मोहना नदीले सुदूरपश्चिमको राजधानीको संरचनालाई पार्न सक्छ जोखिममा

A+ A A-

चुरे मुहान भएर बग्ने नदी, ताल तलैया धेरै भएको कैलालीको कैलारी गाउँपालिका जिल्लामा नै सबैभन्दा बाढी प्रभावित क्षेत्र हो । गाउँपालिकाको धेरै स्थान ओगटेको विशेष गरेर मोहना र घुरा नदीका कारण पनि यो गाउँपालिका प्रभावित भएको हो । कैलारी गाउँपालिकाको प्रमुख नदीका रूपमा करिब १५ किलोमिटर लम्बाइ ओगटेको मोहना नदी १० किलोमिटरमा धुराहा, गुरही नदी तथा लिक्मा, कटैनी, सुर्मी र मुर्कुला नदी २० किलोमिटर क्षेत्रमा फैलिएका छन् । सातिना छोडेर गाउँपालिकाले सूचीमा नै राखेका ताल ३० वटा छन् ।

कैलालीको सबैभन्दा बढी जनसंख्या रहेको यस गाउँपालिकाको कुल २ सय ३३ बर्ग किलोमिटर क्षेत्रमध्ये झण्डै ४३ किलोमिटर क्षेत्र नदीनालाले ओगटेका छन् । ३० वर्ग किलोमिटर क्षेत्र तालतलैयाले ओगटेका छन् । नदीनाला र तालतलैयाको संख्या र तिनले ओगटेको क्षेत्रफलबाट पनि सजिलै भन्न सकिने अवस्था छ कि यो गाउँपालिका बाढी र डुबानबाट निकै प्रभावित क्षेत्र हो । गाउँपालिकाकाले चालु आर्थिक वर्ष २०७९/८० का लागि विनियोजित रकम ६२ करोड ७५ लाख १५ हजार रुपैयाँमध्येबाट वन वातावरण तथा विपद् व्यवस्थापनमा २ करोड १५ लाख रुपैयाँ छुट्याएको छ ।

संघ र प्रदेशबाहेक पछिल्लो ३ आर्थिक वर्षमा गाउँपालिकाकाले विपद् व्यवस्थापनमा मात्रै डेढ करोड बढी खर्च गरेको छ । वन वातावरण संरक्षण, नदी नियन्त्रण, जैविक तथा भौतिक तटबन्ध लगायतमा २०७८/७९ र २०७७/७८ मा ४ करोड बढी खर्च भएको छ । तर, उपलब्धि शून्य जस्तै छ । प्रत्येक वर्ष मोहना, धुराहा, गुरहीलगायत नदीमा आएको बाढीबाट ठूलो क्षति हुने गरेको छ । गाउँपालिकाले विभिन्न गैरसरकारी संस्थाको सहयोगमा पूर्वसूचना प्रणालीको व्यवस्था गरेकाले मानवीय क्षति रोकिएको छ । तर, बाढीले नदी तटीय क्षेत्रका घरै बगाउने भएकाले भौतिक सम्पत्तिको क्षति ठूलो हुने गरेको छ ।

मोहना नदीले वर्षेपिच्छे धार परिर्वतन गर्ने भएकाले कृषियोग्य जमिन कटान र सम्भावित बाढीको पूर्र्व आकलन गर्न नसक्दा समस्या भएको स्थानीय बताउँछन् । मोहनपुर–३ का स्थानीय शीतलप्रसाद डगौरा उत्तरबाट आएको घुरा नदी र दक्षिणबाट आएको मोहना नदी एकै स्थानमा मिसिँदा वर्षातकोे समयमा मोहनपुर वस्तीसम्म डुबाने बताउँछन् । उनी भन्छन्, ‘मान्छे ओहोरदोहोर गर्न धेरै अप्ठ्यारो हुन्छ । झोलुङ्ग पुल नभएर । बालबच्चाको पढाइ पनि ३ महिना स्थगित हुन्छ । एकपटक बाढीका कारण डुंगा नचल्ने अवस्था हुँदा सुत्केरीको यही ज्यान गुमेको थियो । ठोकर्ना भएर बिजुलीको पनि समस्या छ ।’

मोहना नदीले कैलारी गाउँपालिका–३, मोहनपुरमा सबैभन्दा बढी क्षति पु¥याउने गरेको छ । मोहनपुर भारतसँग सीमा जोडिएको छ । वर्षातमा नदीमा बाढी आउँदा नेपालसँगको सम्पर्क नै विच्छेद हुन्छ र त्यहाँका स्थानीय भारतीय जंगलमा आश्रय लिन पुग्छन् । उच्च जोखिम रहेको जानकारी पाएर पनि गाउँपालिकाले कमैयालगायत सुकुम्बासीलाई मोहना नदीको तटीय क्षेत्रमा नै बसोबासको व्यवस्था गर्दै आएको छ । वैकल्पिक स्थान नभएकाले त्यसो गर्न परेको गाउँपालिका अध्यक्ष राजसमझ चौधरी बताउँछन् ।

प्रत्येक वर्ष आएको बाढीका कारण गरिबी बढाएको भनेर गाउँपालिकाकाले मालपोत शुल्कमा ५० प्रतिशत मिनाहा दिएको छ । अध्यक्ष चौधरी चुरे मुहान भएका धेरै नदी र तिनको बहावको प्रकृति पनि परिवर्तन भइराख्ने भएकाले पूरै क्षेत्रमा नै तटबन्ध गर्नुपर्ने तर्क गर्छन् । तटबन्धमा खर्च बढी लाग्ने भएकाले जोखिमयुक्त वस्तीलाई सुरक्षित स्थानमा सार्नुपर्ने सुझाव आफ्नो रहेको उनले बताए । पछिल्लो समय असार साउनमा नभई असोज कात्तिकमा बाढी आउने गरेकाले काटिसकेको धान पनि भित्र्याउन नपाउने र घरभित्रको अन्न पनि डुबानका कारण क्षति पुगेपछि जोखिम प्रभावितको आर्थिक अवस्था हरेक वर्ष शून्यमा पुग्ने गर्दछ । वर्षभरिका लागि जोहो गर्ने धानखेती नै प्रभावित भएपछि पेट पाल्नै समस्या हुने गरेको छ ।

अध्यक्ष चौधरी भने, ‘बाढी प्रभावित क्षेत्रहरूमा एकदमै गरिबी छ । आर्थिक अवस्था नाजुक नै छ । अहिले पनि १६ घरपरिवारको एकधुर पनि जमिन छैन । अब स्थानीय सरकारको सीमित स्रोत, साधन हुन्छ । मोहना जस्ता ठूल्ठूला नदीका कारण बजेटको कमीले तटबन्ध निर्माणको काम सकेका छैनौँ । पूरै एरिया नै तटबन्धको व्यवस्था गर्नुपर्ने हुन्छ । धान काटिसकेपछि घरमा भित्र्याउने बेलामा बाढी आउँदा झन् नोक्सान भइराखेको छ ।’

मोहनालगायत चुरे मुहान भएर बग्ने नदीहरूले वर्षेनि ठूलो क्षति पु¥याउँदैै आइरहेका बेला विज्ञहरूले चुरे मुहान भएर बग्ने नदीहरूले पु¥याउने क्षति न्यूनीकरणका लागि नदी बहावको प्रकृति र भौगोलिक अवस्थाको विश्लेषण गरी विपद् व्यवस्थापन योजना बनाउनुपर्ने सुझाव दिएका छन् । विशेष गरेर मोहना नदीले हरेक वर्ष धार परिवर्तन गर्ने गरेको अध्ययनले देखाएको भन्दै सम्बन्धित विज्ञहरूको परामर्शका आधारमा मात्रै योजना बनाउन सुझाव दिएका हुन् । विपद्विज्ञ डाक्टर गंगालाल तुलाधरले मोहना नदी नियन्त्रणका लागि लगाइएको तटबन्ध लगायतका कामहरू विज्ञान अनुसार हुन नसकेको बताए ।

जलवायुविज्ञ डाक्टर धर्मराज उप्रेति चुरे क्षेत्रको कमजोर संरचना वन विनाश, जलवायु परिवर्तनको असर तथा चुरेबाट बग्ने नदीको संरचना विश्लेषण गरेर मात्रै योजना बनाउँदा समस्याको दीर्घकालीन समाधान निकाल्न सकिने बताए । गाउँपालिकाले हौसलपुर र मोहनपुर जोड्ने मोहना नदीमा झोलुगे पुल निर्माणका लागि संघीय सरकारसँग्ग माग गरेको छ । स्थानीयले पनि पुल निर्माण गरिँदै छ भन्ने सुन्न थालेको धेरै भइसक्यो तर पुल निर्माणको काम थालनीसमेत भएको छैन । उनीहरू हिउँदको समयमा काठको साँघु बनाएर मोहना नदी तर्ने गर्छन् ।

नदीमा पानीको बहाव बढेपछि जलमग्न हुन्छ अनि उनीहरूको नेपालसँगको सम्पर्क विच्छेद हुन्छ । मोहनपुरबासी भारतीय सिमा क्षेत्रको जंगलमा गएर ज्यान जोगाउन बाध्य हुन्छन् । भारतको उत्तर प्रदेशसँग सीमा जोडिएको हौसलपुर र मोहनपुरलाई मोहना नदीले अलग बनाएको छ । मोहना नदीको कटानका कारण मोहनपुर एउटा भिन्नै टापुका रूपमा रहेको छ ।

मनसुनको समयमा चुरे क्षेत्र मुहान रहेका नदीमा बाढी आउँदा कैलालीमा प्रत्येक वर्ष ठूलो नोक्सानी पुग्दै आएको छ । गाउँपालिकाको धेरै क्षेत्रफल ओगटेको मोहना नदीले त झन् वर्षेनि धार परिर्वतन गर्दा सबैभन्दा बढी प्रभावित नदीको तटीय क्षेत्रमा रहेको बस्ती र कृषियोग्य भूभाग हुने गरेका छन् । खहरे खोला मिसिएर बग्ने मोहना नदीले ढुंगा, ग्रेग्यान र बालुवा ल्याएर थुपार्ने भएकाले वर्षेनि कृषियोग्य जमिन मासिँदै गएको छ । त्यसैले नदीको बहाव र प्रकृतिगत संरचनाको अध्ययन गरेर तत्काल वैज्ञानिक आधारमा नदी नियन्त्रणको पहल नगर्ने हो बाढी डुबानका कारण घरबारविहीन हुनेको संख्या बढ्दै जानेछ । यसले अन्ततः गरिबी न्यूनीकरण गर्ने सरकारको लक्ष्यलाई कागजमा मात्रै सीमित राख्ने छ ।

प्रकाशित मिति: बुधबार, वैशाख २०, २०८० १८:०६