चीनको युआनले खाेस्ला अमेरिकी डलरको राज ?

A+ A A-

गत अप्रिलमा ब्लूमबर्ग न्युजमा छक्क पार्ने खालको एउटा समाचार छापियो, जसमा भनिएको थियो- चिनियाँ मुद्रा युआनले रुसमा आफ्नो सिक्का जमाउँदै अमेरिकी डलरलाई पछारिदिएको छ ।

सन् २०२२ मा युक्रेनमाथि आक्रमण गरेयता रुसले चीनको विदेशी मुद्रा, युआनलाई बढी प्राथमिकता दिन थाल्याे । यसै वर्ष रुसले डलरको तुलनामा युआनमै धेरैजसो अन्तर्राष्ट्रिय व्यापार गरेको छ ।

पश्चिमी देशले रुसमाथि लगाएको आर्थिक प्रतिबन्ध चलिरहेका बेलासमेत रुसका ठूला कम्पनीहरूले विदेशी व्यापारका लागि अर्को मुद्रामा निर्भरता बढाएका थिए । विदेशी मुद्रामा पनि सबैभन्दा बढी रुचाइएर युआनले बाजी मार्‍यो ।

यति मात्रै होइन, विदेशी मुद्राको आदान-प्रदानमा कुनै समस्या नहोस् भनेर चीनले रुसी सामानका लागि आफ्नो बजार पनि खोलिदियो । त्यसैले पनि धेरैमा यस्तो जिज्ञासा छ, रन्मिन्बी‘समेत भनिने चिनियाँ युआन अमेरिकी डलरलाई टक्कर दिने तयारीमा छ ?

युआनको बढ्दो कदमको विश्लेषण गर्नुअघि संसारमा कुन देशका मुद्राको बोलवाला कहिले, किन र कसरी भयो भन्ने कुरा बुझ्नुपर्ने हुन्छ ।

सरल शब्दमा भनाैँ, कुनै पनि विदेशी मुद्राको लोकप्रियता त्यसलाई जारी गर्ने देशको आर्थिक-सामरिक अवस्था कति राम्रो छ र विश्व व्यापारमा उसको पकड कस्तो छ भन्ने कुरामा निर्भर हुन्छ ।

प्रस्ट छ, कुनै विदेशी मुद्रा बलियो छ भने अन्य देशका केन्द्रीय बैंकहरूले पनि त्यसलाई आफ्नो ‘रिजर्भ करेन्सी’ बनाएर राखिरहन्छन् ।

अमेरिकन इन्स्टिच्युट फर इकोनोमिक रिसर्चका पिटर अर्ल भन्छन्, ‘सन् १४५० पछि संसारले ‘रिजर्भ करेन्सी’ को ६ ठूला उतारचढाव देखेको छ । सन् १५३० सम्म पोर्चुगलको करेन्सीको बोलबाला थियो, जसले स्पेनको करेन्सीलाई पछाडि छोडिदिएको थियो ।'

सत्रौँ र अठारौँ शताब्दीमा नेदरल्यान्ड्स (डच) र फ्रान्सको मुद्राले विश्व व्यापारमा आफ्नो वर्चस्व कायम राखे, जसलाई बेलायती साम्राज्यको उत्थानले समेटिदियो ।

पहिलो विश्वयुद्धसम्म बेलायतको पाउण्ड स्टार्लिङ नै धेरैजसो देशको ‘रिजर्भ करेन्सी’ हुन्थ्यो । तर, सन् १९३० को दशकपछि अमेरिकी अर्थव्यवस्था र फौजी शक्तिले आफ्नो प्रभाव विस्तार गर्न थाले । अमेरिकी डलरले पनि पाउण्डलाई विश्व कारोबारमा पछि पारिदियो, जुन अहिलेसम्म कायम छ ।

सन् २००८ देखि २०२२ सम्म भएको विश्व व्यापारको करिब ७५ प्रतिशत हिस्सा अमेरिकी डलरमै भएको छ । आज पनि संसारभरका देशमा ५९ प्रतिशत ‘रिजर्भ मुद्रा’ अमेरिकी डलर नै छ ।

अमेरिकी डलरले अहिले पनि विश्व व्यापारको अगुवाइ गरिरहेको छ तर विभिन्न देशले आफ्नो विदेशी व्यापार वा कर्जाका लागि अर्को विकल्प चुन्न थालेका छन् । ब्राजिलको अर्थ मन्त्रालयमा अन्तर्राष्ट्रिय मामिलाका सचिव तातियान रोसिटोका अनुसार, संसारका २५ देशले अहिले चीनसँग आफ्नो व्यापार युआनमै गरिरहेका छन् ।

ब्राजिलले व्यापारमा विदेशी मुद्राको रूपमा अमेरिकी डलरको ठाउँमा युआनको प्रयोग गर्ने निर्णय गरिसकेको छ । यसलगत्तै उसको छिमेकी अर्जेन्टिनाले पनि चीनसँग हुने कारोबारमा डलरको साटो युआनको प्रयोग गर्ने घोषणा गरेको छ ।

यसैबीच, चीनले अन्तर्राष्ट्रिय मुद्रा कोष (आईएमएफ) र अमेरिकी डलरप्रतिको निर्भरता कम गर्ने मनसायले ‘एसियाली मुद्रा कोष’को स्थापनामा चासो देखाएको छ । चिनियाँ योजनालाई मलेसियालगायत केही देशले समर्थन पनि गरेका छन् ।

मलेसियाका प्रधानमन्त्री दातुक सेरी अनवर इब्राहिमले हालै मात्र संसदमा भनेका छन्, ‘मलेसियाले अमेरिकी डलरमै निर्भर हुनुपर्छ भन्ने कुनै बाध्यकारी कारण छैन ।’

यसअघि मार्चमा साउदी अरबले पनि कच्चा तेल डलरसँगै अन्य विदेशी मुद्रामा पनि बेच्ने गरी कुराकानी हुन सक्ने बताएको थियो ।

‘द वाल स्ट्रिट जर्नलमा छापिएको एक रिपोर्टअनुसार तेलका लागि हुने भुक्तानीमा युआनलाई चलाउने गरी साउदी अरबले चीनसँग कुराकानी गरिरहेको छ ।

गत वर्ष इरानले रुससँग हुने व्यापारका लागि अमेरिकी डलर त्यागेको घोषणा गर्दै रुसी रुबलमा सबै लेनदेन गर्ने निर्णय गरेको थियो । इरानले भारत, टर्की र चीनसँग भविष्यमा व्यापार गर्ने आफ्नो मनसाय रहेको पनि बताएको थियो ।

चीनको सेन्ट्रल बैंकले पछिल्लाे वर्षभित्र २९ देशमा युआन मुद्रा पास गर्ने ३१ बैंकसँग पनि सम्झौता गरेको छ ।

डलर कि युआन ?

संसारभरका बजारमा गिरावट, कोभिडको नकारात्मक असर अनि बढ्दो महँगीको अवस्थामा समेत चीनले आफ्नो जीडीपी वा वास्तविक घरेलु उत्पादनमा प्रगति नै गरिरहेको छ । अहिले चीनको वार्षिक जीडीपी १७ दशमलव ७ खर्ब अमेरिकी डलर छ । अमेरिका र युरोपेली संघपछि सबैभन्दा ठूलो बजार बनाउने देश चीन नै हो ।

युनिभर्सिटी अफ मासाच्युसेटका अर्थशास्त्रकी प्रोफेसर जयती घोष भन्छिन्, ‘विदेशी मुद्राको वर्चस्वभन्दा महत्त्वपूर्ण कुरा के हाे भने विकासशील देशको अर्थव्यवस्था उत्कृष्ट बनाउन सकियोस् र श्रीलंकामा जारी संकटजस्तो परिस्थितिबाट बचाउन सकियोस् । नत्र डलर होस् कि युआन, बाहिरी देश र ठूलो काराबारी त आफ्नाे लगानी फिर्ता लिन तत्पर नै रहन्छन् ।’

डलरको तुलनामा चीनको युआनका लागि ठूलो चुनौती पारदर्शिता पनि हुनेछ, किनकि चीनको अर्थव्यवस्थामा आज पनि कुनै ठूलो निर्णय सर्वसम्मतिबाट गरिँदैन । यस्तै, खालको आरोप रुसको अर्थव्यवस्थामाथि पनि लाग्ने गरेको छ ।

अन्य देशले डलरको ठाउँमा अर्को विदेशी मुद्रा भण्डार बनाउनुअघि त्यो देशको मुद्रा लामो समयसम्म विश्वसनीयता रहन्छ कि रहँदैन भन्ने कुराको ग्यारेन्टी खोज्छन् । चर्चित अर्थशास्त्री पल क्रुगम्यानले न्युयोर्क टाइम्समा लेखेका थिए, ‘धेरै देश अमेरिकी डलरबाहेकको विकल्पमा पनि जान चाहन्छन् । तर, विकल्प खडा गर्न जे चाहिन्छ, त्यसमा केही देशक नै लाग्न सक्छ ।’

पछिल्ला वर्षहरूमा अमेरिकी डलरको साख थोरै कम भएको कुरामा कुनै दुई मत छैन । तर, वैश्विक बजारमा आज पनि त्यसको छेउछाउ अरु कुनै आउन सकेकाे छैन । चीनको बढ्दो व्यापार र आयात-निर्यातको फैलावटमा अन्य देशको सामानले अब कम्तीमा एक विकल्प त बनाउन सक्छ ।

युआनलाई विदेशी मुद्राका रूपमा प्रयोग गर्ने देशहरूले भविष्यमा चीनसँग कसरी सम्बन्ध राख्न चाहन्छन् भन्ने कुरामा पनि धेरै कुरा निर्भर छ ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, वैशाख २३, २०८० ०८:१८