चन्द्र शमशेरले बनाएको आयुर्वेद चिकित्सालय, फेरिँदै छ स्वरुप

A+ A A-

नरदेवीमा रहेको आयुर्वेद चिकित्सालय १०६ वर्षअघि स्थापना भएको हो । तिनताका अहिलेजस्तो उपचारका लागि सुविधासम्पन्न अस्पतालहरू थिएनन् । हुन त, वीर अस्पताल आयुर्वेद चिकित्सालयभन्दा २७ वर्षअगाडि स्थापना भइसकेको थियो । देशमा आधुनिक चिकित्सा पद्धति सुरु भए पनि वैद्य (आयुर्वेद चिकित्सालय) कहाँ उपचारका लागि पुग्नेहरूको जमात घटेको थिएन । आयुर्वेदप्रति नेपालीजनमा ठूलो भरोसा र विश्वास थियो ।

मानिसहरूको आयुर्वेदप्रतिको लगाव देखेपछि एलोपेथिक अर्थात् आधुनिक चिकित्सासँगै आयुर्वेद चिकित्सालाई पनि अगाडि बढाउनु जरुरी ठाने, चन्द्र शमशेरले । र, जडीबुटी तथा आयुर्वेदिक उपचारलाई प्रभावकारी बनाउन स्थापना भएको थियो, केन्द्रीय अस्पतालको रूपमा ‘आयुर्वेद चिकित्सालय’ ।

कुनै समय खुबै चर्चा बटुलेको चिकित्सालय पछिल्लो केही समयसम्म ‘गुमनाम’ जस्तै बन्यो । व्यवस्थापन नराम्रोसँग चुक्यो । उपचारका लागि सो चिकित्सालयमा जानुभन्दा आयुर्वेदमा विश्वास गर्नेहरूले यो अस्पतालको विकल्प खोज्न थाले ।

बिस्तारै बिरामी संख्या कम हुँदै गयो । बिरामीको उपचार गर्ने अस्पताल आफैँ बिरामी बन्न थाल्यो । चिकित्सालयभित्रै फोहोरका डंगुरहरू थुप्रिन थाले । दिनमा एक जना बिरामी पनि मुस्किलले पुग्न थाले । र, २०७६ सम्म आइपुग्दा बन्द हुने स्थितिमै पुग्यो ।

देशको एक मात्र केन्द्रीय आयुर्वेदिक अस्पताल भए पनि त्योअनुसारको न त भौतिक संरचना बनेको छ, न उपचार सेवा नै । तर, पछिल्लो तीन वर्षयता भने यस अस्पतालले केही सेवाहरू विस्तार गर्दै गएको छ ।

रूप परिर्वतन गर्दै अस्पताल

अस्पतालको अवस्था जीर्ण हुनुको पछाडि नेतृत्व नहुनुलाई लिने गरिएको छ । किनभने अस्पताल २०६५ सालदेखि २०७५ सालसम्म निमित्त निर्देशककै भरमा चल्यो । १० वर्षसम्म नेतृत्व विहीन भएका कारण अस्पतालले कुनै पनि प्रगति गर्न सकेन । उल्टै भएका सेवा सुविधाहरू पनि बन्द हुँदै जान थाले । उपचारका लागि अस्पताललाई विश्वास गर्न गाह्रो पर्न थाल्यो ।

यहीबीचमा २०७६ साल असारमा डा. प्रदीप केसीले निर्देशक पदमा नियुक्ति पाए । हुन त उनीभन्दा अगाडि डा. रामआधार यादवले निर्देशकको जिम्मेवारी सम्हालेका थिए । उनले तीन महिना मात्रै जिम्मेवारी सम्हाल्ने मौका पाएका थिए ।

निर्देशकको जिम्मेवारी पाएका डा. केसी पहिलोपटक अस्पताल पुग्दा चकित परे । ‘अस्पताल अस्पतालजस्तो थिएन । पूरै अस्तव्यस्त थियो,’ उनले अस्पताल प्रवेश गर्दाको पहिलो दिनको अनुभव सुनाए ।

उनलाई अस्पतालको मुहार परिर्वतन गर्नुपर्ने ठूलो चुनौती थियो । तर, कहाँबाट सुरु गर्ने ? जता हेर्‍यो, त्यतै भद्रगोल थियो । उनले हाजिर गरेकै दिनदेखि अस्पतालको सरसफाइ अभियान चलाए ।

डा. केसीले भने, ‘अस्पतालभन्दा पनि डम्पिङ साइटजस्तै थियो । आन्तरिक व्यवस्थापन गर्न नै मलाई एक वर्ष लाग्यो ।’

डा. केसीले जिम्मेवारी सम्हाल्दै गर्दा नेपालमा कोरोना भाइरस महामारीको डर फैलिइरहेको थियो । उपत्यकालगायत नेपालका केही जिल्लाहरूमा फाटफुट संक्रमितहरू फेला परिरहेका थिए । कोभिडले थप चुनौती थपिदिएको थियो । तर, उनी बलियो अठोट लिएर अगाडि बढे ।

कोभिडका बिरामीलाई अन्य बिरामीसँग राख्न नमिल्ने भएका कारण अस्पतालले केही ‘डिलक्स रुम’ थप्यो ।

संक्रमणको डर धेरै फैलिए पनि त्यो डरलाई उनको विश्वासले जित्यो । आयुर्वेदमा मौसमी रुघाखोकी लागेका बेला प्रयोग हुँदै आएको औषधिको उत्पादन अस्पतालले गर्न थाल्यो । खोकी लाग्ने, छाती दुख्ने, नाकबाट पानी बग्ने समस्याका लागि हुँदै आएको आयुर्वेदिक औषधि धेरैभन्दा धेरै मानिसहरूलाई निःशुल्क रूपमा वितरण गर्‍यो ।

त्यसपछि गुमनामजस्तै अस्पतालको नाम फेरि सुनिन थाल्यो । त्यो बेला अस्पतालले सरकारबाट पनि केही सहयोग पाएको थियो ।

सेवा विस्तार

अस्पतालले बिस्तारै सेवा विस्तार गर्दै जान थालेसँगै बिरामीको चहलपहल बढ्न थाल्यो । अस्पतालले दिने सेवा मात्र नभएर पछिल्लो तीन वर्षयता त अस्पतालको स्वरूप नै परिर्वतन भएको छ । अस्पतालको प्रङ्गणमा विभिन्न ठाउँमा बस्नका लागि बेन्चहरू राखिएका छन् । सानो पार्क छ । पार्कमा विभिन्न थरीका जडीबुटी रोपिएका छन् । जडीबुटी रोप्ने कार्य अझै जारी छ ।

लामो समयसम्म हैजा र जण्डिसको उपचारका लागि प्रख्यात मानिन्थ्यो, आयुर्वेद अस्पताल । तर, केही वर्षयता यी रोगका बिरामी कम हुँदै गएका छन् । पुराना रोगहरू कम हुँदै जाँदा अस्पतालले यसको विकल्प खोजिरहेको छ । जहाँ अहिले नशाजन्य रोग, एनरेक्टल डिजिज (गुद्वार) सम्बन्धी रोगको उपचार धेरै गर्दै आएको छ ।

शरीरका विभिन्न भागको दुखाइ, स्ट्रोक, पक्षाघात भएका बिरामी अस्पतालमा धेरै आउने गरेका छन् । उनीहरूको विभिन्न माध्यमबाट उपचार गरिँदै आएको डा. केसीले बताए ।

कसरी सुरु भएको थियो चिकित्सालय ?

उपचारमा सबैभन्दा पुरानो इतिहास बोकेको संस्था हो, सिंहदरबार वैद्यखाना । जुन दक्षिण एसियाकै ठूलो आयुर्वेदिक औषधि उत्पादक कम्पनीका नामले चिकिन्थ्यो । औषधि उत्पादक कम्पनी भए पनि सरकारी स्वामित्वका आयुर्वेदिक अस्पताल स्थापना भएका थिएनन् । वैद्यहरूले निजी रूपमा भने आयुर्वेदद्वारा उपचार गरिरहेका थिए ।

यहीबीचमा चन्द्र शमशेरले विष्णुमतीको किनारमा १९७३ सालमा एक शय्याको आयुर्वेद चिकित्सालय सञ्चालन गरे । त्यो बेला काठमाडौंको जनसंख्या निकै कम थियो, जसका कारण हिँडडुल गर्ने मानिसहरूलाई समेत पायक पर्ने गरी चिकित्सालय स्थापना गरिएको थियो ।

तर, त्यसको एक वर्षपछि १९७४ सालमा यो चिकित्सालयलाई विष्णुमतीको किनारभन्दा अलि माथि नरदेवीमा सारियो । चिकित्सालय रूपान्तरणका लागि गुठीको ९ रोपनी जग्गालाई ७५० रुपैयाँमा किनेर नयाँ भवन निर्माण गरिएको थियो । सोही भवनमा एक शय्याबाट चार शय्यामा चिकित्सालयलाई रूपान्तरण गरियो ।

नेपालमा आयुर्वेदलाई स्थापित बनाउनका लागि चन्द्र शमशेरले केही व्यक्तिलाई भारतमा आयुर्वेद पढ्नसमेत पठाएका थिए । आयुर्वेदमा विज्ञता हासिल गरेका उनै व्यक्तिहरू नरदेवीमा उपचारका लागि खटाइएका थिए । त्यो बेला आयुर्वेदमा विज्ञता हासिल गरेका व्यक्तिहरूलाई हाकिम वैद्य र प्रधानाचार्य भन्ने गरिन्थ्यो ।

आयुर्वेद चिकित्साको इतिहास हेर्ने हो भने हाकिम वैद्य गोविन्ददास वैष्णवले चिकित्सालयको पहिलो जिम्मेवारी सम्हालेका थिए ।

२०२७ सालमा नयाँ भवन थपियो । यो बेला केही शय्याहरू पनि थपिए । त्यसको दुई वर्षपछि २०२९ साल भदौ १६ गते चिकित्सालयलाई स्वास्थ्य सेवा विभागअन्तर्गत राखियो । त्यही बेला अर्को भवन पनि थपियो । भवनसँगै शय्या पनि थपिए । यतिबेलासम्म ३० शय्याको अस्पताल भइसकेको थियो ।

३० शय्याको अस्पताल सञ्चालन हुञ्जेलसम्म यो अस्पतालले बिरामीको उपचार मात्रै गर्दै आइरहेको थियो । तर, २०४३ तिर सरकारले यो चित्सालयलाई पढाउनका लागि पनि अनुमति दियो । जुन ‘आयुर्वेद विद्यालय तथा चिकित्सालय’को नामले चिनिन थाल्यो ।

शिक्षण अस्पतालको रूपमा सञ्चालन हुँदैगर्दा अस्पताल ५० शय्या क्षमताको भइसकेको थियो । लामो समयसम्म अस्पतालले वैद्य, कविराज, आयुर्वेदाचार्य उत्पादन गर्न थाल्यो । त्यो बेला वैद्यलाई सबैभन्दा ठूलो मान्ने गरिन्थ्यो । भारतलगायत कतिपय ठाउँहरूमा अझै पनि यही प्रचलन छ ।

सरकारले २०५१ सालमा चिकित्सालयलाई १ सय शय्या क्षमताको बनाउने योजना अगाडि सार्‍यो । आयुर्वेदमा छलाङ मार्दै थियो, अस्पताल । तर, त्यो लामो समयसम्म रहिरहन सकेन ।

विद्यार्थी उत्पादन गर्न थालेको १० वर्षपछि २०५३ सालमा चिकित्सालयले फेरि बिरामी उपचारको मात्र जिम्मा पायो । र, आयुर्वेद पढाउने जिम्मा भने त्रिभुवन विश्व विद्यालयले पायो । जहाँ अहिले बीएएमएस, पीसीएल र १६ महिने वैद्य कोर्स पढाइ हुँदै आएको छ । त्यसयता यस अस्पतालले बिरामीको उपचार मात्रै गरिरहेको छ । २०५९ सालमा विकास समिति गठन गर्ने आदेशपछि अस्पताल १ सय शय्याको भयो । अन्तरंग भवन र क्याबिन २०६३ सालमा थपिए पनि ठूलो प्रगति भने चिकित्सालयले गर्न सकेन ।

अबको योजना

अघिल्ला वर्षहरूमा बजेटको अभाव हुने गरे पनि अहिले अस्पतालाई आवश्यक बजेट आएको बताउँछन्, डा. केसी । उनी भन्छन्, ‘बजेट माग्नका लागि पहिला आफूसँग योजना हुनुपर्छ । योजना छैन भने पैसा माग्ने बाटै हुँदैन ।’

अस्पताललाई पुरानै लयमा फर्काउन लागिपरेका छन्, डा. केसी । उनका अनुसार अस्पताललाई तत्काल सीटी स्क्यानको आवश्यक्ता छ । उनी भन्छन्, ‘चाँडै यसको व्यवस्था हुनेछ ।’

पछिल्लो तीन वर्षमा अस्पतालको आर्थिक स्रोत बलियो हुँदै गइरहेको छ । लामो समयसम्म शून्यजस्तो रहेको अस्पतालको कमाइ बिस्तारै उकालो लाग्ने क्रममा छ । अहिलेकै स्थितिमा जाने हो भने अस्पतालले राम्रो प्रगति गर्नेमा दुई मत छैन ।

उनले भने, ‘अस्पताललाई हामीले आयमूलक बनाउने प्रयास गरेका छौँ । सरकारी अस्पताल दुई किसिमले चल्छ– एउटा सरकारले पैसा दिइरहने र अर्को आफ्नै आम्दानीले ।’

उनी अस्पतालमा आउँदा अस्पतालको खातामा जम्मा मौज्दाज २ लाख रुपैयाँ थियो । तर, अहिले १ करोड रुपैयाँ मौज्दाजमा रहने उनी बताउँछन् । उनले भने, ‘२०७९/८० मा हामीले खर्च गरेर पनि १ करोड रुपैयाँ बच्छ ।’

‘अस्पताललाई फेरि एकपटक उचाइमा पुर्‍याउने मेरो सपना छ । हेरौँ, के कति गर्न सकिन्छ,’ डा. केसीले मुस्कुराउँदै थपे ।

प्रकाशित मिति: मंगलबार, वैशाख १९, २०८० ०६:२३