हामीले खोजेको शक्तिशाली कि लोकप्रिय नेतृत्व ?

A+ A A-

------------------------------------------------------------------------------

शिलापत्रडटकमको यो मासिक स्तम्भ हो । यस स्तम्भमार्फत समाज, राजनीति, अर्थनीति, कूटनीतिलगायतका विभिन्न क्षेत्रमा सैद्धान्तिक र व्यावहारिक बहस गर्नेछौं । बहसको विषयवस्तुका पक्ष–विपक्षमा मत जाहेर गर्न विचारक स्वतन्त्र छन् । यो स्तम्भमा विज्ञ र विचारकबाट व्यक्त धारणाले देश र समाज निर्माणमा योगदान गर्नेछ भन्ने हाम्रो ठहर छ ।

लोकतान्त्रिक राज्य व्यवस्थामा लोकतन्त्रलाई अझ लोकतान्त्रिक गर्ने काम दलहरूको हो । तर, दलहरू नै अलोकतान्त्रिक भएको अनूभूति छ । दलहरू आन्तरिक लोकतन्त्रले मजबुत नभएसम्म न त समाज लोकतान्त्रिक हुन सक्छ न राज्य व्यवस्था नै । लोकतन्त्र भन्ने कुरा केवल कानूनी कुरा मात्र होइन । यो व्यवहार, चरित्र र संस्कृतिको कुरा पनि हो । यही सन्दर्भमा हामीले दलहरूमा आन्तरिक लोकतन्त्रको अवस्था कस्तो छ ? चुनौतीहरू के हुन् र भावी बाटो के हो भनेर राजनीतिज्ञ तथा प्राध्यापक कृष्ण खनालको विचारसहित बहसकाे शुरूवात गरेका छाै‌‌। त्यस बहसमाथि नेपाली कांग्रेसका नेता मीन विश्वकर्माकाे टिप्पणी हामीले यहाँ प्रस्तुत गरेका छौं ।

------------------------------------------------------------------------------

लोकतन्त्र विधि र पद्धति मात्रै नभएर प्रवृत्ति पनि हो । लोकतन्त्र सिधा आँखाले हेर्दा देखिने वस्तु पनि होइन । यो त विस्तारै अनुभूति, अभ्यासबाट विकास हुने पद्धति हो । त्यसो भएको हुनाले लोकतन्त्र आफूलाई चाहिँ चाहिने तर आफूले कसैलाई अनूभूति गर्न दिने बेलामा चाहिँ थाहा नभएको जस्तो गर्ने हाम्रो नेतृत्व देखिएको छ । त्यसलाई विधिले नेतृत्वलाई व्यवस्थित गर्ने र नेतृत्व अभ्यासबाट प्रवृत्ति विकास गर्ने हो ।

हाम्रोमा लामो समयसम्म लोकतन्त्रका लागि संघर्ष भयो । लोकतन्त्रको अभ्यास गर्न नपाउँदै फेरि तुहिने स्थिति आयो । फेरि केही समय लोकतन्त्रकै लागि संघर्ष गर्ने अवस्था पटकपटक आयो । अर्थात् लोकतन्त्रको शृ‌खलावद्ध लामो अभ्यास नै गर्न पाएका छैनौं । म नेपालको लोकतन्त्रलाई बागमती नदीको उदाहरणका रूपमा हेर्न चाहन्छु । बागमती मूलमा सफा छ । बीचमा काठमाडौंवासीहरूका कारण धूमिल छ । तर यही बागमती तल चन्द्रनिगाहपुर पुग्दा त्यहाँका बासिन्दाले यही पानी प्रयोग गरिरहेका छन् । लोकतन्त्र आफैमा सुन्दर व्यवस्था रहेछ। त्यसको प्राप्तिपछि यसका प्रयोगकर्ताले सही प्रयोग गरे भने निरन्तर सफा भएर जान्छ । यसको दुरुपयोग हुँदा पनि समय लाग्न सक्छ तर बागमतीको पानी चन्द्रनिगाहपुर पुग्दा सफा भएजस्तै लोकतन्त्र पनि सुदृढ हुन्छ ।

अमेरिकीहरूले विधिलाई विश्वास गर्छन् । उनीहरूको संवैधानिक कानूनी सर्वोच्चताको राज्य हो । बेलायत संसदीय सर्वोच्चताको अभ्यासमा छ तर हामी अलमलमा छौं । हामीकहाँको अभ्यास न संसदीय न संवैधानिक जस्तो भयो । यहाँ त व्यक्ति सर्वोच्चता पो देखियो । हाम्रो विगत पनि व्यक्तिले आफ्नो अनुकूलतामा संविधान बनाएको हो । हिजो राजाले बनाएको संविधान, राणाले बनाएको मुलुकी ऐन सबै आफूलाई हेरेर बनाइएको संविधान थियो । पछिल्लो समय हामीले विधिको सर्वोच्चतामा विश्वास त गर्‍याै‌ । तर जसले जसले कानून, संविधान निर्माणमा भाग लिएऽ उनीहरूले आफू र समुदायको अनुकूल हेरेर संविधान बनाएका छन् ।

जुन दलले लोकतन्त्रका लागि लामो समय संघर्ष गरे, उनीहरूले पनि यसको स्थायित्वका लागि आवश्यक भूमिका निर्वाह गर्न सकेका छैनन् ।

आफैंलाई प्रश्न

मैले यसलाई आलोचनात्मक रूपमा हेर्ने गरेको छु । यसमा एउटा भनाइ ठीक होला- आर्ट अफ स्टोन एज (ढुंगे युगका कला) । ढुंगे युुगका कला सबै ठूलाठूला ढुंगामा जनावरका चित्र कोरेका पाइन्छन् । त्योचाहिँ त्यतिबेलाका जंगली युगका मानिसले शिकार खोज्दाखोज्दै थाकेर आज मैले यस्तो हरिण भेट्न पाए हुन्थ्यो, राम्रो बँदेल भेट्न पाए हुन्थ्यो भनेर चित्र कोरेका हुन् ।

भन्नुको तात्पर्य लोकतन्त्रचाहिँ मानिसका लागि अति नै आवश्यक हो । यो अक्सिजन नै हो । प्रजातान्त्रिक मुलुकमा यसको महत्व कम हुन सक्छ किनभने यो यस्तै त हो भन्ने लाग्न सक्छ । तर, जब लोकतन्त्र/प्रजातन्त्र हराउँछ, तब यसको महत्व बढ्छ । लोकतन्त्रका लागि त्यही नेता आर्ट अफ स्टोन एज मा जस्तै गरी जीवनभर मरिहत्ते गर्छ, नपाउँदा उसले चित्र कोर्छ । तर, पाएपछि खाएर सक्छ ।

अझ प्रष्ट भनौं, आफू रुलिङ पोजिशनमा हुँदा खाएर सिध्याउने, विपक्षी हुँदा आर्ट अफ स्टोन एज मा जस्तै जनावरको चित्र कोरेजस्तै लोकतन्त्रको परिकल्पना गर्ने, लोकतन्त्र सिध्याउने भए भनेर मसिहा बन्ने । यो रोग हाम्रा दलहरूमा छ । प्रतिपक्षमा हुँदा लोकतन्त्रको मर्म, भावना यसको प्रयोगबारे बेस्सरी बुझ्नेले पार्टीको पदमा हुँदा सरकारको जिम्मेवारीमा हुँदा वा राज्यका कुनै पनि निर्णायक ठाउँमा हुँदा, लोकतन्त्रको मूल्य मान्यतालाई दुरुपयोग गर्न रुचाउँछ । यही नै लोकतन्त्र/प्रजातन्त्रविरोधी या अधिनायकवादी प्रवृत्ति हो ।

लोकतन्त्रलाई बिगार्ने, पद्धतिलाई भत्काउने, यसलाई खुम्च्याउने काम नेताबाटै भएको छ । नेताले यस्तो किन गर्छन् भन्दा आफ्नो क्षमतालाई लोकतन्त्रको पद्धतिभित्र नियन्त्रित भएको सहन नसकेर । जस्तो म घरबाहिर निस्कँदा केही सीमा हुन्छन् । घरबाहिर निस्कँदा छिमेकीले कस्तो देख्छ, ऊसँग बोल्दा कसरी बोल्ने, उसले मेरा बारेमा के सोच्दो हो भन्नेमा म सचेत हुन्छु । घरभित्र रहँदा म र बाहिर निस्कदाको म मा फरक हुन्छ । घरबाहिर निस्कँदा सामाजिक मूल्य मान्यताहरू छन् । लोकतन्त्र पनि सामाजिक नियमको परिपालना हो ।

यो नियमले मानिसलाई बाँधेको हुन्छ । तर, ऊ के चाहन्छ भने आफ्नो पदीय हैसियत, आफ्नो क्षमता, स्वार्थलाई फराकिलो बनाउन खोज्दा ती सिमानाहरू मिचिन्छन् । त्यो सिमाना मिचिनु भनेको लोकतन्त्रका मूल्यमान्यताहरू मिचिनु हो । उसले आफूलाई ज्यादा शक्तिशाली देखाउनका लागि केही लोकतान्त्रिक मूल्य मान्यताहरूलाई कुल्चिन्छ । लोकतन्त्रमा अल आर इक्वायल बट सम आर पपुलर (सबै बराबर तर केही जनप्रिय), सम ह्याब मेनी फ्लोअर्स (कसैका धेरै प्रशंसक) मात्रै हो । तर, अल आर इक्वायल बट सम आर मोर पावरफुल भन्ने सोच हुनु नै लोकतन्त्रका लागि खतरा हो । लोकतन्त्रले पपुलर डिमान्ड्स गर्छ अटोक्र्यासीले शक्तिशाली माग गर्छ । त्यसैले हामीले नेपालको सन्दर्भमा शक्तिशाली सरकारको मात्रै कुरा गर्‍याैं ।

राणा शासनदेखि राजतन्त्र हुँदै अहिलेसम्म दुई तिहाइको शक्तिशाली सरकार नै खोजिरहेका छौं । हामीले खोजेको शक्तिशाली हो कि लोकप्रिय सरकार हो ? शक्तिशाली हुँदैमा लोकप्रिय हुन्छ त ? अहिलेको सरकारमा रहेकाहरूले समेत हाम्रो दुई तिहाइको सरकार लोकप्रिय हो भन्न सकेका छैनन् । किनभने सरकारमा प्रधानमन्त्री भएर र दलभित्र अध्यक्ष भएर लोकतान्त्रिक पद्धति मिच्ने काम भएको छ । हि और सी इज नट पपुलर, जस्ट पावरफुल भन्ने भए लोकतन्त्रको उपहास हो । त्यसैले लोकतन्त्रको बुझाइमा हाम्रो साझा दृष्टिकोण सरकार वा पार्टीको नेताचाहिँ लोकप्रिय चाहिन्छ, शक्ति होइन भन्ने साेच स्थापित गर्नु आवश्यक छ ।

पार्टीमा फरक मतको अवस्था

यसमा दुईवटै अतिवाद हावी हुँदै गएको छ । एउटा जहाँ पनि जुन विषयमा पनि स्वतन्त्रता खोज्ने प्रवृत्ति देखिएको छ । अभिव्यक्तिको स्वतन्त्रता स्वच्छन्दता हुँदा अराजकता हुन्छ । पार्टी अनुशासनका नाममा निरकुंश बन्ने अर्को अतिवाद हावी भएको छ । हरेक कुरामा पार्टी अनुशासनको नाममा विचार, बहसलाई निषेध गर्ने परिपाटी पनि गलत हो । नेपालका दुई मुख्य पार्टी एउटा लोकतान्त्रिक पार्टी, अर्को जनवादी केन्द्रीयता भन्ने पार्टीहरूको पद्धतिलाई हेर्दा कम्युनिष्ट पार्टीमा अनुशासन बढी देखिन्छ । यो क्याडरवेश पार्टी भएकाले अनुशासनको फ्रेम कडा हुन्छ । कांग्रेसभित्र बीपीदेखि सुवर्णशमसेर हुँदै विचार, अभिव्यक्तिको स्वतन्त्रतालाई खुला गरिएको छ । नीति र नेतृत्वको आलोचना हामीकहाँ खुल्ला छ ।

कृष्णप्रसाद भट्टराई, गणेशमान सिंह र गिरिजाप्रसाद कोइरालाबीचको सम्बन्ध, पछिल्लो समय शेरबहादुुर देउवा, सुशील कोइराला, रामचन्द्र पौडेल वा कृष्ण सिटौलासम्मको प्रतिस्पर्धाकाे आलोचना प्रशस्तै भएको छ । यसरी आउँदा कांग्रेसभित्र ज्यादा लोकतन्त्र भएर यो पार्टी बिग्रियो भन्ने छ भने कम्युनिष्ट पार्टीमा ज्यादा डिक्टेट भयो भन्ने बहस छ । हामीले केन्द्रीय समितिमा गर्नुपर्ने छलफल चिया पसलमा र चिया पसलमा गर्नुपर्ने छलफल केन्द्रीय समितिकाे बैठकमा भएजस्तो पार्टीको स्थिति देखियो ।

ज्यादा खुला भएकाले यसलाई नियन्त्रण गर्नुपर्छ भन्नु पनि लोकतन्त्रलाई खतरा पो हो कि ? यसरी पार्टी व्यक्तिमुखी हुने डर पनि छ । पार्टी अनुशासनको छडी लगाएर स्वच्छन्दतामा रमाउनेहरूलाई नियन्त्रण गर्ने अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता संकुचन पनि हुन सक्छ । कम्युनिष्ट पार्टीले निश्चित वर्ग, निश्चित समुदायको हितमा काम गर्ने भएकाले फलामे अनुशासन बनाइएन भने पार्टी टिक्दैन भन्ने मान्यताबाट पछि हट्दै उहाँहरू विस्तारै खुल्लापनमा आउँदै हुनुहुन्छ । हामीचाहिँ खुला ज्यादा भयौं भनेर विस्तारै व्यवस्थित हुँदै छौं । चिन्ता दुवै पार्टीमा देखिन्छ । यी दुवै खाले चिन्ताबाट मुक्त हुन विधि, पद्धति, प्रक्रियालाई व्यवस्थित गर्नु नै लोकतन्त्र हो ।

पार्टी र भ्रातृ संगठनमा लोकतन्त्र

व्यक्तिको नाममा नेतृत्व चयन हुने परिपाटी विकृति हो । विधि, प्रक्रियाबाट नेतृत्व खोज्नुपर्छ । नेविसंघमा हामीले गल्ती गरेका छौं । नेविसंघको समय सकिएपछि केही महिना थपेर उसैलाई महाधिवेशन गर भन्नुपर्थ्याे । जो अत्यधिक मतले विजयी भएर आयो, समयसमयमा बैठक बसाल्न सकेन । यसबारेमा पार्टीले सोध्नुपर्थ्याे । उसको क्षमता नहुँदा दण्डित गर्नुपर्थ्याे । अन्यथा उसैलाई महाधिवेशन गर्न दिइनुपर्थ्याे । यी दुवै काम नगरीकन नेविसंघ विघटन भयो । नेविसंघको महाधिवेशन वा नेतृत्व केन्द्रीय सभापतिले अनुकूलता हेरी गर्ने भनेर निर्णय गरेपछि यो लोकतान्त्रिक अभ्यास भएन ।

यसले अर्को पार्टीलाई बल दिन्छ । जस्तो नेकपा दुईवटा अध्यक्ष भएको समाजवादीले सिको गर्दै दुईवटा अध्यक्ष बनायो । राजपामा त चार/पाँच जना नै अध्यक्ष हुनुहुन्छ । यसको अर्थ नेपालमा समृद्धि, लोकतन्त्र, नागरिक अधिकारको कुरा जति गरे पनि अन्ततः पद, प्रतिष्ठा र पैसा नै चाहिएको रहेछ भन्ने देखियो । अमेरिकाको इतिहास हेर्दा राष्ट्रपति भएको व्यक्ति कोही ल फर्म खोलेर बस्छ, कोही व्यापार व्यवसायतिर लाग्छ । हामीकहाँ एकपटक वडा अध्यक्ष भएपछि त्यसले हलो जोत्न पनि भएन, मास्टरी गर्छ भने त्यो पनि छोड्न पाइयो । अहिले ६ हजारभन्दा बढी वडा अध्यक्ष छन् । तिनले अर्को पटक चुनाव जितेनन् वा टिकट पाएनन् भने ती सबै एजेन्ट बन्छन् । आफ्नो पुरानो पेशातिर फर्कंदैनन् । यो लोकतन्त्रको विकृति हो । त्यसैले एकपटक पाएको अवसर कसैले पनि छोड्न चाहँदैन । पदमा रहिरहनका लागि जुनसुकै सम्झौता गर्न पनि उनीहरू तयार भएका छन् ।

नेपालको लोकतान्त्रिक चरणको स्थान

दोस्रो जनआन्दोलनमा हामी लाग्दै गर्दा जन्मेको बच्चा अहिले १६ वर्ष पुग्यो । ऊ अब मतदाता बन्दै छ । उसले नेपालको लोकतान्त्रिक संघर्ष र यसको उपलब्धिबारेमा चासो राखेको छ ? छैन नै, उल्टो कहिले १८ वर्ष पुग्नु र पासपोर्ट बनाएर विदेश जानु भनेर कुरेर बसेको छ । हुनेखानेहरूका छोराछोरी प्लस टु पास गरेर अमेरिका, अष्ट्रेलिया जाने र निम्न वर्गका छोराछोरीहरू पासपोर्ट बनाएर कसरी अरब जाने भन्ने चिन्तामा पिरोल्लिइरहेका छन् । झण्डै ५० लाख मानिस विदेशमा छन् । ती मानिस असन्तुष्ट भएर बाहिर भएका कारणले पनि हाम्रो लोकतन्त्र व्यवस्थित हुन सकेको छैन ।

व्यवस्था जोगाउने नेताहरूले मात्र होइन । व्यापारीले त झनै व्यवस्था जोगाउन सक्दैनन् । यो लोकतान्त्रिक व्यवस्था जोगाउने भनेको जनताले नै हो । जनता सन्तुष्ट भए मात्र व्यवस्था जोगिन्छ तर जसलाई सन्तुष्ट पार्नुपर्ने हो, ती अहिले बाहिर छन् । राजनीतिक दलहरूको मुख्य जिम्मेवारी ती बाहिर रहेका मानिसलाई विश्वासको वातावरण बनाएर स्वदेश फर्काउन सक्नुपर्छ । नेपालको शासन पद्धतिप्रति, हामीले गरिरहेको अभ्यासप्रति उनीहरूलाई आश्वस्त र आकर्षित गर्नुपर्छ र देश निर्माणमा परिचालन गर्न सक्नुपर्छ । त्यसले मात्रै लोकतन्त्रलाई बलियो बनाउँछ ।

निर्वाचनमा हार्ने तर पार्टीमा जित्ने

हामीले ०६४ सालको संविधानसभा निर्वाचन नराम्रोसँग हार्‍याै‌ । तरऽ जसजसका कारण चुनाव हारेका थियौं, उनै व्यक्ति महाधिवेशनमा भारी मतका साथ निर्वाचित भएर आए । जस्तो अमेरिकामा एकपटक आन्तरिक चुनाव हार्‍याे वा आम चुनावमा हार्‍याे भने अर्को पटक चुनावमा प्रस्तुत गर्दैनन् । हाम्रोमा राजनीतिको विकल्प कसैसँग छैन । म शिक्षकबाट राजीनामा गरेर राजनीतिमा आएँ । म अब जसरी पनि राजनीतिमा टिक्नुपर्छ । मेरो अरु विकल्प छैन । जब मान्छेले राजनीतिलाई व्यवसाय बनाउँछ पद र प्रतिष्ठालाई आधार बनाउँछ, तबसम्म जनताले तिरस्कार गरे पनि ऊ पार्टी राजनीतिमा लागिरहन्छ ।

पटकपटक हार्न तयार हुने तर नैतिक जिम्मेवारी नलिने प्रवृत्ति दोहोरिन्छ । राजनीतिमा आए पनि सेवाको भावनामा बस्ने वा नेतृत्वमा नरहेर लो प्रोफाइल मा बसेर योगदान दिन सकिन्छ तर ऊ त्यो गर्दैन ।

पारदर्शिता र जवाफदेहिता

अहिले पनि वडा अध्यक्षको टिकट दिन पर्‍याे भने एउटा तीन तला घर भएको र अर्को फुसको छानो भएकोमा छनाेट तीन तलेकै हुन्छ । चुनावमा खर्चबर्च चाहिन्छ भनेर तीन तले घर भएकैले टिकट पाउँछ । अझ त्यसमा गाडी, घोडा, होऊन् । दुई चारवटा ट्रक होऊन्, उसले आफ्नो मात्र होइन, माथि पनि चुनावी खर्च व्यवस्था गर्छ भनेर सोझै टिकट दिइन्छ । त्यो भनेको सामन्ती मानसिकता हो । यो अवस्थामा आन्तरिक लोकतन्त्रले हुर्किन पाउँदैन । राजनीति बन्ने भनेको नैतिकताबाटै हो । सामाजिक जवाफदेहितालाई मूलआधार बनाउनुपर्छ । जवाफदेहिता, पारदर्शिताजस्ता कुरामा हामी कमजोर छौं ।

नैतिकताको प्रश्न सोध्ने, पारदर्शिता खोज्ने र जवाफ माग्न आफू सत्तामा पुग्ने माध्यम भयो । यति गरेर सत्तामा पुगिसकेपछि उसैले फेरि आफ्नो साँघुरो घेरा बनाउने, जवाफ दिन नपर्ने, पारदर्शी हुन नपर्ने । विधि, प्रक्रिया र पद्धतिका लागि भन्दै त्यहाँ पुग्ने त्यहाँ पुगेपछि भत्काउन शुरू गर्ने । यो भनेको प्रवृत्तिगत समस्या हो, जुन लोकतन्त्रका लागि ठूलो चुनौती हो ।

राजनीतिक विचार, सिद्धान्त, नैतिकता, आदर्शबाट च्यूत भएर शक्ति, साधन, स्रोत, प्रभाव र पहुँचबाट प्रभावित हुन थाल्यो । पैसा, पहुँच प्रतिष्ठा र प्रभाव मिलेर शक्ति आर्जन हुन थाल्यो र यसले राजनीतिमा सिधै प्रभाव पार्न थाल्यो । यसले निर्वाचनलाई महँगो बनायो । जससँग पैसा छ, उसले चुनाव जित्ने भो । तर, फेरि निर्वाचन आयोगले आचारसहिंताले सीमा तोकेर निश्चित रकमभन्दा बढी खर्च गर्न नपाइने भन्छ । यसरी आयोगलाई देखाउन एउटा खर्चको अडिट र आयोगभन्दा बाहिर हुने खर्च त असीमित छ । यी सबैलाई हेर्दा पार्टीमा आन्तरिक रूपमा होस् वा बाहिर राजनीतिमा हामीले गरिरहेको लोकतन्त्रको अभ्यास अपूर्ण छ ।

प्रकाशित मिति: मंगलबार, भदौ १७, २०७६ २१:१५