पृथ्वीमा जीवन : प्रमाण, बहस र अनुत्तरित प्रश्न

A+ A A-

फ्रान्सिस क्रिकले सन् १९६२ मा डीएनएको आणविक संरचना पत्ता लागएबापत नोबेल पुरस्कार पाएका थिए । ती वैज्ञानिकले भनेका छन्, 'जीवहरू र उनीहरूको जीवन अतुल्य विनम्रता र परिशुद्धताका साथ निर्दिष्ट भएको छ । हर-एकको न्यूनतम सूक्ष्मता अणुहरू र परमाणुहरूको स्तरसम्म छ । सान्दर्भिक र असान्दर्भिक अणुहरू र परमाणुहरूको अनियमित मिश्रणका लागि प्रत्येकले आफैँलाई क्रमबद्ध गर्न, अप्रासंगिक भएकाहरूलाई निष्कासित गर्न र त्यसपछि गैरजीवनलाई जीवन दिनेहरूलाई एकत्रित गर्न असम्भव छ ।'

क्रिकको यो विचारले निकै गहनता बोकेको छ । किनकि जीवनको उत्पत्तिको कारक अझै अज्ञात छ । तथापि अनुमानहरू भने प्रशस्त छन् ।

पृथ्वीमा लगभग ३.५ अर्ब वर्षपहिले जीवन देखापरेको थियो भन्ने कुरामा धेरै वैज्ञानिकहरू सहमत छन् । संसारका विभिन्न भागहरूमा सङ्कलन गरिएका थुप्रै जीवाश्मका प्रमाणहरूले पनि यस निष्कर्षलाई समर्थन गरेको छ । पृथ्वीमा जीवन अजैविक अवस्थाबाट विकसित भएको हो भन्ने मान्यतालाई विश्वास गर्ने वैज्ञानिकहरू पनि धेरै छन् । यो प्रक्रियालाई हामी 'एबायोजेनेसिस' भनेर बुझ्दछौँ, जुन लगभग ३.५ अर्ब वर्षपहिले भएको थियो । 'स्वतःस्फूर्त पुस्ता'को सिद्धान्तअनुसार पृथ्वीमा जीवनको विकास भएको हो भन्ने मान्यता पनि कतिपय वैज्ञानिकहरूको छ । पृथ्वीमा क्लोरोप्लास्टहरू साइनोब्याक्टेरियाजस्ता जीवहरूका सम्भावित वंशज हुन्, जुन प्राचीन् जीवाश्महरूमा फेला परेका थिए र वायुमण्डलमा अक्सिजनको सञ्चयका लागि यिनीहरू नै जिम्मेवार थिए पनि भनिन्छ ।

जीवन उत्पत्तिको प्रश्न हजारौँ वर्षदेखि बहसमा छ । सूर्यद्वारा पानीयुक्त माटो वाष्पीकरण हुँदा जीवनको उदय भएको थियो, र त्यहाँ जीवन रूपहरूको विकास र परिवर्तनसँगै जटिल जीवनको सुरुवात भयो भनेर ग्रीक दार्शनिक एनाक्सिमेन्डरले (६१० ईसा पूर्व- ५४६ ईसा पूर्व) भनेका छन् । युगौँदेखि धेरै दार्शनिक, वैज्ञानिक र धर्मशास्त्रीहरूले जीवन अजैविकबाट विकसित भएको हो भन्ने दृष्टिकोणलाई स्वीकारेका छन् । यो विश्वास सेन्ट अगस्टिनकालीन समयमा झन् दरिलो थियो । जीवन उत्पत्तिको विषयमा जे–जस्ता बहस भए पनि व्याख्यात्मक शैलीको मूल पाटो मानव समुदायबीच विभिन्न रूपमा प्रचलित छ । कसैले यसलाई जीवनवादका रूपमा व्याख्या गर्छन् भने कसैले स्वतःस्फूर्त पुस्ताको सिद्धान्तका रूपमा । यो जैविक सूप सिद्धान्तसँगै एबायोजेनेसिसको मान्यताका आधारमा पनि प्रचलित छ ।

सांसारिक जीवनको अजैविक उत्पत्तिका बारेमा गरिएका दाबीहरू महा-प्राकृतिक (सुपर-नेचुरल) शक्तिहरूको विश्वासमा आधारित छन् । विभिन्न धार्मिक मान्यतामा आहिले पृथ्वीमा अस्तित्वमा रहेका जीव-जन्तु र वनस्पतिहरू जे–जस्तो अवस्थामा छन्, उत्पत्ति पनि त्यही अवस्थामा अलग-अलग रूपमै भएको हो भन्ने छ । पश्चिमी धार्मिक दर्शनमा अझ यसको व्यापकता अगस्टिन मान्यतामा आधारित छ । सन् २००९ मा कस्मोलोजी जर्नलमा प्रकाशित 'लाइफ अन अर्थ केम फ्रम अदर प्लानेट' नामक एउटा लेखमा वैज्ञानिक राउन गाब्रिएल जोसेफले भनेका छन्, 'तथ्यगत आधारबिनाका अन्य विश्वासहरू 'अन्तरज्ञान' हुन्, 'विज्ञान' होइन ।'

अजैविक पदार्थको रूपान्तरण प्रक्रियाबाट पृथ्वीमा जैविक जीवनको उत्पत्ति भएको थियो भनेर व्याख्या गर्न प्रस्तावित 'प्रिबायोटिक सूप' अर्थात् 'पूर्व-जैविक सूप' सिद्धान्त धेरै लोकप्रिय सिद्धान्त हो । पृथ्वीमा 'न्यानो सानो पोखरी' मा जीवनको उदय भएको हो भन्ने परम्परागत धारणा वैज्ञानिक समुदायमा अत्यन्त लोकप्रिय छ । प्रसिद्ध प्रकृति वैज्ञानिक चार्ल्स डार्विनले सर्वप्रथम यो अवधारणा प्रस्तुत गरेका थिए । उनले 'न्यानो सानो पोखरी' मा पानी, एमोनिया, कार्बनडाइअक्साइड, लवण, मिथेन र विद्युतीय चार्ज समावेश छ भनेर कल्पना गरे । यी तत्त्व तथा यौगिकहरू नै जीवन उत्पत्तिका प्रमुख घटकहरू हुन् भन्ने मान्यता अगाडि आयो ।

३.५ अर्ब वर्षभन्दा पहिले भएको जीवनको उत्पत्तिको व्याख्या गर्न त्यही अवस्थाको पृथ्वीजस्तो संरचना बनाउँदै वैज्ञानिकहरूले धेरै प्रयोगहरू गरेका छन् । सन् १९२० को दशकको उत्तरार्द्धमा दुई वैज्ञानिकहरू जेबीएस हल्दान (१९२९) र एलेक्सान्डर आई ओपारिन (१९५३) द्वारा प्रस्तुत 'प्राइमोर्डियल सूप' सिद्धान्त एक 'मानक' मोडल हो । पृथ्वीको आदिम वायुमण्डलमा अकार्बनिक ग्यासहरूको मिश्रणबाट जैविक अणुहरूको कसरी उत्पादन हुन्छ भनेर उनीहरूले व्याख्या गर्ने प्रयत्न गरे । प्रकाश र सौर्य पराबैजनीले आदिम वायुमण्डलमा विद्यमान अकार्बनिक अणुहरूलाई अलग गर्न ऊर्जा प्रदान गर्‍यो भन्ने उनीहरूको मान्यता हो । यसले एबायोजेनेसिस सिद्धान्तको व्याख्या गर्दछ ।

अजैविकबाट जैविक जीवनको विकासको विश्वासमा योगदान पुर्‍याउने विभिन्न कारकहरू पनि छन् । यी कारकहरूमा धार्मिक मान्यता र प्रारम्भिक बाल्यकालमा गरिने जादुइ सोचजस्ता विशेषताहरू समावेश छन् । जसले निर्जीव वस्तुहरू जस्तै खेलौना, छाया, चट्टानहरू र यस्तै-यस्तै अन्यलाई जीवनको रूपमा परिकल्पित गर्न मद्दत गर्दछ । स्वीस बाल मनोवैज्ञानिक जीन विलियम फ्रिट्ज़ पियागेटले बौद्धिक विकासको यो अवस्थालाई 'प्रि–अपरेसनल'को रूपमा उल्लेख गरेका छन् । बिशेषगरि २-४ वर्षको उमेरमा 'प्रिअपरेसनल' सोचले बच्चाहरूलाई निकै जकडेको हुन्छ । बच्चाहरू त्यो उमेरमा संसार उनीहरूको वरिपरि घुम्छ भन्ने विश्वास गर्छन् । र, उनीहरूले निर्जीव वस्तुहरूमा पनि जीवित गुणहरू रहेको ठान्दै त्यहीअनुसार व्यवहार गर्छन् ।

'यी प्रभावहरूबाट पूर्णतया बच्न गाह्रो छ, किनकि बच्चा मानिसको पिता हो' भन्ने मान्यता वैज्ञानिक गाब्रिएल जोसेफको छ । यसैले, जब बच्चाले उसलाई ब्रह्माण्डको केन्द्रको रूपमा देख्यो र विश्वास गर्‍यो कि गैरजीवन जीवनको साथ सु-सम्पन्न हुन्छ । कारक मान्यता पनि यस्तै प्रभावहरूबाट विकसित भयो । फलत: पृथ्वी जैविक ब्रह्माण्डको केन्द्र हो, जहाँ गैरजीवनले जीवनलाई जन्म दियो; र निर्जीव ब्रह्माण्ड जो हाम्रो वरिपरि घुम्दैछ भन्ने विश्वास पुरातनदेखि नै प्रचलनमा आयो । तर, हामीलाई निश्चित रूपमा थाहा छ कि संसार हाम्रोवरिपरि परिक्रमा गर्दैन, पृथ्वी सौर्यमण्डलको केन्द्र पनि होइन र हाम्रो ग्रह जैविक ब्रह्माण्डको केन्द्रमा पनि छैन भन्ने तर्कमा जोसेफलगायत अन्य धेरै वैज्ञानिकहरू पनि सहमत छन् ।

गैरजीवनबाट जीवनको उत्पत्ति खगोलीय वा अति-खगोलीय मान्यतामा असम्भव नै छ भन्ने मान्यता चन्द्र विक्रमसिंघेको छ । कुनै पनि ग्रह र पृथ्वीको सानो कणमा समेत यसो भएको हुनुपर्छ भनेर बिनाप्रमाण दाबी गर्नु पूर्व-कोपर्निकन दर्शनलाई पुनर्जीवित गर्नुसरह नै हो भन्ने ठम्याइ उनको छ ।

जीवनवाद भनेको जीवनको उत्पत्ति र परिघटना विशुद्ध रासायनिक वा भौतिक शक्तिभन्दा भिन्न शक्ति वा सिद्धान्तमा निर्भर हुन्छ भन्ने सिद्धान्त हो भनेर वैज्ञानिक राउन गाब्रिएल जोसेफले व्याख्या गरेका छन् । यद्यपि विश्वका लोकप्रिय अखबार र पत्रिकाहरूले पृथ्वीमा आधारित एबायोजेनेसिसलाई निर्विवाद र धार्मिक रूपमा बढावा दिएका छन् भन्ने टिप्पणी धेरै वैज्ञानिकहरूले गरेका छन् । स्पस्ट रूपमा भन्ने हो भने आजसम्म कसैले पनि गैरजीवनबाट जीवन उत्पादन गर्न सकिन्छ भनेर प्रमाणित गर्न सकेका छैनन् । यद्यपि, सन् १९५० को दशकमा स्टान्ली मिलर र ह्यारोल्ड युरी (१९५९) ले गरेको शास्त्रीय प्रयोगहरूले ओपारिन-हल्दान रसायनशास्त्रको सम्भाव्यतालाई भने केही हदसम्म उजागर गरेको छ ।

'एबायोजेनेसिस' को सिद्धान्त एक साँचो वैज्ञानिक सिद्धान्त होइन भन्ने मान्यता जोसेफको छ । तर, सट्टामा यसलाई तथ्य-आधारित वैज्ञानिक समर्थन नभएको एक काल्पनिक परिकल्पनाको रूपमा भने मान्न सकिन्छ भनेर उनी भन्छन् । प्रारम्भिक 'आरएनए' संसारको परिकल्पनामा पनि त्यो बेला अस्तित्वमा आएको पहिलो जीवन आरएनए आधारित जिनोम थियो भनिएको छ । उनी भन्छन्, 'प्रदर्शित भाइरसहरूको अहिलेको प्रजनन् रणनीतिको मान्यता पनि त्रुटिपूर्ण छ । किनकि आरएनए-आधारित जिनोमलाई जीवनका लागि जीवित होस्टको डीएनए आवश्यक पर्छ । यसैले जीवनले मात्र जीवन उत्पादन गर्न सक्छ भन्ने मान्यता कहिल्यै अस्वीकृत हुँदैन ।'

पृथ्वीमा जीवनको उत्पत्तिका लागि दुई व्याख्याहरू हाल प्रचलनमा छन् भनेर वैज्ञानिक डेभिड टेफरले सन् २००८ मा एस्ट्रोबायोलोजीमा प्रकाशित एउटा लेखमा जोड दिएका छन् । उनको तर्क छ, 'पृथ्वीमा जीवन या त रासायनिक पूर्ववर्तीहरूबाट अनायास रूपमै बनेको थियो, वा पृथ्वीमा जीवन सूक्ष्म जीवको रूपमा पृथ्वीभन्दा बाहिर कतैबाट आएको थियो ।'

उनको मान्यता के छ भने त्यस्ता जीवहरू स्वतन्त्र अस्तित्वका लागि सक्षम छैनन् । तर, बोटबिरुवाहरूले उनीहरूका तन्तुहरूमा एन्डोमाइकोरिजल फङ्गी र विभिन्न ब्याक्टेरियालगायतका सूक्ष्मजीवहरू भने बोक्न सक्छन् । यसैले आलौकिक वातावरणमा वनस्पतिको अस्तित्व कायम हुँदा त्यसले सूक्ष्म जीवहरू पनि प्रदान गर्न सक्छ, जुन बोटबिरुवाका तन्तुहरूमा संरक्षित भएको हुन्छ भन्ने मान्यता उनको छ ।

प्रसिद्ध प्रकृतिवादी चार्ल्स डार्विनलगायत अन्य धेरै जीवविज्ञानीहरूको साझा निष्कर्ष के छ भने पृथ्वीमा जीवन धेरै पहिले विकसित भएको हुनुपर्छ, जब परिस्थितिहरू अधिक अनुकूल थिए । तथापि, डार्विनको विकासको सम्भाव्यतासहितको पहिलो पूर्ण रूपमा क्रियाशील आत्म-प्रतिकृति गर्ने जीवन प्रणालीको गठनचाहिँ एकदमै मायावी अवधारणा हो भनेर चन्द्र विक्रमसिंघे टिप्पणी गर्छन् । विक्रमसिंघे पान्स्पर्मिया सन्दर्भमा प्रसिद्धि पाएका वैज्ञानिक हुन् । उनको वैज्ञानिक लेख ओरिजन अफ लाइफ एन्ड पान्स्पर्मिया सन् २०१२ मा प्रकाशित भएको थियो । यद्यपि, सन् १९७३ मा एकारसमा प्रकाशित एक अनुसन्धानपत्रमा वैज्ञानिकद्वय एफएचसी क्रिक र एलई ओर्गेलको विश्लेषण छ, 'यदि जीवन हाल स्थलीय निर्जीव पदार्थबाट विकसित भएको छैन भने त्यस्तो कहिल्यै भएन वा हुन पनि सक्दैन ।'

वैज्ञानिक डेभिड टेफरले भनेका छन्, 'आवरण झिल्ली भएको, आत्म-प्रतिकृति गर्न सक्ने एक जीवित जीवको रासायनिक प्रणालीबाट स्वतःस्फूर्त प्रयोगशालामा विकसित गर्न सकिन्छ भन्ने धारणामा धेरैले समर्थन गरे पनि सिद्ध भने गरिएको छैन ।' पृथ्वीमा स्वतःस्फूर्त रूपमा जीवन कोरिएको छैन भन्ने कुराको दुई अग्रगामी वैज्ञानिक लुइस पाश्चर र आइरिस भौतिकशास्त्री जोन टिन्डलले पनि स्वीकारेका छन् । अजैविक पदार्थबाट जैविक जीवनको विकासको परिकल्पना केवल रूढ़िवादी सोच मात्र हो भन्ने वैज्ञानिकहरू पनि धेरै छन् । आमसमुदायमा पृथ्वी केन्द्रित एबायोजेनेसिसको जुन विश्वसनीयता छ, त्यो पनि सीमाभन्दा बाहिर को हो र जसका लागि प्रयोगात्मक प्रमाणीकरणसमेत भ्रामक छ भन्ने टेफरको निष्कर्ष छ ।

मूलभूत रूपमा एबायोजेनेसिसको अवधारणा र केही वैज्ञानिक प्रयोगबाट पूर्णतया पृथ्वीमा मात्र जीवनको विकास भएको मानिएको छ । पृथ्वी-केन्द्रित यो विश्वास मिलर र युरी (१९५९) ले प्रिबायोटिक रसायन विज्ञानलाई प्रयोगशालामा देखाउन सकिन्छ भनेपछि झन् बढेको हो । यद्यपि प्रामाणिक रूपमा उनीहरूको प्रयोग स्पष्ट नभए पनि त्यो समयमा जीवन उत्पत्तिबारे खोजका लागि गरिएको यो प्रयोग सही दिशामा एक कदम अगाडिजस्तो देखिन्थ्यो भनेर चन्द्र विक्रमसिंघेले सन् २०१० मा इन्टरनेसनल जर्नल अफ एस्ट्रोबायोलोजीमा प्रकाशित ओरिजन अफ लाइफ एन्ड पन्स्पर्मिया नामको लेखमा उल्लेख गरेका छन् । यद्यपि त्यो प्रयास ऐतिहासिक भए पनि ठोस निष्कर्षमा वैज्ञानिकहरू पुग्न सकेनन् ।

न त पृथ्वीमा वा अझ भनौँ, पृथ्वीजस्तो अर्को कुनै ग्रहमा, परिकल्पित सूपमा केही अर्ब वर्षमै जीवनको विकास भएको थियो वा हुन सक्ने सम्भावनाबारेको ज्ञान हामीसँग अझै पूर्ण छैन भनेर क्रिक र ओर्गेलले आफ्नो अनुसन्धानपत्रमा भनेका छन् । यसैले डेभिड टेफर भन्छन्, 'जीवनको उत्पत्तिसँग गाँसिएका प्रयोगात्मक परीक्षणहरू मायावी वा भ्रमपूर्ण छन । अर्को कुरा, हरेक जीवनको समान आनुवंशिक कोडले ग्रहको इतिहासको सुरुमै पृथ्वीमा जीवनको उपस्थिति थियो भनेर बताउँछ । त्यस्तै, जीवनसँग विद्यमान एमिनो एसिडजस्ता अणुहरू अन्तर-तारकीय क्षेत्रका धूलो र उल्का पिण्डहरूमा पाइने सार्वभौमिक रसायन विज्ञानका विशिष्ट घटकहरू पनि हुन् ।

नोबेल पुरस्कार विजेता वैज्ञानिक स्वान्ते अर्हेनियस र रुसी बायोकेमिस्ट एलेक्सान्डर आई ओपारिनबाट भएका जीवनको उत्पत्तिका प्रश्नहरूको वैज्ञानिक अन्वेषणको विवेचना भएको झण्डै एक शताब्दी बितिसक्दा पनि समस्याहरू नसुल्झिएकै अवस्थामा छन् । जैविक रसायनहरूदेखि आत्म-प्रतिकृति गर्ने सरल सूक्ष्मजीवहरूसम्म पुग्न सकिने सटिक चरणहरूको रहस्य अझै अज्ञात छ । गैरजीवनबाट जीवनको उत्पत्ति खगोलीय वा अति-खगोलीय मान्यतामा असम्भव नै छ भन्ने मान्यता चन्द्र विक्रमसिंघेको छ । कुनै पनि ग्रह र पृथ्वीको सानो कणमा समेत यसो भएको हुनुपर्छ भनेर बिनाप्रमाण दाबी गर्नु पूर्व-कोपर्निकन दर्शनलाई पुनर्जीवित गर्नुसरह नै हो भन्ने ठम्याइ उनको छ । यसैले पृथ्वीको उत्पत्ति हुनुभन्दा पहिल्यै ब्रम्हाण्डमा जीवनको बीजारोपण भएको थियो भनेर अनुमान गर्नु कुनै नौलो कुरा होइन ।

कट्टेल बेइजिङस्थित चाइनिज एकेडेमी अफ साइन्सेसका सहप्राध्यापक हुन्  ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, वैशाख २२, २०८० १३:३२