्रिपाल, प्लास्टिकलगायतको छानो बनाएर बसोबास गर्दै आएका छन् । उनीहरू दिनभरि रुखको छहारीमा समूह बनाई एकअर्कासँग दु:ख–सुखका कुराकानी गर्दै बस्छन् । राति त्रिपाल र प्लास्टिकले बनाएको छानोमुनि सुत्छन् ।

पछिल्लो समय सुकुम्बासी, पहिरोपीडित, संघ–संस्था, मन्दिर, सरकारी संरचना बनाउनेलगायतका कारण कैलालीका वन अतिक्रमणको चपेटामा पर्दै गइरहेको डिभिजन वन कार्यालय कैलालीले जनाएको छ ।

चौकीडाँडा सामुदायिक वन मात्र नभई जिल्लामा बढ्दो अतिक्रमण रोक्न वन कार्यालयले अभियान नै सञ्चालन गर्ने डिभिजन वन अधिकृत केशव पराजुलीले बताए । उनले भने, ‘वसन्ता, राष्ट्रिय तथा सामुदायिक वनभित्र भइरहेको अतिक्रमण हटाउने प्रयास भइरहेको छ । यसमा सबै क्षेत्रको सहयोग आवश्यक छ ।’

पराजुलीले पछिल्लो समय वन अतिक्रमण व्यक्तिभन्दा पनि संस्थागत रूपमै बढी भइरहेको बताए । उनले पहाडमा थोरै जग्गा भएका व्यक्ति पनि तराईको सामुदायिक वनमा आएर अतिक्रमण गरेर बस्ने गरेको बताए । उनले भने, ‘चौकीडाँडा वनमा सुकुम्बासीका नाममा पहाडबाट भूमाफियाहरूले पैसा लिएर बसोबास गराइरहेका थिए । वन अतिक्रमण बढ्दै गएपछि डोजर चलाइएको हो । अब त्यहाँ तारजाली लगाएर संरक्षण गरिनेछ ।’

पीडित भन्छन्– वनले हटायो, कहाँ गएर बस्ने ?

कैलालीको गोदावरी नगरपालिका– ३ स्थित चौकीडाँडा र बडिमालिका सामुदायिक वन क्षेत्रमा वन कार्यालयले डोजर चलाएर वन अतिक्रमण हटायो । तीन वर्षदेखि बस्दै आएको टहरा भत्काएपछि अहिले पीडितहरू बसोबासको व्यवस्थापन सरकारले गर्नुपर्ने बताउँदै आएका छन् ।

घरबारविहीन बनेकी अम्बिकाले आफूहरूलाई सोही ठाउँमा बस्न नदिए सरकारले अन्यत्र कुनै ठाउँमा व्यवस्थापन गर्नुपर्ने बताइन् । उनले भनिन्, ‘वन र सडकमा बस्न कसलाई रहर छ र ? गरिबीका कारण पहाडबाट जीविकोपार्जनका लागि यहाँ बसेँ । वन कार्यालयले उठिबास बनायो ।’

अम्बिका पहिलेदेखि नै डडेल्धुरामा बस्ने भए पनि उनको पहाडमा कुनै जग्गा नभएपछि छोरी सरितासँग चौकीडाँडा वनमा टहरा बनाएर बस्दै आएकी थिइन् ।

डडेल्धुराकी समुन्द्राका सन्तान भारतमा रोजगारी गर्छन् । घरमा कोही नभएपछि कैलालीको गोदावरीमा आइन् । घरमा एक्लै भएपछि समुदायमा हेरचाह हुने आसमा सामुदायिक वनमा बस्न लागेकी थिइन् । उनका तीन छोरा छन् । ‘घरमा एक्लै भएपछि कसैले हेर्छन् कि भनेर यहाँ बस्न लागेकी छु । तर, अहिले वनले बस्न दिएन ।’

उमेरले ८० नाघेकी उनी टहरा वन कार्यालयले भत्काएपछि कहाँ गएर बस्ने भन्ने दोधारमा छन् । ‘यो बुढेसकालमा हामी यति दुःख कष्ट गरेर बसेको, सरकारले देी सहेन । हामीले वन नै मासेका त थिएनौँ,’ उनले भनिन्, ‘हामी यस देशका नागरिक भए हाम्रो पनि त व्यवस्थापन यस सरकारले गर्नुपर्छ । कि त सरकारले हामीलाई यो देशको नागरिक नै होइन भनोस, होइन भने सरकारले हाम्रो पुनर्स्थापना गर्नुपर्छ ।’

दार्चुलाको मालिकाअर्जुन गाउँपालिका मौपालिकी जानकी श्रीमान्, एक छोरा, एक छोरीसँग वनभित्र टहरा बनाएर बस्दै आएकी थिइन् । तर, डोजर चलेपछि आफ्नो बिचल्ली भएको उनको गुनासो छ । ‘वर्षौंदेखि बसेको ठाउँबाट यसरी हटाउँदा अहिले दिन रात काट्न समस्या भइरहेको छ । टहरा फालेपछि गर्मीमा सडकछेउमा डरै–डरमा रात बिताउनुपर्ने अवस्था छ,’ उनले भनिन् ।

डिभिजन वनले बस्ती नै खाली गरे पनि उनीहरू त्यहाँबाट हटेका भने छैनन् । उनीहरूले त्यहाँ प्लास्टिकका साना एक/दुई टहरा बनाएका छन्, जसमा महिला एकतिर सुत्छन् भने पुरुष अर्कोतिर सुत्ने गरेका छन् ।

जब बस्दै आएको टहरामा डोजर चल्यो

चौकीडाँडा वनमा बस्दै आएकी अम्बिका ताम्राकार दमको बिरामी छिन् । उनी दमको औषधि खाने तयारीमा थिइन् । उमेरले झण्डै ८० पुगेकी उनले औषधि खान नपाउँदै डिभिजन वन कार्यालयले उनको घरटहरामा डोजर चलायो । त्यसपछि उनको औषधि खानतिर पनि ध्यान गएन । डोजर चलेको देखेपछि एक्कासि सास बढेर उनी बेहोस भइन् ।

डोजरले बनेका साना टहरा हट्न थालेपछि हतारहतार गर्दै कोहीले त्यहाँ रहेका सामान निकाल्दै थिए भने कतिपयले विरोध जनाउँदै थिए । तर, अम्बिका श्वासप्रश्वासकोे बिरामी भएकाले न त विरोध नै गर्न सकिन्, न कुनै सामान नै निकाल्न पाइन् ।

यो खबर पाएपछि मजदुरी गर्न गएकी सरिता रैका काम छोडेर बस्तीतर्फ आइन् । मजदुरी गर्न चौकीडाँडाबाट झण्डै २ घण्टा टाढा गएकी सरिता आमा बेहोस भइन् भनेपछि हतारिँदै आएकी थिइन् । उनी पुग्दासम्म टहरालाई डोजरले तहस–नहस पारिसकेको थियो ।

‘म काम गर्न गएकी थिएँ । आमासँगै मेरा पनि दुई छोरा छन् । उनीहरूको खानाको जोहो गर्न काम गर्न गएकी थिएँ । तर, आउञ्जेलसम्म टहरा नै रहेन,’ सरिताले भनिन्, ‘आमा पनि बेहोस थिइन् । आमाको उपचारका लागि पैसा थिएन । हामीसँग अरु के नै हुन्छ र ? मजदुरी गरेर साना कानमा एक आनाको बाली बनाएकी थिएँ । त्यही बेचेर औषधि ल्याएर आमालाई दिएँ ।’

सरिताका दुई दाइ भारतमा काम गर्न गएको वर्षौं भइसकेको छ । उनीहरू नेपालमा घरबास नभएपछि उतै बस्छन् । बुबाको पनि १२ वर्षपहिले मृत्यु भएपछि उनले आमालाई आफूसँगै राखेको बताइन् ।

प्रकाशित मिति: बिहीबार, वैशाख २८, २०८० ०७:२५